Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| түйе үстінен сирақ үйту (икемсіз, болбыр); сырдың суы келмейді
сирағынан (өтірікші) т. б. Э. С. Азнаурова сөздердің эмоционалды-экспрессивті қызметін стилистикалық мағына құрамында қарап, оны коннотаттық (негізгі мағынаға қосымша) мағынаның қатарына жатқызады (Азнаурова 73, 83—88) *. Нақ осындай пікір тіл білімінде бұрын да айтылған болатын (Звегннцев 67, 171; Арнольд 66, 26) *. Тілшілеріміз ара- сында коннотациялық мағынаны кең түсінетіндері де жоқ емес. Мысалы, В. Н. Теля коннотацияға эмоциялық мағынамен бірге стилистикалық мағынаны да қосады (Теля 86) *. Егер Э. С. Азнау- рованың пікіріне сүйеніп, сөздердің эмоциялық мағынасы сөздің негізгі мағынасы болмайды, негізгі мағынаға қосымша мағыналық реңк болып саналады дейтін болсақ, онда тентек, ақымак,, дана, сараң, нас, топас (бұлардың тура және ауыспалы мағыналары да) деген сияқты сөздердің мағынасын түсіндіріп бере алмаған болар едік. Олардын номинативті мағынасының өзі жақсы не жаман кө- румен байланысты. Әттеген-ай, тәйірі, бзрекелді, масқара сияқты одағайлар мен сорлы, бейшара, байғүс, мүсәпір, бейбақ сияқты сын есімдердің лексикалык. мағыналары осы эмоция, адамның көңіл- күйін ғана көрсетеді. Тілшілердің барлығы да бірдей эмоциялық-акспрессивті мағы- наны сөздің лексикалық мағынасының құрамына қоса бермейді. Мысалы, В. А. Звегинцев өзінің «Семасиология» деген күрделі ецбегінде «Эмоционалды-экспрессивті және лексикалық мағына» деген арнайы тарау ашып, сөздердін эмоциялық мағынасын зерттей- ді. Бірақ тараудың корытындысында ол эмоция мен экспрессивтікті сөз мағынасынын құрамына қоспайды. «Сөз мағынасы туралы айт- 109 қанда, біз негізінен, сөздердің сөйлеу процесі кезінде қолданыла- тын лексико-семантикалық варианттарымен байланысты боламыз. Сонымен эмоционалды-экспрессивтік мағыналық қабат (созначе- ние) сөздің лексикалық мағынасының құрамына ене ме деген сұрау басқа формаға ие болады, яғни эмоционалды-экспрессивтік сөздер- дің лексико-семантикалық варианттарына негіз бола алады ма, оны заттық-логикалық факторлар негізінде қалыптасқан лексико- семантикалыК варианттармен бір қатарға қоюға болады ма? Сөзсіз бұл сұрауға қанағаттанарсыз, теріс жауап беру керек»,— дейді (Звегинцев 57, 172) *. Кітаптың екінші бір жерінде «Егер эмоцио- налды-экспрессивтік сөзбен (оның тіл стиліндегі орнымен, дыбыс- тық ерекшелігімен, ритмдік сипатымен, олармен ассоциациялык байланысымен т. б.) байланысты болмай, өзі атауы болған заттар- мен, құбылыстармен, ұғыммен байланысты болса, ерекше жағдайға тап болғандай боламыз. Мысалы, смерть, гроб, ужас, грязьпод- ласть, т. б. Бұл мысалдарымызда сөз — адамдардың эмоциялдық ықпалындағы психологиялық процестердің негізінде бейнелейтін түсінік атауы. Бүл жерде эмоция түсінік ретінде өмір сүреді. Сон- дықтан да сөздің лексикалық мағына құрамында заттық-логикалық белгі шешуші роль атқаратындығын ескерсек, онда бұл жерде сөз мағынасындағы заттық-логикалық мағына мен эмоционалдық-экс- прессивтік мағына тең түседі, сөздің лексикалық мағынасының тең компоненті болып саналады деген түсініктің тууы заңды. Бірак шындығында, бұл жағдайды этикалық және эмоционалдық қаты- настар сөздің заттық мағынасына «көлеңке» түсіргенімен, оларды сөздің лексикалық мағынасының кұрамына енгізуге болмайды»,— деп қорытынды жасайды (Звегинцев 57, 178). Автор жоғарыдағы пікірлерін дәлелдеу үшін сөз мағынасындағы үш нәрсеге сүйенетіндігін көрсетеді. Бірінші, жоғарыдағы сөздер сезім мен эмоцияны көрсетпейді, олардың атауы ретінде қолданы- лады. Сондықтан да кей сөздердін эмоция мен зкспрессивтікті көр- сетуі адамдардың психологиялық қалпын емес, сол хабарды көрсе- тетін логикалық түсінікті білдіреді. Ал логикалық түсінік болса, эмоциялық-экспрессивтік снпатқа ие болмайды. Екінші, жоғарыдағы жағдайда жалпы халықтық сипатқа ие болған түрлі қатынас- тарды білдіреді. Эрине, смерть, могила, гроб сияқты сөздер адам- дарда көңілсіз сезім тудырады, нақ сондай казак тіліндегі нас, топас сиякты сөздер де жаман сезім туғызады. Сонымен бірге өлім бел- гілі бір ұғым атауы ретінде колданылатыны және медицпналык оқулыктарда өмір, ауыру, жазылу сиякты сөздермен бірге бір се- мантикалык топтыц күрамында колданылатындығы шындык. Сон- дай-ак орыс тіліндегі грязь — нас, былғаныіиты мағынасын білді- румен бірге жердің жынысын, топырағын да білдіреді. Осыдан автор сөздердіц эмоционалды-экспрессивті мағыналык ренкі сөздін лексикалык мағынасымен біте кайнаспайды, оңай бөліне салады деген қорытынды шығарады. Үшінші, белгілі бір сөздер эмоцио- налды-экспрессивтік мағынада колданылуы мүмкін, бірақ ол не- гізгі мағына емес, көп мағыналы сөздіц бір мағынасы болады дей- ді (Звегинцев 57, 178—179). ПО В. А. Звегннцев бұл пікірінде жалғыз емес. Сөздің семантика- сына бай.іанысты құнды еңбек жазған Д. Н. Шмелев те осы пікірді қолдайды. «Шамасы сөздің экспрессивтік-стилистикалық мағына- лық реңкі дыбыстық комплекс болып саналатын сөздің мағынасы емес, белгілі бір дыбыстық комплексті қабылдағанда пайда бола- тын мағыналық ренкі» (Шмелев 73, 25) *. Бірак Д. Н. Шмелев эмоциялық мағынаны мүлде жоқ деп есептемейді. Ол орыс тілінің сөздің құрамында қолданылатын эмоционалды-экспрессивті сөздер- ді үш топқа бөледі де, оның бірінші тобына любить, ненавидеть сияқты сөздерді енгізеді. Бірақ автор ол сөздердің білдіретін мағы- насы эмоционалды-экспрессивтік мағына емес, солардың атауы деп есептейді де, оларда эмоция жоқ деп есептейді. Екінші топқа түбірлерге қосымшалар қосу арқылы берілген мағынаны косады. Мысалы, песочек, солнышко, малюсенький, т. б. Үшінші топқа бол- са, кляча, вонять сняқты сөздерді қосады. Д. Н. Шмелев соңғы екі топтағы сөздерді эмоциялық-экспрессивтік мағына білдіреді дейді (Шмелев 73, 245—247; Шмелев 77, 163—165) *. Демек эмоционал- ды-экспрессивті сөздердің барлығын мойындайды. Егер қазіргі орыс тіл біліміндегі пікірлерді салыстырып қарай- тыи болсақ, эмоциялық-экспрессивтік мағыналық реңк екі түрлі түсіндірілетіндігіне көз жеткізуге болады. Бір топ ғалымдар эмо- циялық-экспрессивтікті кең түсініп, оны стилистикалық бояумен байланыстырса, екінші топ ғалымдар стилдік бояуда да, жеке сөздерде де эмоциялык мағына элементтерінің дербес болатынды- ғын көрсетеді. Қазақ тілі лексикасы бұл жоспарда әлі зерттеліне қоймағанымен, эмоциялық-экспрессивтік мағынаны сөйлем арқылы да, жеке сөздер арқылы да беруге болатындығын дәлелдеуге бо лады. Ең алдымен, сөздердің барлығы да бірдей эмоционалдық- экспрессивтік мағынада қолданыла бермейтіндігін көрсеткен дұрыс. Психологтар эмоцияны тікелей объектив дүниенің түйсігі арқы- лы пайда болады деп есептемейді. Атақты совет психологы А. Н. Ле онтьев «Эмоция өзіне амал-әрекетті бағындырмайды, керісінше оның нәтижесі және оны дамытушы механизм болып саналады»,— деп бағаласа (Леонтьев 75, 197) *, сол енбектің екінші бір жерін- де: «Эмоция — ішкі сигналдардың қызметін атқарады. Ішкі сиг- налдар деп аталынуы сол — олар тікелей заттардың психология- лык, сәулеленуі емес. Эмоцияның ерекшелігі — олар мотивтер (талаптар) мен жетістіктер арасындағы қатынасты немесе субъ- ектініи, амал-әрекеттін сол талаптармен байланысты сәтті орын- далу мүмкіндігін көрсетеді»,— дейді (Леонтьев 75, 197). Бірақ бұдан адамзат айнала дүниені танып білуде эмоцияға берілмейді деген қорытынды тумайды. Бұл тек бірінші баскышта болатын құбылыс. Ал дүниені тереңірек танып білу ойлаудың үлесіне тие- ді. Ойлау процесінде болса, эмоциялық элементтердің болатынды- ғы анық. Ф. Энгельс дүниені тануда тек түйсік қана қатынасып қоймастан басқа элементтердің де қатынасатындығын да көрсет- кен (Маркс 21, 290) *. Тіпті эмоция ойлау процесінің дамуына бағыт беріп, дамытушы қызметін атқарумен бірге, ойлаудың нәти- жесінде де өз ізін қалдырады. (Васильев 80, 33) *. Ill: Адамзат өмірі, оның өмірді, айналасындағы дүииені танып білуі көп сатылы, көп қатпарлы екендігі даусыз. Оның біреуі екін- шісімен байланысып та жатады. Осы көп қырлылык, көп сатылық адамдардың эмоциясының берілуіне де эсер етеді. Эрине эмоция индивидуалдық қасиетке ие екендігінде дау жоқ. Бірақ белгілі бір коғамда өмір сурген адамдар арасында көпшілігіне бірдей эмоция туғызатын түсініктердіц барлығын да жоққа шығаруға болмайды. Сондай-ақ адамдардың амал-әрекетіне, қоғамдағы құбылыстарға баға бергенде, ол адамдар өздерінін, дүние тәжірибесіне, көзқара- сына, біліміне, тіпті таптық мүддесіне, т. б. сүйенеді. Бұның өзі оның дүниеге берген бағасының қоғамдық сипатқа ие екендігін көрсетеді. Эмоция адамдардың дуниедегі болып жатқан кұбылыстар мен айналасындағы заттарға, жеке адамдардың қарым-қатынастары- на, т. б. баға беруімен тікелей байланысты (Қайдаров 87, 181) *. Бұндай баға берудің бірнеше шкаласы болуы мүмкін, олардың қарама-қарсы қоятын антонимдік жұптары да бар. Мысалы, жақ- жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|