Ќазаќстан республикасы білім жјне єылым министрлігі

Экологическая история — это история, которая стремится понять человеческую сущность, жизнь, деятельность и мышление в их взаимодействии с остальной природой посредством изменений, вызванных течением времени.Дональд Хьюз

Экологическая история — это история взаимодействия между человеком и (остальной) природой.

Джон МакНилл.

Для России конца ХХ – начала ХХI в. это направление приобрело особую значимость, так как изучение повседневности вводит в проблемное поле науки культурно-исторические явления, которые ранее не входили в круг исследовательских интересов российских историков. Очень долгое время отечественная наука не учитывала этот аспект, уделяя основное внимание материальным или духовным ценностям.Одним из наиболее многочисленных по составу течений российской историографии, возникшим как незамедлительная реакция на усвоение нового подхода, стало обращение интереса большой части научного сообщества к описанию подробностей быта и обычаев прошлых времен, что обнажило проблему проведения границы между «историей повседневности» и «бытоописанием». Главное отличие между традиционными исследованиями быта и изучением повседневности историками лежит в понимании значимости событийного, подвижного, изменчивого времени, случайных явлений, влиявших на частную жизнь и менявших ее. Именно в тривиальной обычности жизни витают мысли и чувства, зреют замыслы, ситуации, рождающие экспериментирование. Историка повседневности интересует, как это происходит. Если этнограф воссоздает быт, то историк повседневности анализирует эмоциональные реакции, переживания отдельных людей в связи с тем, что его в быту окружает. Он ищет ответ на вопрос, как случайное становится вначале «исключительным нормальным», а затем и распространенным. В центре внимания историка повседневности – не просто быт, но жизненные проблемы и их осмысление теми, кто жил до нас. Поэтому история повседневности в изучении ментальных макропроцессов есть форма историзации коллективного бессознательного в большей степени, нежели этнографическая история конкретно-бытовых навыков и обыкновений. Каковы механизмы возникновения новаций в укорененных и привычных структурах, что заставляет сближаться новые и традиционные формы и нормы социального действия, почему одни из них устойчивее других – это тоже круг вопросов историков повседневности. Они не только и не столько претендуют на интерпретацию малых единиц как таковых. Они скорее надеются выявить в них или перепроверить те или иные абстрактные понятия и теории. Целью подобного сокращения масштаба исследования является поэтому желание ученых опуститься с макроуровня в те глубины, где структуры находят свою реальную конкретизацию или как раз не находят ее. Здесь, на их взгляд, можно увидеть подводные течения макроисторических процессов, а именно неодновременность их на разных уровнях, сопротивление им или же полное неприятие их хода. Здесь проявляются также отступления от правил, моменты инертности, отсутствие подобия различных систем и т. д.

В быстро нарастающем потоке исследований российских историков, работающих в рамках этого направления, появляется не только научная, но и популярно-публицистическая литература с описанием «нравов Средневековья», «моды Франции времен Людовика», «викторианской Англии», «императорской России». «Занимательное чтение по истории», которое составляло значительный пласт литературы XIX века, делает попытки возродиться как побочный продукт «истории повседневности». Однако авторы данного направления ошибочно называют свои описательные модели исследованиями в рамках концепции «история повседневности» в ее каноническом немецком варианте.
Дәріс №5. БАТЫСТЫҚ ТАРИХНАМАДАҒЫ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ГЕНДЕРЛІК ЗЕРТТЕУЛЕР

1.Гендерлік зерттеулердің тарихына шолу.

2.Гендерлік зерттеулердің жаңа дәуірі.

3.Гендерлік зерттеулердің тарихты зерттеудің басқа салалармен байланысы

1. Гендерлік зерттеулердің тарихына шолу. Әйелдер тарихы  «әйел зерттеулері» деп аталатын пәнаралық ғылыми бағыттың бөлімі болып табылады. Ол батыста алпысыншы жылдардың аяғы жетпісінші жылдардың басында қалыптасқан. Алғашқы  « әйелдік тақырыптық» мәселе арнайыланған құбылыс ретінде бірінші феминистік толқуға байланысты он тоғызыншы ғасырдың аяғында келең бере бастады. Жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысында көбінесе әйгілі әйелдердің өмірін сипаттайтын әйелдерге арналған жұмыстар пайда бола бастады. Әйел тақырыбын  талқылауда  бүгінгі күннің өзінде үлкен орын алатын жұмыс ол атақты француз философы Симон де Бовуардың 1949 жылы баспадан шыққан жұмысы « Второй пол». Онда әйел мәселесі философиялық тұрғыдан қарастырылады.

Алпысыншы жылдары Батыстағы жастардың солшыл қозғалысы аясында жаңа феминистік қозғалыс орын алды. Ол өз кезегінде тарихи ретроспективтікті қоса алғанда феминистік гуманитарлық зерттеулерге жаңа импульс берді. Алғашында бұл феминистік зерттеулер ғылыми қоғамда скептикалық және тарихшы – дәстүршілер ретінде қабылданды. Сонымен қатар бқл көзқарасты жыныстық өзгешелік тұрғысында еш танымдық мағына мойындамайтын әлеуметтік тарихққа методологиялық тұрғы ұстанатын көптеген жақтастары да қолдады  Бірақ бұл критицизм өз кезегінде тағы бір « еркектік шовинизм » көрінісі ретінде қабылданып « әйел тарихының» дамуына стимул жасап , радикалды феминистік көңіл күйді күшейтті. Осылай бола тұра аталған мәселе төңірегінде  «әйелдер тарихы » « әйелдік тарих» түсінігі арасында айырмашылық табылды. « Әйелдік зерттеу»- олардың соңғысында өмірлік тәжірибенің және әйелдік өмірлік тәжірибенің мағынасы айшықталып және зерттеушілік құрылымы тұрғысынан қорғалынды. Ол бойынша зерттеуші позициясы гуманитарлық ғылымдар тұрғысынан , тарихта  нейтралды обьективті болмауы керек. Ол зерттелінетін  обьектіге тікелей араласу жолымен белгілі сезімдер мен қызығушылық таныту керек. Міне осындай іс-әрекет аясында таным нәтижесі мойындалды.

Л.П. Репинаның айтуынша батыстық университеттер программасында әйел мәселесіне арналған курс алғаш рет 1979-1980  оқу жылдары  Сан- Диего университетінде пайда болды. Ал 1970-1980 жылдары тарихи ғылым қауымындағы скептицизмге қарамастан АҚШ та да, Европада да әйелдік зерттеулердің академизациясы , институционализациясы жүрді. Нәтижесінде көптеген университеттерде әйелдік және гендерлік зерттеу орталықтары немесе тіпті факульттетер ашылды. Бұл құбылысқа деген көзқарас бүгінгі күнге дейін оның әйелдік дилетантық әрекет ретінде қабылдануы жойылған емес. Оның өзі бұл саладағы  қалыптасып келе жатқан зерттеуші қоғамға одан әрі ұйымшылдық сипат алуға жағдай жасады. Онда оқшаулану және касталылық көлеңке күні бүгіге дейін сақталуда.

Соңғы жиырма жылда әйелдер тарихын зерттеуде үлкен жұмыс жасалды. Өткен уақыттағы әйелдердің тарихи тағдырына, олардың жекелеген қоғамдарының әртүрлі уақыт межесіндегі тарихи тәжірибелеріне экономикалық, саяси, идеологиялық мәдениет аясында анализдеу жүргізілді.

Джон Скоттың мақаласында екі жағдай арасындағы байланыс ерекшеленіп көрсетілді. Біріншісі- гендер жыныстар арасындағы қабылданған айырмашылықтарға негізделген әлеуметтік қатынастардың құрамды элементі. Екіншісі гендер биліктік қатынастардың алғашқы белгілеу тәсілі болып табылады.  Осы тұжырымдамға сәйкес гендер көлемді мазмұнға ие және онда бір-бірімен тығыз байланысты әрі араласпайтын төрт подсистема үйлеседі. Олар осы концептіні оның пәндік алаңындағы процестердің анализіне қалай қолдануға болатынын көрсетеді. Бұл төрт подсистема бірінші мәдени символдар комплексі енетін мәдени- символдық подсистема, екінші нормативтік- интерпритациялық подсистема- нормативтік дәлелдемелер, үшінші әлеуметтік-институттық подсистема- әлеуметтік институттар мен ұйымдар, төртінші индивидуалды- психологиялық подсистемалардан тұрады. Джон Скот бойынша тарихи зерттеудің мәселесі гендерлік статусты құрастыру процесіндегі іс жүзінде осы төрт аспекті  арасындағы қатынасты айқындау. Сонымен қатар осы көзқарас ұқсас аспектілердің ерекшеленуімен кез-келген әлеуметтік процесс үшін анализ жасау моделі бола алады. Бұл тұста «ер» және  « әйел» категорияларының түпкілікті трансценденттік мазмұнға ие емес екендігін көрсету мүмкіндігі пайда болды. Гендерлік ерекшеліктер адамдардың қатынасы процесінде символикалық түрде құрылып және қайтадан құрылады.  Гендерлік қатынастар адамзат тарихындағы, индивидте гендерлік консенсусқа жету және гендерлік әлеуметтену процесінде қалыптасқан ең  ұзақ әрі өзге иерархиялық жүйелер ішіндегі ең мықтысы болып табылады. Гендерлік зерттеулер ерекше синтетикалық модел жасауға мүмкіндік береді. Онда  социумның барлық мүмкін деген өлшем белгілері орын табады. Олар: жүйелік-структуралық, социомәдениеттік, индивидуалды-жекебастық, және гендер түсінігі олардың қалай әрекеттесетіні және қалай байланысатыны туралы түсінік береді. Бұл моделдің уақыттық ұзақтықта ашылуы осы құбылыстардың тарихи динамикасын реконструкциялауға мүмкіндік жасайды. Бұл зерттеу перспективалары әліде толық түрде іске асу мүмкіндігіне ие. Бірақ қазіргі уақыттың өзінде батысевропалық тарихнамада барлық хронологиялық уақыттар мен Европаның бар региондары бойынша монографиялық зерттеулердің айтарлықтай көлемі жиналды. Сонымен қатар гендерге арналған көптеген беделді журналдарда  тұрақты рубрикалар, сонымен қоса арнайы периодикалық басылымдар пайда болды. Ресейдегі осындай басылымға «Адам и Ева» альманахы жатады.

3.Гендерлік зерттеулердің тарихты зерттеудің басқа салаларымен байланысы. Гендерлік зерттеулер үшін болашағынан зор үміт күттіретін бағыт күнделікті тарих пен жеке өмір тарихы. Гендерлік тарихшылар ойластырған ойларын іске асырмай қоймайды, өздерінің көзқарастарына сүйене отырып жасаған  « жаңа жалпы тарих » жобасы  персоналды, локалды, структуралық және социо мәдениеттік тарих шеңберінде алынған микро- және макропроцесстердің зерттелу нәтижесін интеграциялап және қайта ойластыртуға мүмкіндігі бар. Гендерлік тарих социомәдени – жыныстық бөлігі қоса ала отырып қоғамдық процестер түсінігідегі тарихи синтезді іске асыруға таласып отыр. Гендерлік тарих шынымен –ақ жалпы тарих жыныстық емес түрде жазыла алатынын көрсетіп бере отырып, ол қоғамдағы гендерлік қатынастарды « жаңа әлеуметтік тарих» ретінде есепке ала отырып іске асатынын анықтады. Бұл өз кезегінде тұлғааралық қатынастардың барлық жақтарын қоса ала отырып әлеуметтік түсінікті кеңейтуге ұмытылады.

ХХ ғасырдың 80-ші жылдары тағы бір көзқарас, қазір әзірше « ерлердің гендерлік тарихы» деп аталып жүрген ағымның құрылуы басталды. «Ерлердің тарихшылары» да өздерәне скептикалық қатынаста болды. Олардың пайда болуы модаға сыйлық ретінде қабылданды. Бірақ нақ солардың мысалында қоғамдық қатынастар гендерлік құрамдастан тұратыны одан әрі айшықты көрінді. Зерттеушілер ерлердің тарихындағы гендерлік белгілері де әлеуметтік- класспен, статуспен, іс қарекетімен, өмір сүру ортасымен, жасы және тағы басқаларымен байланысты екенін анықтады. Жаңа заманның алғашқы кезеңдерінде үйленген ерлер нағыз еркек болып саналды, ал олардың бойдақ бауырлары олармен салыстырғанда азаматтық құқықтарға ие болғанымен қоғамдық өмірге үйленгендердей араласа алмады. Бойдақтарға күйеуге шықпаған әйелдерге қараған сияқты күмәнді қатынас танытылды, өйткені олардың өмір салты әзірше қандайда бір  гендерлік – дифференциалды әлеуметтік тәртіптің орнына сай емес. Ерте жаңа заман тарихы кезеңінде үйленбеген подмастьерлердің өзіндік суб-мәдениеті қалыптасты. Оларға цехтық шеберлер күшпен бойдақтық жағдайды таңды. Себебі олар қазірге дейін нормаға сәйкес жанұя құру үшін жеткілікті қаражат бермеді. Өйткені бұл ортада ертеден отағасының өзіндік қаражат көзі болу керек деген қағида ұстанылды.

16-18 ғасырларда ерлер әйелдердің  патриархалды биліктен босап шығу мүмкіндігін мүлдем мойындамады. Бұл реформаторлардың да, Ұлы Француз революциясы дәуірі  революционерлерінің де ойына кіріп шықпады. Ерте жаңа заман дәуірінде ерлердің сапасы саяси жауапкершілікті өзіне қосты, ал бұл кезде әйелдердің жақсы әрекеті үй және шаруашылықтық болып қала берді.Ақыл, тұнық ой, достық сияқты қасиеттерді ерлер өздеріне таңды. Бұл тіпті пайда болған вербалды формулировкаларда көрініп тұрды. Осы кезде ортақ ойлылардың бірлестіктері, ортақ экономикалық өндірістері «ағайындық», « серіктестік» деп аталды. Нағыз ердің атрибуты деп оның жанұясындағы өмір сүріп жатқан әйелі мен қыздарын, әйел жынысты өзге туыстарын, тіпті үй қызметкерлерін өз қол астында ұстай алу еді. Бірақ кейде әйелдер өз ерлеріне ықпалын жүргізуге тырысты. Ал нағыз ер осындай дүниеге жол бермеуі тиіс еді. Ерлердің арасындағы біреу егер патриархалдық билікті ұстай алмаса ол қоғамдық сферада өздерінің басқару құзыретінен айырылуы мүмкін еді . Ары қарай он сегізінші ғасырдың ортасы мен он тоғызыншы ғасыр қоғамындағы таптық құрылымының өзгеруіне байланысты әр түрлі әлеуметтік топтарда ерлік қатынас айырмашылықтарына жол берілді. Белгілі Британ тарихшысы Джон Тош бұл үрдістерді Британдық материалдарда қарастырды. Онда ол он тоғызыншы ғасырда ағылшындық орта тапта ерліктің негізгі құрауыштарын көрсетті. Оларға жататындар  -   жақсы жұмыс, жанұяның өзін асырауы, өзге ерлер арасында еркін қатынас жасай алуы. Джон Тош адам өмірінде қоғамдық және жеке тұлғалық сфераларды бөлмеуге шақырды. Оның ойынша, гендерлік тарих тарихи зерттеулерге тән қоғамдық пен жеке тұлғалықтың қатаң бөлінуіне әкелді. Мысал ретінде, ол Британдық гендерлік тарихнаманың көрнекті жетістігі деп санайтын Леонор Дэвидофф пен Кэтрин Холдтың «Привратности семьи » еңбегін келтірді. Бұл авторлардың басты тезисі адам өміріне қоғамдық және жеке деп бөлу тұлғалық өзін ұстау мотивациясының спецификасын ашып бермейді. Ал он тоғызыншы ғасырда Англияда мысалы ердің іскер белсенділігінің басты мақсаты үйі мен жанұясын асыруы еді. Орта таптағы ер үшін мұндай қасиеттер күнделікті өмір қажеттігін қанағаттандырды. Бұл бағытта гендерлік пен әлеуметтік тап арасындағы байланыс ашылды. Гендерлік зерттеулердің арықшылығы Джон Тоштың айтуынша ол адамның қасиеттеріне тек биологиялық тұрғыдан ғана емес, әлеуметтік тұрғыдан да анализ жасайды. Гендерлік зерттеулер Джон Тоштың айтуынша бүкіл қоғамды қамтуда концептуалды құралдарға ие.