Алматы «рауан» 1991

мен ұғымның элементтерін кей ғалымдарымыздың жоқ деуіне 
себепші болған. К. А. Левковскея жалкы есімдердің (адам атта- 
рының) лексикалық мағынасы жоқ деген пікір де айтқан (Лев- 
ковская 62, 183) *. А. А. Уфимцева жалқы есімдерді лексикалық 
мағынасы жағынан толық емес дей отырып, С. Ульманның пікірі- 
не сілтеме жасайды. «Жалқы есімдердің негізгі кемшілігі жалпы- 
ланған ұғымды білдіре алмауы; олардың қызметі таза атау, сон- 
дықтан да оны айырушы таңба деп атайды»,— деп қорытынды 
жасайды (Уфимцева 77, 42) *. Жалқы есімдерге тек адам аттары, 
фамилиясы ғана енбестен географиялық атаулар да, күрделі оқи- 
ғалар атаулары да, ән-күй, роман, мекеме, газет-журнал т. б. атау- 
лары 
да 
енетіндігі анық. 
Олардың семантикасында белгілі 
байланыс болғанымен, айырмашылықтары да бар. Салыстыры- 
ңыз: адамдарға қойылған атаулар мен төрт түлік малға қойылған 
атаулар. Рас орыс тілінде кей адамдарға койылған атаулар төрт 
түлік малға (мысалы сиырларға) қойыла береді. Бірақ бұл бар- 
лык адам атауларына бірдей тиісті емес. Жалкы есімдердің осын- 
дай ерекшелігін көре отырып А. Е. Уфимцева жалқы есімдерді 
1) затты белгілеуші, 2) заттарды ажыратушы деп екіге бөледі 
(Уфимцева 77, 43). Эрине бұлай бөлу шартты. Автор бірінші топ­
ка адам аттары мен фамилиясы, жан-жануарларға берілген аттар 
мен топоним атауларды косса, екінші топка газет-журнал, кітап 
атаулары, түрлі заттарға берілген этикеткаларды енгізеді. Бел- 
гілеуші заттарда денотаттык мағынаның түрлі қасиеттерін білді- 
ретін (мысалы, жыныстык) мағыналык реңк болса, атаушы жал­
кы есімдерде үғымды жанап өтіп тікелей затпен байланысатын 
мағына бар дейді (Уфимцева 77, 44).
Жалкы есімдердің мағына құрамында денотаттык мағынаның 
бар екендігі, олардың да тілдің лексикалык кұрамынан орын ала- 
тындығы анык. Сондай-ак жеке-жеке заттардың атауы ретінде 
қолданылуы, өзі атауы болған затты өзі тектес баска заттардан 
ажыратып туратындығы да анык. Жалкы есімдерге аныктама 
бергенде де осы даралаушы, ажыратушы кызметін баса көрсете- 
міз. Яғни жалқы есім деп бірыңғай, біркелкі заттардың ішінен 
жеке-дара бір затты бөліп алып, соған берілген атауды айтамыз. 
Жалкы есімдердің лсксикалык мағынасының бар, жоғын білу 
үшін оның денотаттык, сигнификаттык мағына компоненттерін 
аныктау дұрыс-ак, бірак бұл жерде екінші бір мәселенің басын 
ашып алу керек сиякты. Жалқы есімдер — заттарға берілген бі- 
рінші атау емес, екінші атау. Мысалы, дүниеге келген нәрестені 
біз алдымен шакалақ туылды не бала туылды деп атаймыз. Яғни 
оның алғашкы аты шакалак не бала; одан кейін ғана біз оған ат 
беріп, айдар тағамыз. Әрине балаға берілген атаудың алғашкы 
кезде бір-ақ кызметі бар, ол да болса айыру. Үйдегі басқа бала- 
лардан, айналасындағы баска адамдардан айырып жеке өзіне 
Тілләбек, Асқар, Ахмет, Эльза, Сәния, Айша сиякты атау бе- 
реміз.
Бір ескертетін нәрсе сол —- адамға берілген атаулар 
шакалак- 
тың түсіне де, дене бітіміне де, көзіне де, шашына да т. б. байла-
96

нысты қойылмайды. Мысалы, Ақмарал деген атау тек ақ қыздар- 
ға ғана қойылмастан, қара қыздарға да қойыла береді. Демек адам 
дттарында баланыц қасиеттерімен байланысып жататын, оның бір 
белгісіи (түрін, түсін, көзіи, мұрнын, шашын т. б.) білдіріп тұратын 
сема жок. Сол үшін де К. Маркс: «Я решительно ничего не знаю о 
данном человеке, если знаю только: что его зовут Яковом»,— деген 
пікірі өте дұрыс (Маркс 23, ПО) *. Адам аттары екінші атау бол- 
ғандықтан да бірінші атаудың (іиақалақтың, баланың) орнына қол- 
данылады. Осы каснетіне карай жалкы есімдерді К. А. Левковская 
толық мағынадағы танба деп атаган (Левковская, 62, 182—183) *.
Адам аттары, уақыт өтумен байланысты, өз атауы болган же- 
ке адамның түрлі қасиеттерін өз бойына сіңдіріп лексикалық 
мағынага ие бола бастайды. Тіпті жалқы есімдердің жалпы есім- 
дер қатарына өтіп отыруы да мүмкін. Мысалы, қазақ ауыз әде- 
биетінен хабары бар адамдар үшін Алдар көсе тек жеке адамдар- 
дың ғана атауы емес, өтірікші алдаушы адам (жалпы есім), Қо- 
жанасыр — әрі бір адамның аты, әрі көңілінде кірі жоқ ақкөңіл 
әпенді адамдарға байланысты қолданылатын сөз. Бұл типтес 
жалпы халыққа танымал болған адамдардың аттарына сондай 
мағыналық реңктердің қосылатындығы басқа халықтың тілінде 
де байқалынады.
Жалқы есімдердің барлығы да бірдей семантикалық сипатқа 
ие болмайтындығы да белгілі. Мысалы, жеке адамдарға берілген 
атаулар жеке ат қоюшының тілегіне (кейде традициясына) бай­
ланысты болса, жер-су атаулары ондай қасиетке ие болмайды. 
Мысалы, қазақта бірнеше қыз туыла берілген үйде кейде қыздың 
атын Қыздықой, Үлбала, Тоқтагүл сияқты аттар қойылады. Яғни 
ат қоюшының тілегі — қыз туылу тоқтатылсын, Қазақтарда да 
(басқа халықтар сияқты) ат қою традициясы да бар. Мысалы, 
туылғанда баланың тісі болса Жандар, Бөрібай; баланың туыл- 
ғанда денесінде қызыл дақтар болса Анар, Анаргүл, Анарбай; сау- 
сағы бесеуден артық болса Артық, Артықбай\ денесінде қалы 
болса 

жүктеу/скачать 9,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: