ХХ ғасырдың екінші жартысындағы кеңестік реформалардың

үйлесiп  жатты.  Дегенмен,  соғыстың  барлық  қайғысы  мен  қуанышын  басынан 
өткiзген  халық  соғыстың  алдындағы  кезеңдегiдей  емес,  өзгерген  едi.  Бейбiт 
көңiл-күй  жағдайында  халықтың  психологиясында  қоғамдық  құндылықтарды 
қайта  бағалау  құбылыстары  жүрiп  жатты.  Қоғам  мен  партиялық-мемлекеттiк 
басшылықтың  әкiмшiлiк-әмiршiлдiк  саясатының  арнасындағы  арта  түскен 
қарама-қайшылық,  соғыстан  бейбiтшiлiкке  көшу  кезеңiнiң  нақты  көрiнiсi 
болды. Осы жағдайда әлеуметтiк жаңғырудың iске асуына сiрескен қоғамдық-
саяси құрылым кедергi жасады. Оның үстiне бұрын-соңды кездеспеген қауырт 
және  ауыр  соғыста  жеңiске  ауқымды  ұйытқы  болған  әртүрлi  буындағы 
басшылардың  көпшiлiгiне  басқарудың  әкiмшiлiк  тәсiлдерi  мiнсiз,  ақиқатты 
деген ой-өрiс психологиясы да терiс әсерiн тигiздi. 
Осындай 1917 ж. революция қойған басты мақсаты демократияға жәйсіз 
билiктiң  нәтижесiнде  елде  көптеген  адам  құқына  қайшы,  заңсыз  шаралар 
жүзеге  асырылды.  1944  жылы  26  тамызда  немiстердiң  пайдасына  жаппай 
сатқындық  жасағаны  үшiн  шешендердi,  ингуштердi,  қырым  татарларын  жер 
аудару,  шешен-ингуш  автономиясын  жойып,  Қырым  татарлар  республикасын 
облыс  статусына  түсiру,  сондай-ақ  қалмақтар,  қарашайлар,  балқарлар,  Едiл 
бойындағы  немiстер  қоныстарынан  “немiс  басқыншылары  мен  байланыс 
жасағаны үшiн” 1944 жылы күштеп көшiрiлген болатын.  
Бұл  шаралар  И.Сталиннiң  орыс  халқы  жөнiндегi  салтанатты  жиында 
айтқандарынан  кейiн,  тарихтағы  орыс  халқының  Кеңес  мемлекетiндегi  рөлiн 
қайта қарауға бағытталған белсендi жұмыстың қызу жалғасы едi. Шамамен осы 
кезеңнен  бастап  теорияда  және  ресми  идеологияда  (насихатта)  адамзатты 
дамытуға орыс халқының қосқан тарихи үлесiнiң прогрессивтiк жақтарын баса 
көрсетуге толық жол ашылды және оның орындалысы саяси бақылауға алынды.  
Революцияға  дейiнгi  Ресей  отар  халықтардың  ордасы  емес,  халықтар 
достығының  ұйытқысы  ретiнде  бейнеленіп  суреттеле  бастады,  тiптi 
халықтардың  ауыз  әдебиетiндегi  ата-бабадан  қалған  мұраттарын,  оның  iшiнде 
қазақтың  “Қорқыт  ата”,  “Алпамыс”,  “Ер  сайын”,  “Шора  батыр”,  қырғыздың 
“Манас”  т.б.  сол  сияқты  эпостарын  ашық  көрсетуге  тиым  салынды.  XIX 
ғасырдың  алғашқы  жартысындағы  Кавказ  халқының  бостандығы  жолындағы 
күрестiң  жетекшiсi  болған  Шамил  “ағылшын  шпионы”  деп  жарияланды. 
Қазақтың ұлт-азаттық қозғалысының басшысы Кеңесары Қасымов өз басының 
қамы үшiн хан болуды көксеген бүлiкшi деп танылып, ол бастаған қозғалыстың 
халықтық сипаты жоққа шығарылды. Оған кешегi заманда билеушi топтардың 
аяғына  жығылып,  қазақтың  қаймағы  болған  қасиеттi  ұлдарын  жамандауға 
тайынбаған жiгерсiз қасиетсiз, жалған оқымысты, жағымпаз “ғалымсымақтар”, 
өз ортамыздан өзеуреп шыққандар көмектестi. Олар 1950 жылы 26 желтоқсанда 
“Правда”  газетiнде  “Қазақстан  тарихының  мәселелерi  маркстiк-лениндiк 
тұрғысынан жазылсын” деген мақала жариялап, қазақтың көрнектi тарихшысы 
Е.Бекмахановқа “Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында” деген еңбегiнде 
буржуазиялық-ұлтшылдық  мәселесiнде  өрескел  тарихи  қателiктер  жiбердi 
деген айып тақты. 
Е.Бекмахановпен бiрге республиканың көптеген қоғамтанушы ғалымдары 
мен көрнекті жазушылары Бекежан Сүлейменов, Есмағамбет Исмаилов, Қажым 

Жұмалиев,  Хамза  Есенжанов,  тағы  басқалар  қудаланып,  Солтүстікке,  Сібірге 
жер  аударылды.  Ұлт  саясатындағы  жүгенсiздiк,  жеке  адамның,  ұжымдық 
шығармашылық жаңашылдығына тұсау салу соғыстан кейiнгi кезде өрши түстi. 
Космополитизмге қарсы деген желеумен шетелдiк авторлардың шығармаларын 
бастыру, оларды сахнаға шығару, тiптi шетелдiк тауарлармен әуестенуге дейiн 
айыпталды. Сол  жылдары осы мәселе партия ұйымдарының жиналыстарында 
міндетті  талқыланып,  зиялы  қауымның  көптеген  өкiлдерi  қудалауға  түсті. 
Осындай  желеумен  сынға  ұшырап,  қуғынға  түскен  Қаныш  Сәтбаев,  Мұхтар 
Әуезов  республикадан  кетуге  мәжбүр  болды.  Жаратылыстану  ғылымының 
маңдай  алды  эерттеушiлерi  патриоттық  сезiмнен  ада  болған  коcмополит  деп 
айыпталды. 
Соғыстан кейiнгi жылдары бейбіт өмір жәйіне ұмтылған қоғамда өзгерiс 
қажет деген ой-өрiстi, әкiмшiлiк жүйе идеологиялық және қудалау сипатындағы 
бiрсыпыра  шаралардың  көмегiмен  тұншықтыра  бiлдi.  50-шi  жылдар  КСРО 
мемлекеттiк қауiпсiздiк министрлiгiнiң жетекшiсi Л.П.Берияның қылмысты iс-
әрекетiн  үзiлдi-кесiлдi  тоқтату,  қоғамдық  өмiрдi  демократияландыру 
жолындағы маңызды кезең болды.  КСРО-ны 30 жыл бойы басқарған И.Сталин 
дүние  салысымен  (1953  ж.  5  наурыз)  жеке  адамға  табынушылықтың 
зардаптарынан  арылып  конституциялық  заңдылықты  қалпына  келтiруге 
бағытталған бiрсыпыра шаралар iске асырыла бастады. Бiрақ “халық көсемiнiң” 
қазасы  әмiршiл-әкiмшiлдiк  саяси  жүйеге  аса  маңызды  өзгерiстер  әкеле  қойған 
жоқ деген ұстанымда болды.  
1956  жылы  ақпан  айында  билеушi  партияның  ХХ  съезiнде  И.Сталиннiң 
жеке  басына  табынушылықты  айыптап,  оның  зардаптарын  жою,  елдегi 
демократияны өрiстетудiң қажеттiлiгiн қолдап алғашқы шараларды құптады. “ 
Жылымық  жылдары”  деген  атпен  тарихқа  енген  50-шi  жылдардың  екiншi 
жартысынан  бергі  кезеңде  көптеген  игi  iстер  атқарылды.  Басшылықтың 
ұжымдық негiздерi енгiзiлiп, әкiмшiл-әмiршiл басқару жүйесi босаңси бастады. 
Қағазбастылық, шексіз жиналыс, мәнсіз мәжiлiстер өткiзумен әуестенушiлiкпен 
күрес  күшейдi.  Ұлттық  республикалардың  құқығы  кеңейтiлiп,  ондағы 
жiберiлген  бұрмалаушылықтар  түзетiле  бастады.  Кеңестердiң  рөлiн  нығайтуға 
жаңа қадамдар жасалды. Кеңес мемлекетiнiң тарихын ақиқат арнасында қалың 
бұқараға  баяндау,  халықтардың  өткен-кеткенiн  сараптап  сын  көзбен  қарау 
мүмкiндiгiне біртіндеп жол ашыла бастаған. 
ХХ  ғасырдың  екiншi  жартысының  алғашқы  жылдарынан  бастап  бүкiл 
елде, оның iшiнде Қазақстанда iске асырылған экономикалық, әлеуметтiк және 
идеологиялық  шаралар  нәтижесiнде  дамудың  бiршама  көкжиектерi  ашыла 
бастады.  Бiрақ  ол  мүмкiндiктер  толығынан  пайдаланылмай  қалды.  Егерде 
объективтi  заңдылық  тұрғысынан  сараптайтын  болсақ,  дәл  сол  жылдары 
жаңалықтар  толығынан  өмiрге  енiп  кетуi  мүмкiн  емес  те  едi.  Сол  жылдары 
КОКП-тың 
Орталық 
Компартиясының 
Н.Хрущев 
бастаған 
ой-өрiсi 
қалыптасқан саяси басшылардың, тiптi қандай идеалды жағдай болмасын елге 
радикалды өзгерiстер әкелуi қиын едi. Мысалы, экономиканы басқару iсi ойдан 
шығарылған  әрекеттердiң  ырқына  түсiп  кеттi.  Ел  басшылығының  жеке  тұлға 
пішімінен шыққан идеялары мен әрекеттерi қоғамның берекесiн кетiре бастады. 

Өркөкiректiк, жалған уәделер мен негiзсiз болжамдар мен тұжырымдар сөз бен 
iстiң арасын алшақтата түстi. 
Жергiлiктi  билеушi  орындардың  қызметiнде  әсiресе  жылтырақтық, 
өркөкiректiк,  көзбояушылық,  даурықпалық  сияқты  ұнамсыз  жайлар  кең  орын 
алды.  Аймақтық  өнеркәсiптiк,  ауыл  шаруашылық  басқармаларын,  ауыл 
шаруашылығы жөнiндегi партия  комитеттерiн  құру  негiзсiз  болып  шықты.  Әр 
алуан штаттан тыс саяси комиссиялар құрумен әуестену кең өрiс алып, мұның 
өзi  қызметкерлер  мен  еңбек  адамдарын  өндiрiстегi  тiкелей  жұмысынан 
алаңдатуға, оларды бекер әуре-сарсаңға түсуге ұрындырды. 
Аталмыш  жылдардағы  саяси-қоғамдық  өмiрдiң  ерекше  белгiсi,  оның 
қайшылығы  мен  жеке  адам  басына  табынуды  жою  iс-қимылдарының  нақты 
жетiстiктерi,  экономикалық  дамудың  белгiлi  бiр  табыстары  және  қияли,  іс 
жүзінде  мүмкін  жоспарлар,  қоғамдық  өмiрдi  демократияландыруға  қадамдар 
жасауы  Н.Хрущевтiң  өзiнiң  жеке  басына  табынудың  күрт  күшеюi  сияқты 
қайшылықтар  көрiнiсі  орын  алды.  Мәселен,  КОКП-ның  III-шi  Бағдарламасы 
туралы баяндай келiп ол:” Бұл коммунизмнiң материалдық-техникалық базасын 
салу бағдарламасы, бұрынғылардан оның өзгешiлiгi  - ... бұл кезеңнiң соңында 
коммунизмнiң базасы жасалып бiтедi, сөйтiп кеңес адамдарының казiргi ұрпағы 
коммунизм  тұсында  өмiр  сүретiн  болады”,-  деп  мәлiмдедi.  Өмiрдегi 
қиындықтар -  уақытша жағдай, 20 жылдан кейiн кеңес адамдарын тек жақсы 
өмiр ғана емес, коммунизмнiң басталуы күтiп тұр деп дәмелендiрдi. 
60-шы  жылдардың  басында  өнеркәсiп  пен  құрылысты  экономикалық 
аудандардың  халық  шаруашылығы  кеңестерi  арқылы  басқару  жүйесiнiң 
кемшiлiктерi  бiрте-бiрте  айқындала  бастады.  Өнеркәсiптi  басқаруда  халық 
шаруашылығы  кеңестерiнде  толып  жатқан  жаңа  бөлiмдердiң  құрылуы 
өнеркәсiп салаларының бөлшектенуiне әкелдi. Өндiрiстi басқарудың жоспарлау 
мен  экономикалық  ынталандырудың  түрлерi  мен  әдiстерi  елдiң  өндiргiш 
күштерiнiң  жаңа,  неғұрлым  жоғары  дәрежесiне  сай  келмедi,  олардың  дамуын 
тежедi.  
Осы жылдары аграрлық ғылымның тұжырымынша ауыл шаруашылығын 
дамытудың  үлкен  мүмкiндiктерi  болды,  бiрақ  ол  дұрыс  пайдаланылмады. 
Қазақстанда 
қоғамдық 
және 
жеке 
мүдделердi 
ұштастыру, 
ұжым 
еңбеккерлерiнiң егiншiлiк пен мал шаруашылығы өнiмдерiн өндiрудi арттыруға 
деген  материалдық  ынталылығы  негiздерiнiң  бұзылуына  жол  берiлдi. 
Жоспарлауда  және  ауыл  шаруашылық  дақылдарын  орналастыруда  елеулi 
кемшiлiктер мен өрескел қателіктер жiберiлдi.  
Елдегi аграрлық саясатқа тың және тыңайған жерлердi игеру үлкен әсерiн 
тигiздi.  Дегенмен,  бос  жер  көлемiнiң  азайтылуы  тың  жерлердегi  егiншiлiктi 
жүргiзу  жүйесiне  зиянын  тигiздi,  егiс  көлемдерiнiң  қалыптасқан  құрылымы 
бұзылды. Осының барлығы бұл өңiрдегi тек дәндi-дақылдар өндiру емес, жалпы 
қазақтардың кәсiп еткен дәстүрлi мал шаруашылығын да әлсiреттi.   
Тың  жерлердi  игеру  қарсаңында  партия  ұйымының  немесе  партия 
мүшелерiнiң  пiкiрi  анықталмай  Қазақстан  Компартиясының  VII  съезiнде 
Ж.Шаяхметовтың  орнына  республика  билеушi  партиясының  бiрiншi  хатшысы 
болып П.К.Пономаренко, хатшысы болып Л.И.Брежнев (XI.1954-VII.1955 жж.) 

Кремльден  жіберілген  еді.  Осыдан  кейiнгi  он  жыл  бойы  Қазақстанның  саяси 
басшылары қолғаптай ауыстырылып отырды. П.К.Понамаренконы ауыстырған 
Л.И.Брежнев  (VII.1955-III.1956  жж.)  Мәскеуге  жоғарылағаннан  кейiн  оны  
Д.Яковлев  (III.1956-XII.  1957  жж.),  ол  түсiрiлгеннен  кейiн  Н.И.Беляев 
(XII.1957-XII.1960  жж.),  оны  ауыстырған  Д.А.Қонаев  (XII.1957-XII.1960  жж.), 
одан  кейiн  Н.Хрущевтiң  ұсынысымен  И.Юсупов  (XII.1962-XII.1964  жж.) 
басқарды.  Бас  аяғы  сегіз  жылдың  ішінде  Республикада  алты  басшы 
ауыстырылған,  сонда  әрқайсысы  бір  жыл  билік  құрған.  Мұндай  билеу  стилі 
Қазақстанның  қай  жағынан  болса  да  дамуына  зиянын  тигізді.  Осы  жылдары 
Қазақстанның  жоғарғы  билік  орындарында  Мәскеу  алтын  және  құнды  металл 
институтын  үздік  бітірген  аламатылық  Дінмұхаммед  Ахметұлы  Қонаев  өзінің 
кәсіби шеберлігімен танылды. Ол  1964 жылдың желтоқсанынан 1986 жылдың 
16 желтоқсанына дейiн Қазақ елiн және оның Компартиясын басқарды. 
Д.А.Қонаев республика экономикасы мен мәдениетiн өркендетуге елеулi 
үлес  қосты,  оның  тұсында  Қазақстанның  Одақ  бойынша  алған  орны  биiктен 
көрiндi.  Әрине,  бұл  жылдарда  да  жершiлдiк,  жең  ұшынан  жалғасу,  басқару 
орындарға  тамыр-таныстықпен  тағайындау,  билеушi  партия  мен  үкiмет 
орындарында өркөкiректiк, өрескелдiктер де ауқамды орын алды. 
XX  ғасырдың  екiншi  жартысында  Қазақстан  өндiрiс  және  соғыс 
қаруының  көптеген  жаңа  түрлерi  мен  технологиясын  сынайтын  алаңына 
айналды.  Гидропоникалық  әдiспен  өсiмдiк  өсiру,  жүгерi  егу  т.б.  осы  сияқты 
тәжiрибелер  Қазақстан  шаруашылықтарында  байқаудан  өттi.  Республиканың 
оңтүстiктегi  кейбiр  аудандары  көршiлес  республикаларға  берiлдi,  өлкелер 
құрылды,  қалалардың  аттары  өзгертiлдi.  Н.Хрущев  ел  басқарған  кезiнде  қазақ 
зиялыларының  жағымпаз,  жарамсақтарын  шешушi  буындарға  орналастырып, 
олар  арқылы  қазақ  атаулыны  мәңгүрттендiрiп,  ұлы  державалық,  отаршылдық 
саясатын  санасыздықпен  интернационалдық,  ұлттық  теңдiктi,  достықты 
жандандыра  отырып  қазақтардан  бiрыңғай  коммунистiк  ұлт  шығаруды 
армандады.  Н.Хрущевтiң  жолсыздықтары  мен  жөнсiз  қылықтарын  ашық 
айтпаса да халық оған наразы болды.  
Cайып  келгенде,  елдiң  экономикасын  жаңа  сатыға  көтеру,  халық 
шаруашылығын  басқару,  өндiрiстi  жоспарлау  мен  ынталандыру  жүйесiн 
түбегейлi  жақсарту  қажеттiгi  пiсiп  жетілiп  келе  жатты.  Экономикалық 
мәселелердi  шешуде  субъективизмдi,  волюнтаризмдi  жою  қажеттiгi  барған 
сайын  айқындала  түстi.  Cондықтан  1964  жылдың  қазанында  КОКП  ОК 
шешiмiмен  Н.Хрущев  партия  басшылығынан  зейнеткерлікке  жіберіліп,  оның 
орнына Л.И.Брежнев сайланды. Кеңес өкiметiнiң басшысы етiп КСРО Жоғарғы 
Кеңесi А.Н.Косыгиндi тағайындады.  
Аталған  басшылардың  есiмдерi  Кеңес  мемлекетi  және  Қазақстан 
тарихындағы  елдiң  экономикалық  құрылымын  өзгертуге  бағытталған 
қадамдармен тығыз байланысты. Бірақта, олардың 1962-1969 жж. реформалық 
талпыныстары  iс  жүзiнде  экономикада  iрi  батыл  қайта  құрылыстар  жасауды 
қамти 
алмады. 
Сараптаушы-мамандардың 
тұжырымынша, 
реформа 
концепциясы  жеткiлiктi  ойланыстырылмай  құрылған  және  бiрiн-бiрi  жиi 

ауыстырып отырған  елеулi  тұрақсыздық,  тұрмыс дәрежесiнiң  және  әлеуметтiк 
кепiлдiктердiң әлсiреуiн туғызды. 
Нақтылы  өмiр  көрсеткендей,  реформалық  шаралардың  экономикадағы 
сәтсiз  талпыныстары,  өндiрiс  күштерiнiң  тиiмсiз  орналастырылуы,  халық 
шараушылығын  басқару  жүйесiнiң  атүстi  және  жиi  өзгертiлуi  республиканың 
экологиялық  жағдайына  және  халықтың  денсаулығына  терiс  әсер  етті.  Елдiң 
өнеркәсiптiк  аймақтарында,  әсiресе  Атырауда,  Ақтауда,  Ақтөбеде,  Өскеменде, 
Шымкентте,  Таразда  табиған  ластанып  экологиялық  жағдай  өзекті  мәселеге 
айналды.  1948-1965  жж.  аралығында  Семей,  Павлодар,  Қарағанды 
облыстарының  түйiскен  шекаралас  жерiне  ядролық  қаруды,  Атырау,  Ақтөбе, 
Батыс  Қазақстан  облыстарының  жерiнде  қару-жарақтарды  сынайтын 
полигондар, ал Қызылорда өңiрiнде Байқоңыр космодромы бой көтердi.  
Ядролық  қаруды  тұңғыш  сынау  1949  ж.  29  тамызда  өткiзiлдi.  Ал  1989 
жылдың  19  қыркүйегiне  дейiн  қуаты  бiрнеше  тоннадан  150  килотоннамен 
өлшенетiн  343  сынақ  жасалды.  Ғалымдардың  пiкiрiнше  ядролық  жарылыстар 
жасалған  жылдары  Семей  қаласының,  Павлодар  және  Қарағанды 
облыстарының  шекаралас  аудандарының  және  РСФСР-дiң  Алтай  өлкесiндегi 
кейбiр  аудандарының  тұрғындары  радиациялық  сәулеге  шалынды  емдеуге 
келмейті сырқаттарға шалынған. 
Денсаулық  сақтау  мекемелерiне  иондандырушы  радиацияға  байланысты 
рак,  лейкоздан  және  басқа  аурулардан  дүниеден  озған  адамдардың  шын 
диагнозын  қоюға  тиым  салынды.  КСРО  Денсаулық  сақтау  министрлiгi  бұл 
дәрiгерлiк тексеру жүргiзудiң қорытындыларын жария етуге қатал тиым салды, 
ал  әскери  дәрiгерлер  алған  нәтиже-мәлiметтер  құпияда  сақталып,  ядролық 
полигонның  қызметi  келтiрген  зиянның  бәрiн  жасырып  келдi.  Радиацияға 
ұшыраған  адамдардың  денсаулығын  iшiнара  зерттеу  тек  1962  жылдан  ғана 
басталды. 
Адамдардың  денсаулығына  деген  мұндай  көзқарас,  полигонға  жақын 
тұратын  қазақтарды  бұдан бұрын  кездеспеген  ауруларға  шалдықтырды.  Cәуле 
ауруының күрделi түрлерi Семей облысы Абай ауданының, Қарағанды облысы 
Егiндiбұлақ  ауданының  тұрғындары  арасында  жиi  кездесетiн  болды. 
Полигонның  халық  денсаулығына  тигiзiп  жатқан  әсерiне  абыржыған  жеке 
дабылдарға  билеушi  орындар  құлақ  салмай,  ешқандай мән  бермедi.  1969-1970 
жж.  Маңғыстау  облысының  жерiнде  халықтан  жасырын  жер  астында  үш  рет 
ядролық  жарылыс  жасалды.  Жерасты  жарылыстары  таулы  жыныстарда  да 
жасалды. 
Қазақстан  өндiрiсi  жәйі.  ХХ  ғ.  50-70-шi  жылдары  республиканың  халық 
шаруашылығының  материалдық-техникалық  базасын  нығайту,  шаруашылық 
айналымға  жаңа  қорларды  қосу,  өндiрiстiң  техникалық  дәрежесiн  арттыру 
бағытында  ауқымды  iстер  тындырылды.  Бiрақ  жеңiл  және  тамақ  өнеркәсiп 
салаларына  тежеу  жасалып,  шикiзат  және  отын  өндiретiн  салалар  жедел 
қарқынмен дамытылды. 
1951-1955  жж.  өнеркәсiпке  жұмсалған  қаржының  жалпы  көлемi  1941-
1950  жылдарға  қарағанда  2,3  есе  артық  болды,  ал  өнеркәсiптiк  күрделi 
құрылыста тек 1960 жылдың өзiнде ғана, бүкiл төртiнiшi бесжылдықта осындай 

құрылысқа жұмсалған шығыннан 1,4 есе дерлiк артты. 700-дей кәсiпорын iске 
қосылды.  Олардың  iшiнде  Өскемен  қорғасын  мырыш,  Жезқазған,  Соколов-
Сарыбай  кен-байыту  комбинаттары,  Ертiс  өзенiнде  Өскемен  су-электр 
станциясы,  Бұқтырма  су-электр  станциясының  бiрiншi  кезегi,  Қарағанды  2-
жылу  электрстанциясы  салынды.  Жаңа  көмiрлi  аудандар  (Саран,  Шерiбай-
Нұра, Шахан) игерiлдi, Екiбастұз кенiнiң құбырлары қатарға қосылды. Алайда 
осындай  қарқынның  көлеңкесiнде  электр  қуатының  желiлерi  мен  оны  бөлу 
орындары  құрылысы  күрт  артта  қалды,  мұның  өзi  республика  көлемiн  электр 
қуатымен қамтуға кедергi болды.   
Осы  қарқын болашақ  жылдарда да  сақталып,  тiптi  өсiп келдi.  1965-1985 
жж.  Қазақстан  экономикасын  дамытуға  бөлiнген  күрделi  қаржы  кеңес 
үкiметiнiң  бүкiл  бұдан  бұрынғы  жылдарда  бұл  салаға  бөлiнген  көлемiнен  көп 
игерiлдi,  ол  республиканың  өнеркәсiп  потенциалын  екi  есе  өсiруге  мүмкiндiк 
туғызды. Жалпы 60-шы жылдары 1174 iрi өнеркәсiп орны және 535 цех қатарға 
қосылды,  жүздеген  зауыттар  мен  фабрикалар  қайта  құрылды  және  жаңа 
техника,  технологиямен  жабдықталды.  Қазақ  жерiнде  қара  және  түстi 
металлургия,  мұнай  және  газ,  химия  және  мұнай  химиясы  жедел  дамыды, 
титан,  магний,  глинозем,  шойын,  кокс,  синтетикалық  каучук,  жүк  көтергiш 
құрылымдарын  (крандар),  электрмашиналарын,  металды  жiптеп  созатын 
стандар  және  ұста-қысқыш  машиналарын,  асбест  және  басқада  өндiрiске 
қажеттi қосымша құрал-жабдықтар шығаратын салалар пайда болды. 
Қара  металлургия  Қазақстан  өнеркәсiбiнiң  алып  салаларының  бiрiне 
айналды.  Осы  жылдары  iске  қосылған  Соколов-Сарыбай  кен-байыту 
комбинаты  елiмiздiң  алып  кәсiпорындарының  біріне  айналды.  1970  жылы 
республикада  18,2  млн.  тонна  темiр  рудасы  өндірілді,  бұл  1960  жылдың 
көрсеткiшiнен  3  еседен  артық  едi.  Қарағанды  металлургия  комбинаты  КСРО-
дағы  толық  металлургиялық  айналымдағы  аса  iрi  кәсiпорыны  болды.  Ермак 
қайта  балқыту  зауытының  ферросилиций  өндiретiн  бiрiншi  кезегi  қатарға 
қосылды. Республика хромит рудасын шығару да елде бiрiншi орын, темiр және 
марганец  рудасын  шығаруда  үшiншi  орын  алды,  Қазақстанның  болат,  прокат, 
ферросплав  шығарудағы  рөлi  артты.  Мұның  бәрi  қара  металдардың  жалпы 
одақтық өндiрiсiнде Қазақстан үлесiнiң едәуiр өсуiне жол ашты. 
Түстi  металлургия  одан  әрi  дамыды.  Тишинск  руднигi  және  Лениногор 
полиметалл  комбинатында  мырыш  зауыты,  Жезқазған  кен-металлургия 
комбинатының  елдегi  аса  iрi  N  55  және  57  шахталары,  Павлодар  алюминий 
зауытының  глинозем  өндiрiсiнiң  комплексi  қатарға  қосылды  және  Өскемен 
титан-магний комбинаты алғашқы қуатына жеттi. Осындағы қорғасын-мырыш 
және Балқаш металлургия комбинаттарының өндiрiстiк қуаттары кеңейтiлдi. 
1950-1970  жж.  Қазақстан  мұнай  шығаратын  iрi  өңiрге  айналды.  Осы 
кездегi  Маңғыстау  түбегiн  игеру  бұл  саланың  онан  әрi  дамып,  республика 
Кеңес  Одағының  аса  iрi  мұнайлы  ауданы  болып,  бұнда  1970  жылы  10  млн. 
тонна  мұнай  өндiрiлдi.  Парафинi  көп  Маңғыстау  мұнайын  өндіру  мен 
тасымалдауға,  кешендi  пайдаланудың  озық  тәсiлдерiн  енгiзуге,  күрделi 
техникалық және қатынастық мiндеттер ойдағыдай шешiлдi. 

Республика  Кеңес  өндiрiстiк  комплексiнде  химия,  минералдық 
тыңайтқыштар өнеркәсiбiн дамыту жөнiнде алдыңғы орындарға шықты. 60-шы 
жылдардың ортасында Қаратау комбинаты, Жамбыл суперфосфат, Ақтөбе хром 
қосындылары, Қарағанды жасанды каучук, Атырау химия, Шымкент гидролиз 
және шина жасау зауыттары толық өндiрiс қуаттарымен жұмыс iстеп, өз өнiмiн 
шығара  бастаған.  Қазақстан  өндiрiс  салаларының  бiр  ерекшелiгi-онда 
кооперативтендiру  кеңiнен  өркендедi.  1963  жылы  Балқаш  кен-металлургия 
комбинатында  және  Шымкент  қорғасын  зауытында  күкiрт  қышқылы  цехтары 
iске  қосылды.  Қарағанды  металлургия  зауытында  коксохимия    өндiрiсi 
өркендедi.  Мiне  осының  бәрi  Қазақстанда  үлкен  химия  саласының  iргесiн 
нығайтты.  1970  жылы  республика  елiмiзде  сары  фосфордың  көп  бөлiгiн, 
хромит тұздарының 40 пайызын, төменгi қысымды полиэтиленнiң 20 пайызын, 
күкiрт қышқылының 10 пайыздан артық шығарды. 
Қазақ  елiнiң  тарихында  болмаған  электр  энергетика  жүйесi  қалыптасып 
тез  қарқынмен дамыды.  60-шы  жылдардың бiрiншi  жартысында  Қарағанды 2-
ГРЭСi,  Петропавл  жылу-электр  орталығы,  Алматы  2-ГРЭСi,  Бұқтырма  су-
электр  станциясы  және  басқа  осы  сияқты  қуатты  электр  өндiретiн  орындар 
пайдалануға  берiлiп,  Қазақстан  бойынша  энергияның  бұл  түрiн  өндiру  1,9  есе 
ұлғайды.  1970-1975  жж.  республикада  90  мың.  км.  электр  желiсi  жүргiзiлiп, 
оның  85  мың  шақырымы  ауылдық  жерге  тартылды.  Бiр  орталықтан  электр 
қуатымен қамту екi есе өсiп, 76 пайызға жеттi.  
Қазақ  жерiндегi  ғасыр  басынан  негiзi  бар  көмiр  өндiру  саласы  жаңа 
қарқынмен дамыды. 1954 жылы Екiбастұз көмiр кенiшiнiң қалыңдығы жағынан 
теңдесi  жоқ  қабаттары  ең  тиiмдi-ашық  әдiспен  алына  бастады.  1970  жылдың 
басында Қарағанды және Екiбастұз көмiр өндiрiстерiнiң өнiмi жылына 61 млн. 
тоннаға жеттi, оның 41 пайызы неғұрлым озық, ашық әдiспен шығарылды.  
Қазақстанда машина жасау өнеркәсiбi республикадағы ерекше қарқынмен 
дамыған  ауыл  шаруашылығы,  кен-руда,  химия  және  мұнай  кәсiпорындары 
сияқты  салаларға  қызмет  етуге  мамандандырылды.  Трактор  зауыты  қатарға 
қосылып,  “Қазақсельмаш”  зауытында  ауылшаруашылық  машиналары 
бөлшектерiн шығаруға ыңғайланған жаңа қуаттар  қатарға қосылды. Егiн  және  
мал  шаруашылығындағы  жұмыстардың  жеңiлдетуiн  қамтамасыз  ететiн  жаңа 
машиналар мен жабдықтар шығару игерiлдi.  
Дегенмен  бұл  саланың  бұрын-соңды  жеткiлiксiз  дамуы,  экономика 
сұранысын  қанағаттандырудан  әлдеқайда  алшақ  болды,  өндiрiстегi  үлес 
салмағы  60-70  жылдары  0,2  пайызға  ғана  өстi.  Нақ  осы  кездiң  өзiнде 
республикада  тиiмдiлiгi  жоғары  түбегейлi  өнiмдер-приборлар,  автомобильдер, 
электротехникалық  бұйымдар,  машиналар  мен  жабдықтар  шығаратын 
кәсiпорындар болмады. 
Жеңiл  өнеркәсiпте  бiрсыпыра  iрi  кәсiпорындар,  оның  iшiнде  Алматы 
мақта-мата  комбинаты,  Жамбыл  былғары  аяқ-киiм  комбинаты  iске  қосылды. 
1970  жылы  республиканың  жеңiл  өнеркәсiбi  жалпы  республикалық  өнеркәсiп 
өнiмдерiнiң  небәрi 16  пайызын  шығарды.  Жеңiл  өнеркәсiп  кәсiпорындарының 
өнiм шығаруында трикотаж, аяқ киiм тiгу жедел қарқынмен өстi. Республикада 
жеңiл  өнеркәсiп  өнiмдерiн  өндiру  елiмiз  бойынша  орташа  дәрежеден  2  есе 

дерлiк  төмен  болды.  Аталған  салалармен  салыстырғанда  тамақ  өнеркәсiбi 
үлесiне  70-шi  жылдарда  жалпы  өндiрiс  көлемiнiң  17  пайызы  тидi,  бұл  КСРО-
ның орташа көрсеткiшiнен әлде қайда төмен болды. 
1950-1970  жылдардағы  Қазақстанның  өндiрiстiк  дамуының  көлемi  мен 
қарқыны  құрылыс  индустриясын  қалыптастыруды  қажет  еттi.  Мысалы,  1955-
1965  жылдар  аралығында  тек  қана  цемент  өндiру  11  есе  өстi.  Осы  жылдары 
Қарағанды,  Семей,  Өскемен,  Шымкент  зауыттары  республика  қажеттiлiгiн 
барынша  қамтыды.  Темiр-бетон  конструкцияларын,  панелдер  мен  бөлшектер 
шығаратын  көптеген  зауыттар,  шағын  мамандырылған  кәсiпорындар  салу 
басталды.  60-шы  жылдарда  облыс  орталықтарынан  iрi  үй  құрылымдарын 
жасайтын ұжымдар қалыптасты.  
Cонымен бiрге, бұл саланың дамуында әмiршiл-әкiмшiлдiк жүйенiң билiк 
жүргiзуiнен  туған  бiрсыпыра  проблемалар  бар  едi.  Өндiрiстi  дамытуда  оның 
көлемi  мен  бөлiнген  қаржының  шегi  арасындағы  үйлесiмсiздiк,  жобалау  мен 
жоспарлаудағы  оралымсыздықтар  жылдан-жылға  кең  қанат  жайып,  ал  оған 
жауапты  мамандар  мен  билеушi  орынның  басшылары  жауапкершiлiгі  талап 
деңгейінен әлдеқайда төмен болған. Өндiрiс экстенсивті әдiспен дамыды, iрiлі-
кiшi  кәсiпорындарды  iске  қосу  мерзiмi  негiзгi  жобалар  мен  белгiленген 
мерзiмнен әлде қайда кешiктiрiлiп және сапасыз тапсырылып отырды. 
Шаруашылық  және  экономикалық  реформалар.  1966-1970  жылдарда 
өнеркәсiп  саласында  шаруашылық  реформа  жүргiзуге  үлкен  ұмтылыстар 
болды. Билеушi партияның 1965 жылғы қыркүйек және қазан айларында болған 
пленумдарында  өнеркәсiптi  басқаруды  жақсарту,  жоспарды  жетiлдiру  және 
өндiрiстегi  экономикалық  ынталандыруды  күшейту  жөнiнде  қабылдаған 
шаралары тарихта шаруашылық реформа деген атаумен белгілі.  
Қабылданған  құжаттар  бойынша  кәсiпорындардың  қызметiн  жоғарыдан 
егжей-тегжейiне  дейiн  белгiлеуге  тыйым  салынды,  олардың  шаруашылық 
дербестiгiне  мүмкiндiк  берiлдi,  сонымен  бiрге  шаруашылық  және  жоспарлау 
орындарынан  неғұрлым  көбiрек  оралымдылық  пен  икемдiлiк,  пайда,  баға, 

жүктеу/скачать 2,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: