Қазақстан тарихы бойынша түсіндірме жазба
Қазақ хандығындағы билердің рөлі
жүктеу/скачать 1,1 Mb.
|
| 2. Қазақ хандығындағы билердің рөлі мен атқарған қызметіне жан- жақты баға беріңіз.
Қазақ қоғамында билер ешқашан сайланып та, тағайындалып та қойылмаған.Би лауазымына бекіту деген атымен болмаған.Би қызметі атадан балаға мұра болып та қалмайтын. Би болатын адамның бойынан бірнеше қасиет табылуы тиіс еді. 1.Би қазақтың дәстүрлі әдет құқығын жете білуге міндетті(«Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», Тәукенің «Жеті жарғы»). 2. Шешендік өнер мен аталы сөзді жақсы меңгеруі, түйіткілді істің түйінін шешуде ұшқыр ойлы, тапқыр болуы қажет.3. Адал, ешкімге бұра тартпайтын әділ болуы шарт. Өзінің беделіне дақ түсірген би сот ісіне араласу құқығынан айырылды. Дала тұрғындары өзіне жүгінуін тоқтатқан кезден бастап ол би аталудан қалады. Билердің рөлі мен қызметі. Билер қазақ халқының ауызбірлігін, өзара түсінісуін нығайтып, дау-шарды әділ шешіп отырған. Бидің бір өзі тергеушінің, әрі айыптаушы мен судьяның(қазы) қызметін қоса атқарған. Билер сотының бір артықшылығы ол халықтың көз алдында ашық өткізілетін, оған кез-келген адам өзінің қалауынша қатыса алатын. Екі би айтысқанда жалпы үкімді шығару үшін Төбеби сайланған. Билердің әділетсіз шешіміне шағым жасау ілеуде бір рет, өте сирек кездесетін. Би дұрыс үкім шығармаған жағдайда өзінің абыройы мен беделінен жұрдай болып, би атағынан айырылып қалатын. Би өзінің сіңірген еңбегі үшін «бидің билігі» деген сыйақы алатын. Ол кінәлі жақтың есебінен өндірілетін. Сыйақының мөлшері дауда өндірілетін мүліктің оннан бір бөлігіне тең болатын.Қазақтың көрнекті ғалымы Ш.Уәлиханов билер сотына жоғары баға берді: «Бидің билік кесімі оның беделіне негізделген және бұл атақ оған сот істеріне қатысуға берілген патент саналады. Біздегі билер қазір сот ісімен өздерінің бойларына біткен табиғи қабілеті бойынша айналысады және өздерінің беделі мен атақ-даңқына дақ түсірмеуге тырысады.«Жеті жарғы». Тәуке хан хандықтың ішкі жағдайына ерекше назар аударып,мемлекеттің күш-қуатын арттыруды мақсат етті. Сол мақсаттың түп қазығы- Төле бидің, Қазыбек би, Әйтеке бидің қатысуымен дүниеге келген «Жеті жарғы» еді. Олар заң жобаларын Сахараның сол заманындағы тұрмыс-тіршілігіне сәйкестендіре жаңартып, қайта жасады.“Жеті жарғы” қазақ елінің бірігуіне жағдай жасады. «Жеті жарғы» рулар мен тайпалар арасындағы алауыздықтар мен үш жүздің арасындағы қайшылықтарды бәсеңдетті. Ел бірлігін сақтауға, хандық биліктің заң негізінде күшейуіне өз үлесін қосты. Тәуке хан тұсында ханның қасындағы кеңесте билер негізгі рөл атқара бастады.Билер хандықтың ішкі өмірі мен сыртқы саяси өмірінің аса маңызды мәселелерін шешіп отырды.Хан дауылы мәселелерді шешуде билер сотының беделін арттырып,оларды кесімді үкім шығаратын ерекше органға айналдырды.Сонымен бірге «Билер кеңесі» бірте-бірте жергілікті атқарушы өкіметке айналды.Билердің беделін арттыру жолында,Тәуке хан олардың шығарған үкімінің келесі «Билер кеңесіне» дейін күшін жоймайтынын заңды түрде бекітті. Ұлы билер. XVII ғасырдың екінші жартысында әлсіреген Қазақ хандығын нығайтып, сыртқы жауға қарсы күрес жүргізуге Ұлы билердің қосқан үлестері зор болды. Төле Әлібекұлы (1663-1756) Жамбыл облысы, Шу ауданы, Жайсан жайлауында дүниеге келген. Қаз дауысты Қазыбек би (1667-1764). Қазыбек Келдібекұлы Сырдария жағалауындағы бір ауылда туып, жастық шағын Қаратау,Ұлытау атырабында өткізген. Әйтеке би (1682-1766). Бәйдібекұлы Әйтеке би (шын аты Айтық) Кіші жүзден шыққан қазақтың атақты шешен биі.Би атақты Жалаңтөс батырдың ұрпағы.Халқымыздың тарихында бұл атақты үш бидің алатын орындары ерекше.Ұлы билер өз заманында елін, жерін жаудан қорғап,халықтың бірлігін, ынтымағын, салт-дәстүрін сақтап қалуда аса зор еңбек сіңірді. ХVІІІ ғасырда мемлекеттік және қоғамдық қызметінің маңыздылығы, шешендік өнерінің күші мен поэтикалық шеберлігі жағынан Қазақстан тарихында өшпес із қалдырған атақты билер болды. Олар – Ұлы жүздегі Төле би, Орта жүздегі Қазыбек би, Кіші жүздегі Әйтеке би. ХІХ ғасырда Өткел би, Аслан би т.б. билердің есімдері халық арасында кеңінен танылды. жүктеу/скачать 1,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|