Қазақ тілін оқыту әдістемесінен емтихан сұрақтары
Тілдік амал-тəсілдерді меңгерту жолдарын зерделеңіз. Метафораны меңгертуге арн алған тапсырмалар дайындаңыз
жүктеу/скачать 1,91 Mb.
|
| 68. Тілдік амал-тəсілдерді меңгерту жолдарын зерделеңіз. Метафораны меңгертуге арн алған тапсырмалар дайындаңыз.
Жауап: Алғашқыда баланың тілін дамыту мəселелерімен тығыз байланыста дамыды. Т іл дамытуда ана тілінің көркемдік болмысы мен байлығын танытуды мақсат еткен А. Байтұрсынұлының зерттеу еңбектері қазақ тілі стилистикасын оқытудың алғашқы линг водидактикалық мəселелерін алға тартқан еңбек болды деп айта аламыз. Ғалымның ə дістемелік талдаулары мен теориялық зерттеулері стилистиканы мектепте оқытудың те ориялық мəні мен практикалық мақсат- міндеттерін ай- қындауға негіз болады. А.Бай тұрсынұлы «келісті сөздің» кестесін, мəтіннің көп қырлы сырлары мен əлеуетін терең байқап, оны дидактикалық мақсатта тиімді пайдалана алған ғалым. Оның жарқын үлгі сін А. Байтұрсынұлының Т.Шонанұлымен бірігіп жазған «Оқу құралынан» көруге бол ады [2]. Мұнда зоология, биология, география, тарих, физика секілді ғылымдар турал ы жан-жақты мəлімет беретін танымдық мəтіндер оқушылардың ойлау, қабылдау, ұғы м-түсініктеріне сай жүйелі жинақталып берілген. «Мəселе білімді беруде емес, оны қа былдауға ыңғайлы етіп жүйелеуде. Бұл əрекеттер оқушының ойлау қабілетін жетілдір уге бағышталған. Өйткені, басты мақсат – оқушыны білімді оймен қабылдауға, оны қ орыта білуге үйрету». Оқу құралы мақсаты жағынан айқын, дидактикалық жағынан м азмұны бай, əдістемелік мүмкіншілігі мол еңбек болып табылады. Ол ондағы мəтіндер дің жинақталу тəжірибесінен анық көрінеді. Қазақ тілі стилистикасын оқытуда бұл ең бектегі мəтіндердің 1) тақырыптық жағынан ұтымды топтастырылып, жинақталуы; 2) м əтін мазмұнының бай, түсінуге ыңғайлылығы, жоғары эстетикалық талғаммен; 3) мəтін жанрларының түрлі дидактикалық мақсатпен (мысалы, мəнді жұмбақ түрінде, əңгіме, ө лең, мысал, ертегі, хикая, т.б. жанрларда, бір ойды əр түрлі түйіндеу арқылы берілуі); 4) мəтіндердің арнайы реттік жүйемен (логикалық жəне мазмұндық байланысы бар); 5) берілген мəтіндердің энциклопедиялық мазмұнда берілуі оқушының көркемдік талғамы мен дүниетанымын қалыптастырып жетілдіруде, оқушыларды оқыта отырып рухани та залыққа, сауаттылыққа тəрбиелеуде басшылыққа алынады. А.Байтұрсынұлы əсіресе қаз ақ тілі стилистикасының теориясы мен лингводидактикасын үлкен үлес қосты. Н.Саур анбаев пен Ə.Əбілқаев бұл мəселенің практикалық шешімін табуға ты- рысты. Олар мəтін жəне стилистика ұғымдарын мектеп бағдарлама- сына арнайы енгізуге ұсыныс жасады. Н.Сауранбаев 1941 жылы жа- зған «Ана тілін оқыту туралы» атты мақаласын да стилистиканы мек- тепте оқытудың практикалық маңыздылығын айта келіп, оның ə дістемелік міндеттерді нақты көрсетеді. Ғалымның стилистиканы бастауыштан бастап оқыту жəне оны оқытудың арнайы бағдарламасы мен оқулығын жазу туралы идеясы сол кез үшін қаншалықты маңы- зды болса, қазіргі таңда да ол өзінің өзектілігін жой ған жоқ. 1965 жылы бұл мəселені Ə.Əбілқаев та көтерген болатын. Ол «... əдеби тілме н дұрыс сөйлеп, жазып үйренуде сөз байлығын өз қалауынша еркін таңдап ала білуд е» стилистиканың əбден қажет екендігіне ерекше назар аударады. Сондай-ақ, оқушыла рдың «өмірлік қажет- тіліктерін жақсы сезінуіне» жағдай туғызудағы стилистиканың ə ле- уетін жақсы көрсеткен. Сол себепті əдіскер «стиль жөнінен толық мағлұмат беріп, жазу, сөйлеу стилін қалыптастыруды» 7- сыныптың негізгі программалық материалына қосуды ұсынады. Орта мектепте стилистиканы оқыту əдістемесі жəне қазақ тілін оқыт у арқылы оқу- шылардың тілін дамытудың əдіснамалық, əдістемелік негіздері А.Жа- п баровтың зерттеулерінде жан-жақты сөз болды. Ғалымның «Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері» атты 1991 жылы шыққан зерттеу жұмысы стилистика ны оқытудың əдістемесін ғылы- ми тұрғыдан арнайы қарастырады. Автор бұл еңбегін де бағдарлама, оқулықтарға байланысты жалпы білім беретін мектептерде қазақ тілі м ен əдебиеті бойынша оқушыларға стилистика, тіл стильдері туралы практикалық білім, дағды беретін жаттығулар мен материалдар жүй- есі жасалынбағанын алға тартады. С өйтіп, стилистика мен тіл стиль- дері туралы білімдерді орта мектепте мынадай 3 бағ ытта беруді ұсы- нады: 1. 5-6 сыныптарда функционалдық стилистика туралы алғашқы түсінік беру. 2. 7-8 сыныптарда стиль түрлерінің, əсіресе, кітаби жаз- ба стиль түрлерін ің ерекшелігін, тілдік құралдарды пайдаланудағы бір-бірінен айырмашылықтарын таны ту. 3. 9-сыныпта стилистика, функционалды стильдер мен практикалық стилистика тура лы білім мен дағды беру арқылы стильдерді іс жүзінде қолдана білуге дағды- ландыр у. Көріп отырғанымыздай, ғалым мектепте стилистикалық білімді ұсынудың екі бағыт ын ұстанады: 1) тілдік құралдардың жəне көркемдегіш-бейнелегіш құралдардың стилис тикасы; 2) қазақ əдеби тілінің функционалды стильдері. Стилистиканы дамыта оқытуда тео- риялық ұғым маңызды рөл атқарады. Дамыта оқытуда оқушыларға қажетті стили стикалық ұғымдарды стилистика ғылымының қол жет- кен табыстарына сүйене отыры п ұсыну, əдістемелік мақсатта тиімді пайдалану оқушылардың теориялық ойлауы мен тілін дамытудың ба- сты шарты болмақ. Əдістеме теориясыз жайдақ сипат алады, оны ң қолданбалы қасиеті де осында. Бүгінде қазақ стилистикасының тео- риясы көптеген іргелі зерттеулермен толықты. Дегенмен 1974 жылы М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Том анов, Б.Манасбаевтардың авторлы- ғымен шыққан «Қазақ тілінің стилистикасы» күні бүгінге дейін бірден-бір басты оқулық болып қалып отыр. Одан бергі кезеңде А. Бай - тұрсынұлының шығармалар жинағы жарыққа шығып, ғылыми көпшіліктің игілігіне ұ сынылды (1989 жылы). М. Серғалиевтің синтаксистік синонимдер, Ф.Мұсабекованың п рактикалық стилистика, Р . Сыздықтың Абай тілінің өрнегі, Х.Кəрімовтің, Е.Жанпейіс овтің, Б.Хасанұлы мен Т.Қоңыровтың, Б.Шалабай т.б. көптеген ғалымдардың іргелі зе рттеу еңбектері дүниеге келді. Оның үстіне қазақ стилистикасы бүгінде антропоцентр лік бағыттағы жаңа зерттеулерге бет бұра бастады. Қазақ стилистикасының ішкі салал ары да сараланып, жігі айқындала бастады. Осы орайда қазақ тілі стилистикасының жаңа оқулығына деген сұраныс та айқын байқалады. А.Жапбаровтың «Қа- зақ тілін о қыту арқылы тіл дамытудың əдіснамалық, əдістемелік негіздері» атты келесі еңбегінде стилистика тіл дамытудың аясында қарастырылады. Бұл зерттеуде стилистика оқушыл ардың сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын дамытудың бір жолы ретінде қарастырыл а- ды жəне оны ұйымдастырудың мынадай ұстанымдары мен жүйесі көрсетіледі: 1) сө йлеу мен ойлауды бірлікте қарау ұстанымы; 2) қаты сымдық ұстанымы; 3) жағдайға, а хуалға ыңғайлылық ұстанымы; 4) сөйлеу əрекетін кешенді жүргізу ұстанымы; 5) əдеби тіл нормасын есепке алу ұстанымы. Осы ұстанымдарға сəйкес тіл дамытудың да əдіс терін жүйелейді. Бұл əдістердің барлығы сөздің қолданылу ерекшеліктері мен мағына ларын түсіндіруде, тілдің грамматикалық құбылысын меңгертуде, ауызекі сөйлеу тіліні ң сөздік қорын үйретуде бір мақсатқа бірігеді деп көрсетеді. Ғалым С.Р ахметова тіл дамытуға «балалардың сөздігін байытуға, мағынаны түсініп, сол сөздерді дəл қолдана білуге, өз ойларын, пікірлерін екінші біреуге жеке сөйлемдер арқылы, логикалық, ком позициялық тұтастығын сақтай отырып, жүй- елі түрде əңгімелеу арқылы ауызша, жа зуша дұрыс білдіруге, яғни, «нəрсенің жайын-күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айтып беруге үйрету жұмысын айтамыз» деген анықтама бере келіп, бастауыш мекте пте үйретілетін тіл дамыту жұмыстарының мақсаттарын атап көрсетеді. Ғалым бастау ыш мектепте тілді үйретуде оның стилисти- калық, қолданымдық ерекшеліктерін баст ы назарда ұстайды. Тіл да- мытудың: 1) оқушылардың сөздік қорын дамыту; 2) сөз тір кесі, сөй- леммен жұмыс жүргізу; 3) байланыстырып сөйлеуге үйрету жолдарын ұсына ды. Бұл бағыттарда тіл дамыту жұмыстарын жүзеге асыруда мəтіннің ерекше жанрлар ын (газет мақала, пікір жазу, хат жазу, іс қағаздары, арыз, хабарландыру, құттықтау, телеграмма т.б.) пайдаланудың əдістемесін жасайды. Стилистиканы оқытудың мəселел ері шешендікке үйретудің əдістемесі аясында да зерттеу нысаны болды. «Анықтамасын табу əдісі». Тірек сөздер мен олардың анықтамалары жазылып, қиылға н жинақ араластырылған күйінде оқушыларға беріледі. Сөйлемнен алынып тасталған сөздердің орнын толтыру Оқушылар мəтіндегі қалдырыл ып кеткен сөздердің орнын толтырады. Тапсырмада қалдырып кеткен сөздер беттің т өменгі бөлігінде орналастырылуы (қате тəртіпте) мүмкін. Мен арыстанмын айбатыма кім шыдар? Сіздің аузыңыздағы інжу-маржан. (Аузыңыздың тістері) Аспан оттары түнді безендірді. (Жұлдыздар түнде жарқырап тұрды) Аспанды ақ мақта жамылды. (Аспан бұлтпен көмкерілген) Өзеннің күңкілдеген дауысы естіліп тұрды. (Өзеннің дауысы естілді) Ана өз өмірін ұрпағы үшін береді. (Ана өз өмірін балалары үшін береді) Қыз көбелекке айналды. (Қыз дамыды) Шашының алтыны. (Шашының алтын түсі) Мен оның терісінің қара ағашына сүйсіндім. (Мен оның терісінің қара түсіне сүйсінді м) Шалғынның жасыл жамылғысы. (Шалғындық шөп) Мəңгілік арман. (Өлім) М. Жұмабаев «Сырым» өлеңіндегі метафоралық қолданы- старды анықтаңыз «Өмір – д ала, тапыл басқан мен – бала, Тапыл-тапыл, дамыл-дамыл сүрінем. Өмір-өзен, үміт ша бақ ойнаған, Жел сөзбенен шабақ аулауға ойлаған. Мен – есалаң, мен – нəресте, үміт – от, Жүз күйсе де, қармануын қоймаған. Өзім – тəңірі, өзіме-өзім табынам, Деп көпір іп, зор тəңірге шабынам» Метафораның күнделікті сөйлеу тілінде кездесетін қара- пайым түрлерін жаз: іші күйі п, бойы мұздап, орақ ауызды, от тілді деген секілді. Өзіңіз білетін əншілердің əндерінен алыңыз. 69. Мəтіннен негізгі жəне қосымша ақпаратты анықтауды үйретудің тиімді əдістерін сипаттаңыз. Баяндау жəне сипаттау мəтінінен негізгі жəне қосымша ақпаратты анықта уға мысал келтіріңіз. Мəтіннен негізгі жəне қосымша ақпаратты анықтауды үйретудің тиімді əдістерін сипа ттаңыз. Баяндау жəне сипаттау мəтінінен негізгі жəне қосымша ақпаратты анықтауға мысал келтіріңіз. Жауап: Мəтіннің мағыналық бөлігінде негізгі жəне қосымша (жанама) ақпарат көрсеті леді. Мəтіннің негізгі ақпаратына түсініксіз ұғымдарды автордың талқылауы, сипаттаулар, б аяндаулар, логикалық тұжырымдар кіреді. Мағыналық бөліктің негізгі мəліметтерін кө рсету үшін онда тезистер мен тұжырымдар қолданылады жəне олар көбінесе азатжол дың басты идеясы - бірінші жəне екінші сөйлемдер болады. Қосымша (жанама) ақпарат түрлері мыналарды қамтиды: қосымша, суреттейтін жəне анықтайтын, қайталанатын, жинақтайтын ақпараттар. Қосымша ақпарат кеңейтеді, онда қарастырылатын құбылыстардың мəнін ашып түсіндіреді. Мəтіндегі нақты жəне суретт еуші ақпараттарды автор мынадай сөлемдер арқылы береді: 1) берілген идеяны нақтыл айтын, растайтын немесе түсіндіретін нақты мысалдар келтіреді; 2) басқа ғалымдардың пікірлерін, дəйексөздерін келтіріп, өзінің ойларын растайды, көрсетеді. Мұндай ақпарат мынадай қыстырма сөздер мен шылау сөздер арқылы енгізілуі мүмкі н: мысалы; сондықтан; мəселен, сол сияқты; атап айтқанда; Мəтінде қайталанатын ақ парат болуы мүмкін, яғни, бұрын берілген ақпараттың қайталануы, олар түсініктің дə лдігін қамтамасыз етеді, айқындап тұрады. Олар мынадай қыстырма сөздермен енгізіл еді: яғни, басқаша айтқанда, басқаша түсіндіре кетсек, , дəлірек айтқанда, дəлірек жəн е т.б. Түйінді ақпараттар қорытынды шығарады, қорытындылайды, мəтіннің негізгі ойларын қорытындылайды. Бұл ақпарат сөздермен енгізіледі: осылайша, осылайша, қорытынды лай келе, авторлар жоғарыда айтылғандардың жалпылап, жинақтайды.[1] 1-мəтін Адамды тану - даналықтың қайнар көзі. Ағат айтқан бір сөзі, жаңсақ басқан бір қадамы, өтініш, тілегіңді кешеуілдетуі – асығыс шешім қабылдауға, ол кісі туралы теріс пікірде болуға негіз емес, өйткені оның əртүрлі себебі бар болуы мүмкін. Ал а дамдардың кейбірі сылтау, себеп айтуға ұялады, тіпті арланады да. Осы есіңізде болс ын. Жүсіп Баласағұни айтқан екен: «Кісі танымақ болсаң, ісіне қара», - деп. Адамның уəдесінде тұра білуі, өзгеге жақсылық жасауы, малға да, жанға да мейірімді болуы, ж омарттығы, кеңпейілділігі, қарапайым, мəдениеттілігі, еңбекқорлығы оның қандай адам екенін айтқызбай-ақ танытады, өскен ортасы мен алған тəлім-тəрбиесінен де мол мағл ұмат береді. Ал мұның сыртында адамның киген киімі мен үйінің тазалығы, ұстаған құрал-жабдықтарының, көлігінің жағдайы, қатысатын ойын-сауығы, əуес əдет-ғұрыптар ы да оның жан дүниесінің айнасы. Негізгі ақпарат Не үшін келтірген? Адамды танудың қыр-сыры жəне оның бір ғана іс і арқылы баға беруге асығыс танытпау керектігі туралы автордың алғашқы азатжолда ғы пікірі Автор мəтіннің негізгі идеясын, қарастырылатын мəселенің төркініне кіріспе ретінде берілген ҚОСЫМША ақпарат Қандай мақсатта пайдаланған? Жүсіп Баласағұни дың «Кісі танымақ болсаң, ісіне қара»,-деген дəйексөзі жəне адамның бойындағы ізгі қасиеттер мен жүріс-тұрысы, мəдениеті, өмір салтына оның мінез-құлқына баға беруг е болатындығы туралы ақпара Тапсырмалар: Негізгі жəне қосымша ақпаратты тауып, кетсе толтыр. Сұрақ құрастыру. 70. Мəтіндерді түзету жəне редакциялау жұмыстарының тиімділігін жүйелеп жазыңыз. Баспасөз материалдарын пайдаланып редакциялау жұмыстарын жүргізу үлгісін көрсеті ңіз. Мəтіндерді түзету жəне редакциялау жұмыстарының тиімділігін жүйелеп жазыңыз. Ба спасөз материалдарын пайдаланып редакциялау жұмыстарын жүргізу үлгісін көрсетіңі з. Жауап: Əдеби өңдеу, редакциялау – ойды дамыту, құлпырту, сөзді дəл қолдану, дұры с құру, мəтінді айшықтау, ажарлау. Демек, редакциялау негізі – шығарманың мəтінін сын тұрғысынан талдау, оны дұрыс бағалау жəне оқырмандар мен қоғам қызығушыл ығын туғызу үшін мазмұны мен түрін жетілдіруге авторға көмектесу мақсатын көздей ді. Мұндағы ең басты нышан – мəтінге түзету жасау, өңдеу, жүйеге ретке келтіру. Ə деби редактор (əдеби қызметкер) қолжазба жазылған саланы, ғылым мен техника, өнд іріс, мəдениет саласынан хабардар болып қана қоймай, оны жетік біліп, жақсы меңгер уі тиіс. Р едакциялау – шығармашылық үдеріс жүктеу/скачать 1,91 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|