Ќан жїйесі физиологиясы

Бүйректегі зәр түзілу екі кезеңнен тұратын күрделі процесс. Бірінші кезеңде қаннан сүзілген заттардан алғашқы зәр, ал екінші кезеңде - нағыз зәр (несеп) түзіледі.

Бүйректің негізін нефрондар құрайды. Нефрон - ішінде капилляр шумағы (мальпигий шумағы) бар қапшықтан (Шумлянский-Боумен капсуласынан) басталады. Қапшық (капсула) пішіні жағынан тостаған тәрізді қос қабырғалы құрылым. Оның бір қабат эпителий торшаларынан тұратын қабырғаларының арасында қуыс болады. Капсуланың ішкі қабырғасы капиллярлар шумағымен тығыз жанасып, сүзгіш мембрана құрайды. Капсулаға қаннан сүзіліп шыққан сұйықтық - алғашқы зәр жиналады.

Қапшық қабырғасынан қанның сүзілуіне шумақ тамырларында қысымның жоғары болуы (70-90 мм) және капиллярлар қабырғасындағы диаметрі 70-90 нм жасушалар (тесіктер) себепші болады. Капиллярлардың аралықтарында перициттер тәрізді жұлдызша тамыраралық (мезангиальды) торшалар болады да, олар өсінділерімен капиллярлар эндотелиоциттеріне жанасып жатады. Бүйрек денешігінің ішкі қабатын құрайтын тым жұқа (бірқабатты жалпақ эпителий) эпителий торшалары – подоциттер де, капиллярлар эндотелиоциттеріне сыртқы жағынан тығыз жанасады. Олардың аралықтарында тек негіздік жарғақ ғана қалады. Пішіні жалпақ келген өте жұқа подоциттердің көптеген өсінділері болады. Подоцит денесінен таралатын бірінші реттік өсінділерінен (цитотрабекулалардан) көптеген ұсақ екінші реттік өсінділер (цитопдийлер) таралады. Әр бір подоцит өсінділерінің жалпы ұзындығы 1-2 мкм болады. Подоциттердің өсінділері бір – бірімен ілгектене байланысып, араларында торшааралық саңылаулары бар сүзгі – торлы құрылым түзеді. Жасушалы капиллярлар эндотелийі мен саңылаулы подоциттер аралығында гликопротеид пен талшықтар торынан құралған негіздік жарғақ ғана қалады. Міне, осы эндотелийден, негіздік жарғақтан және подоциттерден түзілген сүзгі тор арқылы қан плазмасы сүзіліп, алғашқы несепке айналады да, бүйрек капсуласының қуысына өтеді. Алғашқы несептің құрамы қан плазмасының құрамына ұқсас. Қалыпты жағдайда бұл сүзгі арқылы белоктардың ірі молекулары өтпейді, тек альбуминдер өтеді. Осыдан оны белоксыз ультрафильтрат деп те атайды (соңғы кезде ультрафильтрат құрамында аз мөлшерде белоктар да болады деген ұғым қалыптаса бастады). Плазма құрамындағы коллоидтар (негізінен белоктар) тудыратын онкостық қысым (с.б. 30 мм) алғашқы зәрдің сүзілуін қиындатқанымен, мальпигий шумағындағы қан қысымы (70-90 мм) плазма коллоидтарының суды ұстап тұратын күшінен жоғары болады. Осы екі қысымның айырмасын (70-90 – 30 = 40-60 мм) сүзілу қысымы деп атайды. Нефрон қапшығына сұйық шумақ капиллярлары мен қапшық ішіндегі қысым теңескенге дейін сүзіледі.

Алғашқы зәр бүйрек капсуласынан ирек түтікшелердің проксималды бөлігіне өткен соң зәр түзудің екінші – реабсорбциялық кезең басталады. Проксимальды түтікшенің ішкі қабырғасын бірқабатты текше тәрізді эпителий құрайды. Оның орташа диметрі 60 мкм. Эпителиоциттердің апикальды беткейінде плазмолеммадан түзілген микробүрлер және олардың астындағы цитоплазмада лизосома тәрізді көпіршіктер болады. Торшалардың базальды бөлігінде тігінен тізбектеле орналасқан митохондриялар мен олардың аралықтарындағы плазмолемма қатпарларынан базальды жолақ түзіледі. Эпителиоциттердің апикальды беткейіндегі микробүрлер мен көпіршіктер – алғашқы несеп құрамындағы организмге керек заттарды белсенді түрде кері сорылатынының, ал торшалардағы базальды жолақ, керісінше, эпителиоциттердің зат алмасу процесі нәтижесінде түзілген соңғы ыдырау өнімдерін несеп құрамына шығаратындығының белгісі. Демек, проксимальды түтікшелерде алғашқы несептің құрамындағы керекті заттар кері организмге сорылып (реабсорбция), керек емес ыдырау өнімдері несеп құрамына шығарылады. Проксимальды түтікшелерде алғашқы несептен судың 85%, глюкоза, керекті электролиттер, амин қышқылдары, дәрмендәрілер кері сорылады.

Алғашқы зәр проксимальды түтікше, Генле тұзағы, дистальды түтікшелер және жинағыш түтікшелер бойымен өткенде қажетті заттардың кері сорылу процесі жалғасады да, нағыз зәр пайда болады. Реабсорбция нәтижесінде алғашқы зәрден амин қышқылдары, дәрмендәрілер, натрий, калий, кальций, хлор және судың басым бөлігі кері сорылады. Кері сору процесіне аз мөлшерде зәр қышқылы мен аммиак та ұшырайды. Сульфаттар мен креатинин кері сорылмайды.

Алғашқы зәр құрамына енетін заттарды табалдырықты және табалдырықсыз деп жіктейді. Табалдырықты заттар (қант, натрий, калий, кальций, хлоридтер, фосфаттар) нағыз зәрде тек қан құрамындағы концентрациясы шектен артып кеткен жағдайда ғана байқалады. Табалдырықсыз заттар алғашқы зәрден кері сорылмайтын заттар, мысалы, сульфаттар.

Реабсорбциядан кейін нағыз зәрде алғашқы зәр құрамындағы судың 1 % ғана қалады. Алғашқы зәр құрамындағы судың жартысына жуығы проксимальды түтікшелерде, қалғаны Генле тұзағы мен жинағыш өзекшелерде сорылады. Су мен хлоридтер осмос пен диффузия нәтижесінде сорылады. Натрий, глюкоза, амин қышқалдары ырықсыз тасымалдау (белсенді тасымалдау) нәтижесінде сорылады.

Бүйрек түтікшелерінде реабсорбциялау процесімен қатар секрециялау және экскрециялау процестері де жүреді. Құс бүйрегінде орнитур қышқылы мен аммиактың біраз мөлшері түзіледі. Бүйректе қан қысымын жоғарылататын ренин гормоны синтезделеді. Бүйрек арқылы бояулар, дәрілер бөлінеді.