Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| Пахриддинге (М. Сүндетов) дегендегі бар етістігі кет етістігімен
синоним болып, алыстау, ұзақтау мағынасын білдірсе, уйге бар, жолдасьіның қасына барды деген мысалдарда бір объектіге жа- қындау, келу мағынасын білдіреді. Рас, бар сөзі келу, жақындау, жуықтау мағынасында көбірек қолданылады. Кел мен бар етістік- терінің арасында да айырмашылықтар бар. Мысалы үшін мына сөйлемді салыстырып көрелік: Салған жерден алға тусіп, куміс шалулы қара таяғын иіалт сермей, бүрынғыдан да гөрі қаттырак; ақсаңдап басып бара жатады (С. Мұканов). Толық денелі болса да жас әйел Игіліктің күтіп түрғанын көрсе де, асықпай баяу ба сып келеді (Ғ. Мүсірепов). Бұл мысалдарымызда кел мен бар ан- тонимдес мағынада қолданылып тұр. Ал, Жартасқа бардым, Күнде айғай салдым, Онан да иіықты жаңғырық (Абай), Келді де бір жартасқа тусе қалды, Азық артқан маяны жарып салды (Абай) деген мысалымыздағы бар мен кел етістіктері мағына жағынан жақындау, жуықтау сөздерімен байланысып жатады. Бұлардан соңғы мысалымызда да аздап мағыналық айырмашылығы барлығы анықталады. Жартасқа бардым дегенде, біріншіден, қозғалушы адам өзінен алыста тұрған объектіге жақындағандығын білдіреді, екіншіден, бір объектіден не орын, жайдан алыстап екінші бір объектіге жақындау мағынасы бар. Сондықтан да ауылға бардым дегенде мен ауылда тұрғанда айтпаймын, басқа бір жерде тұрған* да ғана ауылға бардым, қалаға бардым, үйге бардым деймін. Кел етістігін қолдағанда (ауылға келдім) менің ауылда болуым мүмкін. Ташкенттен Алматыға келдім дегенде мен Алматыда бо- ламын. Ал, Алматыдан Москваға бардым десек, сөйлемнің мазмұ- нының көрсетуінше, айтушы сол кезде Москвада болуы шарт емес. Келтірілген мысалымыздағы бар, кел етістіктерінің екінші мағы- налық айырмашылығы — бар етістігі кет етістігінің мағынасын өзіне теліп, қозғалған заттың ұзақтығы объектіге бағытталғанды- ғын білдірсе, кел етістігі айтушыға жақын тұрған объектіге (не өзіне) бағытталғандығын білдіреді. Осы сияқты кет пен алыста, кел мен жақында етістіктерінің мағыналары арасында да байла- ныс бар. Парадигмалық қатынас лексико-семантикалық топтың мүше- лерінің арасында болады да, олар біздің топшылауымызша, үш 138 түрлі байланыста болады. Олар синонимдес, антонимдес және үш- тас мәндес (коррелятив) мағыналық қатынастар болып саналады. Бұл үш қатынастың үшеуі де бір лексико-семантикалық топтың құрамында кездесіп, өзара байланысып та жатады. Алдын ала ескертетін нәрсе сол — бұл үш мағыналық байланыстың табиға- тын, ішкі заңдылықтарын ашып беру біздің жұмысымыздың мақ- сатына енбейді, тек тіл элементтерінің ішкі — лингвистикалық ма- ғынасын ашу мақсатымен байланысты сөз етеміз Синонимдер тіл-тілдердің барлығында да кездесетін кең та* ралған және ең көп қолданылатын тілдік категория. Көпшілік ғылыми еңбектерде синонимдер туралы сөз болғанда олардың мағыналары өзара жуық болатындығын, бірінің орнына екіншісі қолданыла беретіндігін бірінші белгісі етіп көрсетеді. Мысалы, қазақ тіліндегі синонимдер туралы арнайы зерттеу жасап, күрделі еңбек жазған Ә. Болғанбаев «Синонимдер сөздердің жалпы мағы- налық бірлестігіне қарай топтастырылады. Яғни бір ғана ақиқат шындықты көрсетіп, бір ғана ұғымды білдіретіндіктен олар сино ним болып табылады»,— деп анықтама берсе, одан сәл ғана бұры- нырақ жарық көрген М. Белбаеваның оқулығында: «Мағынасы жуық, өзара мәндес сөздер синоним деп аталынады»,— деп анық- тама берген (Болғанбаев 79, 49; Белбаева 76, 30) *. Бұл екі оқу- лықтан да бұрынырақ жарық көрген жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықта да осыған жуық анықтама берілген. Салысты- рыңыз: «Әр түрлі айтылса да, жалпы мағыналас болатын, бірақ сәл ғана ерекшелігі бар сөздер синоним деп аталынады». (Қазіргі 54, 27) *. «Синоним дегеніміз мағыналары жақын болғандықтан белгілі контексте бірін-бірі алмастыруға жарайтын сөздер» (Ке- ңесбаев 75, 66) *. Нақ осыған жуық анықтамалар басқа түркі тілдерінің материалдары негізінде жазылған оқулықтарда да кез- деседі, олар орыс тіліне арналған оқулықтарда да бар. Салысты- рыңыз: қарақалпақ тілшілері «Дыбысталуы әр түрлі, мағынасы жағынан бір-біріне жақын сөздер синоним делінеді»,— десе (Бер- димуратов 79, 202) *, өзбек тілшілері «Синоним денотаттық мағы- насы бар, конататтық (қосымша мағыналық реңк, стильдік бояу) және басқа қасиеттерімен ажыратып жататын сөздер»,— деп анықтама берген (Хожиев 85, 75) *. Әр кездерде жарық көрген оқулықтардағы анықтамаларда айырмашылықтардың болатынды- ғы анық. Сондықтан да оларды талдап, авторларының бағытын анықтау арнайы зерттеуді талап ететін, жұмыстың көлемін көбей- тетін нәрсе. Синоним сөздердің денотаттық мағыналары тең түсіп жатады, не бір ұғымның атауы, не мағыналары жақын деген сняқты анықтамалардың (тіпті бірінің орнына бірі қолданылады деген де) негізінде шындық бар. Салыстырыңыз: Ә. Болғанбаев жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|