Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| қазір, бүгін, жоғары, төмен, оң, сол сияқты үстеулерді де, сын есім-
дерді де, тіпті индоевропа тілдерінде кездесетін артикулдерді де енгізу бар (Уфимцева 74, 264—199) *. Көмекші сөздердің мағына- сы мен мағыналык кұрамы бұл еңбекте арнайы сөз болмайтындык- тан біз тек И. А. Стерниннің енбегіне сілтеме жасаумен ғана шек- телуді жөн көрдік (Стернин, 73) *. Ал мезгіл үстеулері мен мекен үстеулерінің мағынасында орындык, мекендік, мезгілдік мағынаны нақты көрсетпей екінші бір сөздің орнында колданылу, екінші бір сөздің білдіретін мағынасымен сыбайласкан мағынаны білдіретін элементтің болатындығы анық. Мысал, Кеше, 2 желтоқсанда, Ал- матыда Сібір халықтарының әдебиеті мен өнерінің он күндігі бас- талды (Газеттерден). Ауыл үсті у да-шу, іиүғыл халык, жылқысын төменге— Үйіиікке айдатайын деп жатыр (X. Есенжанов). Бірінші мысалымыздағы кеше сөзі 2 желтоқсан күні орнында колданылып тұрса, екінші мысалымыздағы төмен сөзі үйшікке сөзінің орнына колданылып тұр. Нак осындай колданылу зат есімдердің кейбіреу- леріне де тән сиякты. Мысалы, Дүние жүзінің еңбекиіі бұқараст үмітін СССР-дің астанасына, Москваға артып, көз тігіп отыр (Га* зет). Әрине келтірілген мысалымыздағы мағыналық сәйкес келу синтаксистік кызметпен, сөйлемнің оңашаланған айкындауыш мү- шееі болуымен, байланысып жатыр. Біздіңше, сөздердің айкын дауыш мүше кызметінде колданылуын сөздердің сөйлемдегі мағы- на дербестігін жокка шығару нәтижесінде іске асады деу де дүрыс емес. Мезгіл және мекен үстеулерінің баска бір сөздің орнына колда- нылуы, орынбасар болу мүмкіндігі олардың лексикалык, мағына- ларының өзінде жатыр. Егер зат есім, сын есім, етістіктердің мағы- насында объектив дүниемен байланысып нактылы заттың не түсі- ніктің атауы болатын, қай контексте келсе де өзі бейнелеген затпен байланысып (идеалды денотатпен) жататын, байланысын сактай- тын болса, диектикалык сөздердің мағынасында ондай сема жок; олар белгілі мекен, мезгілге байланысты мағына білдірсе де сөйлеу процесіндегі жағдайларға байланысты өзгеріп, контекспен байла- 101 нысты ғана мағынасын анықтайды. Сондықтан да олардың мағы- насын анықтауда екінші бір жағдайды (ситуацияны) өлшем етіп аламыз. Мысалы, кеіае деген сөздің мағынасын анықтау үшін бу- гінгі мерзімді, бүгін деген сөздің мағынасын анықтау үшін айтылып не жұмыс орындалып жатқан мерзіммен салыстырылады. Жоғары, төмен, оң жақта, сол жақта, алыста, ұзақта, кейін, ары, бері сияқ- ты мекен үстеулерінің мағыналарын да салыстыра анықтауды та- лап ететін мағыналық компонеттер бар. Қазірше диектикалық сөздердің ішінде ең көп сөз болып жүр- гендері— жіктеу және сілтеу есімдіктері. Жалпы есімдіктердің барлығы да диектикалық сөздердің қатарынан орын алады ма де ген сұраудың туатындығы анық. Бұған бір сөзбен жауап беру қи- ын-ақ. Себебі есімдіктер қазіргі күнге дейін грамматикалық жақ- тан зерттелінгенімен, семантикалық талдаудың талқысына түсе қойған жоқ. Қазақ тілі материалы негізінде есімдіктерді өз зерт- теулеріне объект етіп алған А. Ибатов та, А. Ысқақов та есімдік- тердің семантикасына қысқаша шолу жасаумен ғана шектелген (Ибатов 61; Ысқақов 63) *. Қолдағы бар материалдарымыздың көрсетуінше, барлық есімдіктер бірдей диектикалық мағынада қолданыла бермейді. Тіпті есімдіктердің бір семантикалық тобын- дағы сөздердің өздері де бұл мәселеде бөлектеніп жатады. Мысалы, Әрбір адымын санап басқандай... (Ғ. Мүсірепов). Бейбіт өмірдің тағдыры үіиін әрбіріміз жауаптымыз (Газет). Бірінші мысалымыз- дағы әрбір сөзі санау мағынасымен ұштасып жатады да диектика- лық мағынаны білдірмейді. Екінші мысалымызда болса, әрбіріміз зат есімдермен ұштасып тұр да зат есімнің орнында (барлық адам- дар) қолданылып тұр. Сондай-ақ сұрау есімдіктерінде де екінші бір сөзге сілтеу болмайды, тек анықтау, білу мағынасында қолда- нылады. Мысалы, Сізге ғылым кім берер, Жанбай жатып сөнсеңіз (Абай) деген мысалымыздағы кім есімдігі сілтеп тұрған жоқ, анық- тау мақсатында сұрау мәнінде қолданылып тұр. А. А. Уфимцева ағылшын тілдеріндегі жіктеу, сілтеу және меншікті (притяжатель ный) есімдіктерін ғана диектикалык сөздердің қатарына косқан (Уфимцева 86, 98) *. В. Г. Гак француз тіліндегі есімдіктерге шолу жасай отырып, диектикалык мағынада тек есімдіктер ғана емес, зат есімдер (rnoi, celu, ci) де, сын есімдер (се mon, guel) де, үстеу- лер (ainsi, la-bas, ou) де қолданылатындығын ескертеді (Гак 76, 61) *. Демек диектикалық мағына-категориялдық мағынамен сәй- кес келмейтін, сөздердің лексикалық мағынасымен байланысып жататын мағынасы. Көпшілік тілшілер есімдікті мағынасы мен сөйлемдегі атқара- тын синтаксистік қызметіне қарай екі топқа бөліп: 1) диектикалык, 2) анафоралық мағынада қолданылатын есімдіктер деп атайды (Вольф 74; Современный 81; Гак 86) *. Олардың көпшілігі диекти калык сөздерге сөйлеу процесіндегі сөйлеушілер не соған катына- сушылар, мекендік не мезгілдік қатынастағы сөздерді косса, ана- жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|