Қазақстан тарихшыларының Ұлттық конгресі қазақстан тарихы: инновациялық ТҰжырымдамалар мен дәуірлеу

138
моногородов в современном мире, их влиянии на демографические процессы в целом, что будет спо-
собствовать выявлению проблемы, определению оценки состояния и подготовке научно обоснован-
ных практических рекомендации.
Для разрешения сложившейся ситуации в мае 2012 г. под председательством Премьер-Министра 
РК К. Масимова состоялось заседание Правительства, в ходе которого была принята Программа разви-
тия моногородов на 2012-2020 годы, представленная министром экономического развития и торговли 
Б. Сагинтаевым. Для участия в программе из числа малых городов с численностью до 50 тыс. человек 
и городами до 100 тыс. и более человек (Сатпаев, Кентау, Жезказган, Рудный, Экибастуз) отобрано 27 
городов получившие статус моногородов с численностью населения 1,5 млн. человек, что составляет 
16% городского населения страны [5].
Города,  не  попавшие  в  список  моногородов,  по  решению  Правительства  будут  развиваться  в 
рамках  других  госпрограмм  регионального  развития  на  базе  конкретной  области.  Из  9  моногоро-
дов  Акмолинской  области  (Акколь,  Атбасар,  Державинск,  Есиль,  Ерейментау,  Макинск,  Степняк, 
Щучинск) в программу вошел только Степногорск, из 7 Актюбинской (Алга, Жем, Кандыагаш, Темир, 
Шалкар, Эмба) – Хромтау, из 9 Алматинской (Есик, Жаркент, Каскелен, Капшагай, Сарканд, Талгар, 
Ушарал,  Уштобе)  -  Текели,  из  Атырауской  –  Кульсары,  из  Западно-Казахстанской  –  Аксай,  из  2 
Мангистауской (Форт-Шевченко) - Жанаозен, из 5 Южно-Казахстанской (Арысь, Жетысай, Ленгер, 
Сарыагаш,  Шардара)  только  Кентау.  Из  8  малых  городов  Восточно-Казахстанской  (Аягоз,  Зайсан, 
Чарск, Шемонаиха) выбраны 4 - Зыряновск, Курчатов, Серебрянск, Риддер, из 3 Жамбылской (Шу) 
- Жанатас, Каратау, из 8 Карагандинской все - Абай, Темиртау, Балхаш, Каражал, Сарань, Шахтинск, 
Сатпаев, Жезказган, из Костанайской – все Аркалык, Житикара, Лисаковск, Рудный, из Павлодарской 
- Аксу и Экибастуз.
Малые  города  Кызылординской  области  Аральск,  Казалинск  и  Северо-Казахстанской  -  Булаево, 
Мамлютка, Сергеевка, Тайынша вообще не вошли в программу.
По итогам проведенного министром экономического развития и торговли анализа, в 19 из 27 мо-
ногородах градообразующие предприятия работают стабильно, в 5 – частично, в 3 – вообще не рабо-
тают. По отраслевой направленности моногорода в основном представлены в добывающем секторе 
экономики. По численности населения – 4 моногорода с численностью от 100 тыс. до 180 тыс. человек, 
9 – от 50 тыс. до 100 тыс. человек и 14 моногородов с численностью до 50 тыс. человек. В основном 
экономические проблемы моногородов связаны с низкой степенью диверсификации экономики, пер-
спективами развития градообразующего предприятия, высокой зависимостью занятости населения и 
бюджета моногородов от деятельности градообразующего предприятия. Как следствие – социальные 
проблемы: высокий уровень безработицы, низкий уровень доходов населения и качества жизни, отток 
населения, а также возможная тенденция роста социальной напряженности.
Концептуальным подходом к решению проблем моногородов является группировка моногородов 
на города с высоким, средним и низким экономическим потенциалом. Представлена следующая при-
оритизация мер господдержки моногородов: первое – решение первоочередных острых проблем мо-
ногородов с низким потенциалом; второе – создание условий для развития моногородов со средним 
потенциалом; третье – дальнейшее устойчивое развитие моногородов с высоким потенциалом. В целях 
оптимизации моногородов в зависимости от производственной емкости работающих предприятий бу-
дет проведена работа по выявлению экономического потенциала и возможных новых специализаций 
моногородов.
Министерство экономического развития и торговли РК предложило разработать по каждому мо-
ногороду комплексный план развития на долгосрочный период с определением его перспектив и про-
гнозируемой численности населения, а также предусмотреть проведение корректировки генеральных 
планов городов, планов развития социальной и инженерной инфраструктуры с учетом их возможной 
оптимизации. Для диверсификации экономик моногородов и развития в них малого и среднего биз-
неса предлагается реализация якорных инвестиционных проектов. Для этого акиматами областей в 
рамках Карты индустриализации необходимо предложить к реализации не менее 1 проекта для каж-
дого моногорода. Также предполагается создание вспомогательных и обслуживающих предприятий 
градообразующими предприятиями (в рамках реализации партнерских программ с градообразующими 
предприятиями). Кроме того, министерство экономического развития и торговли предлагает разме-
щать национальными компаниями на вспомогательных и обслуживающих производствах моногородов 
заказы с учетом спецификации городов. 
«Хорошим примером является создание производства по обслуживанию железнодорожной отрасли 
в г. Экибастуз АО «НК «Казахстан темир жолы». Если только в 2011 году объем производства про-

139
дукции был 1,5 млрд. тенге, то 2015 году этот показатель достигнет уже 93 млрд. тенге. В таком же 
плане двигается также национальными компания «Казатомпром» в г. Степногорск», – отметил глава 
министерства экономического развития и торговли. В рамках Программы также предполагается при-
влечение стратегических инвесторов для восстановления прежней специализации в отдельные города 
(например, российская компания «Еврохим» в г. Каратау).
Особое значение в данной программе уделяется развитию предпринимательства, предусматривает-
ся увеличение размеров субсидирования процентных ставок по кредитам для моногородов с низким и 
средним потенциалом с 7 до 10%, со снятием отраслевых ограничений. Кроме того, будут предостав-
лены гранты на создание новых производств в размере от 1,5 до 3 млн. тенге, а также реализованы пар-
тнерские программы (государства с градообразующими предприятиями) по развитию малого предпри-
нимательства. В настоящее время подписаны первые меморандумы о сотрудничестве ряда акиматов 
областей с АО «НК «КазМунайГаз», ТОО «Казахмыс», ТОО «Казцинк». В моногородах будут созданы 
Центры поддержки предпринимательства.
В рамках Программы предлагается создать бизнес-инкубаторы в каждом моногороде. «В целях сти-
мулирования малого и среднего бизнеса в моногородах будут использованы все инструменты програм-
мы: «Дорожная карта бизнеса – 2020» и «Занятость-2020». Кроме того, в рамках «Дорожной карты 
бизнеса – 2020» предлагается проработать дополнительные меры поддержки: снятие отраслевых огра-
ничений для субъектов малого и среднего бизнеса, увеличение размеров субсидирования процентных 
ставок по кредитам, а также введение отдельных подпрограмм для моногородов по предоставлению 
грантов на создание новых производств. 
На сегодняшний день по 20 моногородам в рамках Карты индустриализации и «Дорожной карты 
бизнеса – 2020» реализуется 114 проектов на общую сумму более 1,2 трлн. тенге. Важным направлением 
Программы является стимулирование добровольного переезда населения моногородов в экономически 
более развитые города внутри области. С целью повышения эффективности бюджетных расходов для 
развития социальной и инженерной инфраструктуры моногородов предлагается осуществление дол-
госрочных мер развития. Для моногородов с высоким и средним потенциалом развития предлагается 
предусмотреть реконструкцию и строительство объектов образования и здравоохранения, с доведе-
нием до утвержденных нормативов, и реконструкцию инфраструктуры жизнеобеспечения на оптими-
зированную численность населения. Для моногородов с низким потенциалом будет осуществляться 
поддержка социальной и инженерной инфраструктуры на минимально необходимом уровне с учетом 
предполагаемой оптимизации численности населения. Кроме того, в моногородах предполагается ор-
ганизовать ремонт и восстановление, а в отдельных городах – снос аварийного и ветхого жилья [6].
Таким образом, пройдя  долгий  исторический  путь,  малые города не  утратили  своей  значимости 
и культурного статуса в период независимости. Развитие промышленности и инфраструктуры таких 
городов позволит достичь повышения жизненного уровня населения, многим из них выйти из крити-
ческого положения и приобрести «второе дыхание». Кроме того, имеющееся историческое наследие, 
напоминающее о традициях и обычаях малых городов не должно быть потеряно, а наоборот, возрожде-
ние к нему интереса привлечёт внимание и расселение людей из больших городов, что в свою очередь, 
повлияет на возрождение, дальнейшее развитие и реанимацию не только моногородов вошедших в 
Программу развития 2012-2020 гг., но и всех малых городов и поселков городского типа Республики 
Казахстан. 
Литература
1.  Стратегия «Казахстан-2050». Новый политический курс состоявшегося государства. Послание Президента 
Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана от 14 декабря 2012 г.// Казахстанская правда. – 2012. - 
декабрь.
2.  Уалтаева А.С. Малые города независимого Казахстана // Отан тарихы. – 2011. - №3. – С.164.
3.  Стратегия территориального развития Республики Казахстан до 2015 года. Указ Президента Республики 
Казахстан от 28 августа 2006 года N 167. 
4.  ЛавроваЛ. Бесценное созвездие малых городов // Вестник актуальных прогнозов. - 2010. - №24. – С.24-27.
5.  http://www.minplan.gov.kz/contacts.php
6.  Республиканский центр правовой информации Министерства юстиции Республики Казахстан. http://adilet.
zan.kz/rus

140
ДҮЙСЕН С.Ж.
пед.ғ.к.,
Мемлекет тарихы институты 
(Астана қ.)
ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУДЕ КЕЙБІР ТЕРМИНДЕР МЕН ҒЫЛЫМИ 
ҰҒЫМДАРДЫ НАҚТЫЛАУ МӘСЕЛЕСІ
XX ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап Қазақстанның дербес мемлекет ретінде қалыптасуы та-
рихын зерттеу отандық тарих ғылымындағы іргелі мәселенің бірі. Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан 
кейінгі тарихын зерттеуде тарихшы ғалымдарымыз бірқатар жұмыстар атқаруда. Аз уақыт аралығанда 
ондаған кітаптар, жүздеген мақалалар жарық көрді. Тәуелсіздік тарихын зерттеуге арналған бірнеше 
ғылыми-теориялық конференциялар ұйымдастырылды. Сонымен қатар кейбір ғалымдар тарапынан 20 
жыл тым қысқа мерзім, оның несін зерттеуге болады, әлі ертерек, уақыты келгенде кірісеміз деген 
пікірлер де кездесті. 
Дегенмен ғалымдарымыздың басым көпшілігі тәуелсіздік кезеңі тарихын зерттеудің қажеттілігін 
және оның Қазақстан тарихындағы аса маңызды кезеңі екенін мойындады. 
Қазақ елі 260 жылға созылған бір тарихи циклді аяқтап 1991 жылы жаңа кезеңге аяқ басты. Бұл 
мүлдем жаңа Қазақстанның шежіресі, тәуелсіз және заманауи үлгідегі толыққанды мемлекеттің та-
рихи  дамуы  кезеңі  саналады.  Мемлекеттік  тәуелсіздікке  қол  жеткізу  Қазақстанның  көп  ғасырлық 
тарихының дәуірлік оқиғасы болып табылады.Ақиқатына жүгінсек Қазақ елінің 20 жыл тәуелсіз да-
муы Қазақ елі тарихындағы теңдесі жоқ кезең, ұлт тарихындағы үлкен белес. Әлемдік қауымдастық та 
Қазақстан Республикасының даму концепциясын XXI ғасырдың феномені ретінде тануда. Сондықтан 
ел тарихының маңызды, үлкен белесті кезеңін зерттеу заман талабынан туындаған қажеттілік.
Тәуелсіздік  тарихын  зерттеуге  кірісудің  қажеттігін  Президент  Н.Ә. Назарбаев  бірінші  болып 
көтергені мәлім. Мемлекет басшысы егемендіктің екінші онжылдығынан бастап Қазақстанның қазіргі 
заман тарихын зерттеу мен жазу мәселесіне көңіл бөле бастады. Осы мәселені оң шешу бағытында 
Елбасы 2008 жылы Білім және ғылым министрлігіне қарасты «Мемлекет тарихы институтын» құру 
туралы жарлық шығарды. Биыл, міне 5 жыл осы институт ғалымдары тәуелсіздік тарихын зерттеуде 
жемісті еңбек етуде. 
Сонымен  қатар  Б.Ғ. Аяған,  Х.М. Әбжанов,  Е.Б. Сыдықов,  Т.О. Омарбеков,  Қ.М. Атабаев  сияқты 
көрнекті тарихшы ғалымдар тәуелсіздік кезеңінің тарихын зерттеуге байланысты өздерінің ғылыми 
ой-тұжырымдарын ғылыми қауымға ұсынғаны да бірнеше жыл болды. 
Профессор Б.Ғ. Аяған 2008 жылы бір сұхбатында «Біздің еліміз - жаңарған Қазақ мемлекеті. Кеңес 
империясы  ыдырағанан  кейін  өз  алдымызға  ел  болғанымызға  17-ақ  жыл.  Кейбіреулер:  «17  жылды 
зерттеудің қажеті не?» - дейді. Шын мәнінде, осындай аз уақыт ішінде көптеген керемет өзгерістер 
орын алып, тіпті, мемлекет ыдырап кетуі де мүмкін. Мынадай бір мысал айтайын, кезінде Францияның 
астанасы Парижде жұмысшылар орнатқан билік - «Париж Коммунасы» деп аталған. Ол бар жоғы 72 
күн өмір сүрді. Сол «Париж коммунасының» 72 жыл емес, 72 күндік өмірі туралы мыңдаған моногра-
фия жазылды. Ал, біз неге жаңа Қазақ мемлекетінің, Қазақстанның тарихын зерттеп, сараптап, ойлар 
айтпаймыз» деген қисынды ой қозғады [1].  
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрі Б. Жұмағұлов тарихшылардың 1 конгресін-
де ғалымдардың алдында тұрған бір іргелі мәселе-Қазақстанның дербес мемлекет ретінде қалыптасуы 
кезеңдерін дәйектеу – деп көрсеткен еді[2, 7]. Қазақстандық тарихшылар бұл мәселені шешу жолында 
алғашқы ізденістерін жариялады да. 
Тәуелсіз Қазақстан тарихын зерттеуде бір назар аударатын мәселе, тарихи уақыт межесін анықтау, 
яғни осы тарихи үдерісті дәуірлерге (кезеңдерге) бөлу. Қазақстанның тарих ғылымы кеңестік заманда 
қалыптасқандықтан тарихты дәуірлеу қағидаты кеңестік тарихнамадан келді. Орыс тілінде тарихты 
дәуірлерге бөлу «периодизация истории» деп аталатыны белгілі. 
Кеңестік тарихнамада тарихи уақыт межесін белгілеуде «эра», «эпоха» деген терминдар қолданылды 
(бұл  терминдер  тарихпен  қатар  геология  ғылымында  да  пайдаланылатыны,  тіпті  астрологтар  да 
қолданатыны белгілі). Біздің ойымызша орыс тіліндегі осы екі термин қоғамның тарихи мәніне бай-
ланысты өзгеше үзінді кезеңді білдіретін синоним ретінде қолданылатын, бірі-бірінен айырмашылғы 
жоқ ұғымдар сияқты. Орысша-қазақша сөздіктерде «эпоханы» - заман, дәуір, «эраны» - кезең, жыл 
санау деп көрсетеді [3,1139].   
Тарих  ғылымында  қазақша  аудармадағы  -  қайта  өрлеу  дәуірі,  қола  дәуірі,  қола  дәуірі,  энеолоит 

141
дәуірі, майемер кезеңі, христиандық кезең, революциялар кезеңі, космонавтика кезеңі, біздің эрамызға 
дейінгі (б.э.д.), біздің заманымызға дейінгі (б.з.д.) т.б. ұғымдар қолданылады. 
Бірақ философ К.Поппер айтқандай «бәріне ортақ ешбір тарихи заңдылықтар болуы мүмкін емес ... 
Әрбір жаңа ұрпақ тарихты өз еркінше талдау құқына ие. Тіпті өзінің күнделікті қажеттіліктерін өтеу 
үшін, белгілі бір мағынада, солай етуге тиіс те! Меніңше, адамзаттың ортақ тарихы жоқ, оның орнына 
адам өмірінің түрлі қырларымен байланысқан шексіз көптеген тарихтар бар»[4,305-312].  
О.Шпенглер де адамзат тарихын ежелгі ерте дүние, орта ғасырлар тарихы және жаңа заман деп бөлу 
ақылға қонбайтындай тым тапшы, олар тарихтың ауқымын шектейді дегенді айтқан болатын [5,510].
Тарих ғылымында адамзат тарихын дәуірлеудің толып жатқан түрлері бары белгілі.Тарихты дәуірлеу 
қоғамдық өндірістің дамуына, өндірістік қатынастардың даму деңгейіне байланысты жасалады.Тарихи 
дәуірлеудің алғашқы нұсқасын жасаған атақты американ этнологі Льюис Генри Морган адамзат бала-
сы тарихын жабайылық, тағылық (варварлық) және өркениеттік (цивилизация) деп үш кезеңге бөлгені 
белгілі. Оның бұл бағыты кейін тарихты дәуірлерге бөлу ісіне дұрыс жол сілтеді.Тарихты дәуірлеу 
біздің  ойымызша  анықталған  белгілер  бойынша  қоғам  тарихындағы  аса  маңызды  кезеңдерді  бөліп 
көрсету.
Қазақстандық тарихшылар кеңестік кезеңде жасалған дәуірлеудің қағидаттарын пайдалануда. Ж.О. 
Артықбаев пен Ә.Б. Пірманов жазған энциклопедиялық басылымда Дүние жүзі тарихын кезеңдеуді (біз 
авторлар қолданған терминді өзгертпей алдық) төрт кезеңге бөледі: 
1.  Ежелгі  дүние  тарихы  (адамзаттың  пайда  болуынан  бастап  476  жылы  Батыс  Рим  империясы 
құлағанына дейінгі кезеңді оқытады).
2. Орта ғасырлар тарихы (VI-XVII ғасырларды қамтиды).
3. Жаңа заман тарихы (XVIII-XIX ғасырлар арасын қамтиды).
4.Қазіргі заман тарихы (ғасырдың басынан бүгінгі күнге дейін) [6,26]. 
Тәуелсіз Қазақстан тарихы-әлемдік тарихтың құрамдас бөлігіжәне әлі терең зерттелмеген тарих. 
Қазақстан  Республикасының  тарихына  қатысты  пайымдауында  Т.  Омарбеков  «Қазақстан  тарихын 
кезеңдеу  дегеніміз-оның  соңғы  20  жылда  өткенін  жан-жақты  қарастырып,  тарихи  тұрғыдан  жеріне 
жеткізе талдау»-деп пайымдайды [7, 45]. 
Отан  тарихын  дәуірлеуге  байланысты  көзқарасында  Т.  Омарбеков  тарихтағы  бетбұрыстардың, 
дамудың, белестердің хронологиялық ауқымы бірде ұзақ, бірде қысқа болатынын ескере отырып эра, 
дәуір, кезең, саты тәрізді ұғымдардың аражігін нақты ашу және соларға табан тіреу қажеттігіне назар 
аударады. Отандық тарих ғылымында «ғасыр» немесе «жыл» сияқты «эра», «эпоха» деген ұғымдардың 
хронологиялық ауқымы туралы бірыңғай пікір жоқ. Сонымен бірге терминдерді қазақ тіліндегі тарихи 
еңбектерде қолдануда да бірізділік жоқ. «Эпоха», «эра» сөздерінің қазақша баламасы орысша-қазақша 
сөздіктерде  «заман»,  «дәуір»,  «кезең»,  «жыл  санау»  деген  мағынада  беріледі.  Сондықтан  тарихшы 
ғалымдар да еңбектерінде өздеріне қолайлы баламаларды пайдаланып келеді.
Т. Омарбеков тәуелсіз Қазақстан тарихын төрт кезеңге бөледі.
Бірінші кезең - 1991 жылдан 1995 жылға дейін созылады. Бұл тәуелсіздікті халық санасында мойын-
дату және оны заңдық тұрғыдан конституциялық негіздеу кезеңі;
Екінші кезең-1996 жылдан 1998 жылға дейін созылады. Бұл қоғамның тәуелсіздікті саяси-әлеуметтік 
және экономикалық тұрғыда орнықтыру кезеңі;
Үшінші кезең-1999 жылдан 2005 жылға дейін созылады. Бұл Қазақстандағы саяси құрылысты де-
мократияландыру бағытын реформалар арқылы шешу кезеңі;
Төртінші  кезең-2005  жылдан  қазіргі  кезеңге  дейін  созылады.  Бұл  халықаралық  қауымдастықта 
және ішкі саясатта Қазақстанның дербес, әртүрлі дағдарыстарға төтеп бере алатын мемлекет ретінде 
қалыптасуына қол жеткізу жолындағы күрес кезеңі [7,51].
Профессор  Х.  Әбжановтың  пікірінше  Қазақстан  Республикасы  қазір  шынайы  азаттыққа  жетудің 
өтпелі  кезеңін  бастан    өткеруде.  Ғалым  тәуелсіз  Қазақ  елінің  осы  өтпелі  кезеңде  үш  сатыдан  өтіп, 
төртіншіге аяқ басқанын көрсетеді.
Бірінші  саты-  1991-1995  жылдарды  қамтиды.  Бұл-кеңестік  саяси  жүйе  мен  экономикалық 
қатынастардан  арылу  кезеңі.  Мемлекеттік  рәміздер,  ұлттық  валюта  өмірге  келген  уақыт.  Қазақстан 
БҰұ-ға  қабылданған,  болашақ  жаңа  астана  анықталған  кезең.  Бірақ  советизммнен  ат  құйрығын  әлі 
толық кеспеген уақыт.
Екінші  саты-1995-2007  жылдар.  Тәуелсіз  елдің  екінші  Конституциясы  қабылданды.  Кеңестік 
басқару жүйесін мүлде жойып, президенттік басқару жүйесіне өту. Түбегейлі нарықтық реформалар 
жолына бет алу және ғасырлар тоғысында ол реформалардың жеміс бере бастаған кезеңі.
Үшінші саты-2007-2010 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңде республиканың нарық еліне айналғанын 

142
конституциялық  реформалар  дәйектейді.  Қазақстанның  экономикасы  әлемдік  қаржы  дағдарысына 
төтеп береді. Демократияны тереңдету жолында президенттік-парламенттік басқару жүйесіне қадам 
жасалады.
Төртінші саты- «Дағдарыстан кейінгі Қазақстан» [2,19].
Сонымен  тәуелсіздік  кезеңін  дәуірлерге  бөлуде  Х.  Әбжанов  «даму  сатылары»,  ал  Т.  Омарбеков 
«кезеңдер»  ұғымын  қолданады.  Қазақстанның  тәуелсіз  даму  кезеңінің  хронологиясын,  дамудың 
ішкі  мән-мағынасын  ерекшеліктерін  айкындауда  екі  ғалымның  пікірлерінде  ұқсастықтар  мен  қатар 
айырмашылықтар да байқалады.
Екі автор да тәуелсіздік дәуірінің бір ерекшелігін - Қазақстан Республикасының өтпелі кезеңді бас-
тан кешіруде деген ортақ пікірде. Т. Омарбеков сонымен қатар қазіргі Қазақ елінің саяси-әлеуметтік 
дамуын  тоталитаризмен  авторитарлыққа,  одан  авторитарлық-плюралистік  қоғамға  өту  үстінде  деп 
нақтылай түседі.
Біздің ойымызша Қазақ елінің тәуелсіз дамуы кезеңін зерттеуде кейбір термин, ұғымдарды қолдануда 
нақтылық  қажет  сияқты.  Авторлар  орыс  тіліндегі  «периодизация»  терминін  әртүрлі  аударады.  Ж. 
Артықбаев «кезеңдестіру», Х. Әбжанов, Б. Аяған, Т. Садықов, Ә.Төлеубаев т.б. ғалымдар «дәуірлеу», 
ал Т. Омарбеков «кезеңдеу» деген қазақша баламаны қолданады. Біздің ойымызша «дәуірлеу» деген 
балама қазақы ұғымға жақын, неғұрлым қолайлы тәрізді. 
Осы арада Б. Аяғанның «Тарихты да математика сияқты өте дәл жазу керек» деген орынды пікіріне 
құлақ асқан жөн. 
Жалпы тарих ғылымында тарихи ұғым, түсініктерді айқындап алу өте маңызды мәселе екені бел-
гілі.  Профессор  Қ.  Атабаев  термин  анықтауға  қатысты  өз  пікірін  өткір  түрде  қояды.  Деректанушы 
ғалымның пікірінше отандық тарих ғылымында термин жасау ісі әлі қалыптаспаған. Онсыз ғылымды 
ілгері  дамыту  қиын.  Сонымен  қатар  ғалымның  «Қазақстан  тарихын»  «Қазақ  тарихы»  деп  атауды 
ұсынып жүргеніне бірнеше жыл болды[8, 175-177].
Көп ұзамай ғалымның бұл ұсынысы қолдау табатынына қазір сенім молайды. Өйткені Қазақстан 
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясында «Қазақ тілі жаппай 
қолданыс тіліне айналып, шын мәніндегі мемлекеттік тіл мәртебесіне көтерілгенде, біз елімізді Қазақ 
мемлекеті деп атайтын боламыз» - деп мәлімдеді [9].
Мемлекет  тарихы  институты  ғалымдары  2008-2009  жылдары  Тәуелсіз  Қазақстан  тарихын 
зерттеудің өзекті мәселелеріне арналған екі жинақ шығарды. Мұнда осы мәселені зерттеуге арналған 
ғылыми-теориялық конференция материалдары енгізілді. Бұл кітаптарда еліміздегі танымал тарихшы 
ғалымдардың Тәуелсіз Қазақстан тарихын  ғылыми-теориялық және методологиялық жағынан негіз-
деу, өткен 17 жылдық тарихи уақытты кезеңдерге бөлу т.б. көкейтесті мәселелер зерделенген. 
«Новейшая история» ұғымын қазақстандық тарихшылар әлемдік тарихты зерттеуде кеңес заманы-
нан бері «қазіргі заман тарихы» деп қолдануда. Бірақ ол кезде Қазақстан тарихына қатысты бұл ұғым 
қолданылмады. Өйткені республиканың тағдыры да, тарих ғылымы да Мәскеуге тәуелді болды.
«Қазақстан тарихының» бес томдық академиялық басылымында-тарихи уақыт-салыстырмалы суб-
станция. Оның сапасы хронологияның қамту ауқымымен ғана емес, негізінен мәндік және мазмұндық 
тұрғыдағы серпін танытумен бағаланады-деп көрсетілген [10,8].
5-ші томның кіріспе бөлімінде тәуелсіз ел тарихының қазіргі кезеңі «Қазақстанның қазіргі заман 
тарихының тарихнамасы мен деректері» деп нақты көрсетілген [10, 14].
Тарихшы  ғалымдар  Қазақстанның  тәуелсіздік  кезеңіндегі  тарихын  әртүрлі  атаумен  береді.  Бұл 
ғалымдардың  жазған  еңбектерінің  атауларынан  көрінеді.  Мәселен,  тарихшы  ғалым  С.Г.  Шеретов 
2005 жылы жоғары оқу орындарының студенттеріне арнап шығарған оқу құралын «Новейшая исто-
рия  Казахстана»  деп  атады  [11].Біздің  ойымызша  еңбектің  атауы  орынды  қойылған.  Тек  автордың 
Қазақстаннның тәуелсіздік кезеңі тарихының хронологиясын неге 1985 жылдан бастағаны түсініксіз.
Кезінде философ тарихшы О. Шпенглер тарихты дұрыс түсіну үшін кеңістік логикасын, уақыт логика-
сын естен шығармауды ескерткен болатын.
Мемлекет тарихы институтының 2010 жылы шығарған оқу құралдарында, орыс тіліндегі басылы-
мында «Современная история Казахстана» [12], ал қазақша басылымында «Қазіргі Қазақстан тарихы» 
деген атау берген [13].
Ал, Ш. Уалиханов атындағы Тарих және этнология институтының 2011 жылы шығарған моногра-
фиясы «История независимого Казахстана» деп аталады [14].  
Ғалымдар өздерінің жеке немесе ұжымдық еңбектерін, монографияларын қалай атаймыз десе де 
ерікті. Ал тәуелсіз Қазақстан тарихын оқытуға арналған оқу бағдарламаларын, оқулықтарды, жоғары 

143
оқу  орындарында  жүргізілетін  арнайы  курстарды  «Қазақстанның  қазіргі  заман  тарихы»  деп  атаса 
дұрыс сияқты.
Тарих деген уақыт. Адам баласы тарихи кеңістікте өмір сүріп, тіршілік ете отырып, уақыт өлшемін 
басынан кешіреді. Яғни қазіргі тәуелсіз Қазақстан басынан кешіріп отырған уақыт та өз ерекшелік-
терімен әлемдік тарихқа енеді. Философ Ә. Қалмырзааев «заман» мен «уақыт» ұғымдарын салыстыра 
келіп,  «заман»  ұғымы  «уақыттан»  әлдеқайда  кеңірек,  олар  толық  синоним  бола  алмайды  дей  келе, 
«Тарих түрлі кезеңдерден, замандардан тұрады. Әр заманның өзіне тән өркениеті, рухани болмысы, 
өзіне ғана тән ерекшеліктері, қызығы мен қиындығы болады. Әр заман белгілі тарихи құбылыстармен, 
даралық құндылықтармен ерекшеленеді-деп көрсетті [15, 18]. 
Автор әрі қарай: «Заман дегеніміз - уақыт пен кеңістіктің ондағы тіршілікті қозғалысқа келтіретін 
адамдардың жиынтығын бейнелейтін дерексіз ұғым. Заман өз ағымымен аға береді» - деп түйіндейді 
[16, 26].
Заманның түзелуі, жаңаруы, тағдыры, оның нұрлы шағы, адамдарға, олардың жасампаздық күшіне, 
кемел  ақыл-ойларына,  рухани  әлеуетіне  тәуелді.  Философтың  ойын  тарқата  түссек  Қазақстанның 
қазіргі  нұрлы  көші  1991  жылдың  тәуелсіздігінен  басталатынына  меңзейді.  Осы  уақыттан  бастап 
Тәуелсіз Қазақ елі жаңарып, өркениеттің жаңа сатысына көтеріле бастады. Кейбір өркениетті елдерде 
(Жапония т.б.) тарихын дәуірлеуде өз елінің тарихи тәжірибелеріне, отандық тарих ғылымдарының 
ұстанымдарына сүйенеді.
Сондықтан біздің ойымызша Қазақстан тарихының 1991 жылдан басталатын тәуелсіздік кезеңі та-
рихын, бағдарламаларын, оқулықтарын, оқу құралдарын «Қазақстанның қазіргі заман тарихы» деген 
атауға тоқталған дұрыс сияқты.
Әдебиеттер 
1. Аяған Б.Ғ. Тарихты да математика сияқты дәл жазу керек // Нұр Астана. - 2008. - 25 желтоқсан. 
2. Тәуелсіз Қазақстан мемлекеттілігі: қалыптасуы мен даму көкжиегі.Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 
20 жылдығына арналған Қазақстан тарихшылар I конгресі материалдарының жинағы // Б.Ғ. Аяғанның жалпы 
редакциясымен. – Астана: Мемлекет тарихыинституты, 2011.-303 б.
3. Русско-казахский словарь. 70 000 слов. –Алматы: Дайк-Пресс. - 2005.-1152 с. 
4. Поппер К. Ашық қоғам және оның жаулары. 2-том. – Алматы: Раритет. 2005. - 214 б.
5. Тарих-адамзат ақыл-ойының қазынасы: Он томдық. –Астана: Фолиант. 2006. Т 9. - 608 б.
6.Артықбаев Ж., Пірманов Ә. Қазақстан тарихы (энциклопедиядық басылым). –Алматы: Атамұра, 2008. - 544 б.
7.  Омарбеков  Т.  Тәуелсіз  Қазақстан  тарихын  кезеңдеудің  өзекті  мәселелері  /  Тәуелсіз  Қазақстан  тарихын 
зерттеудің өзекті мәселелері. Бас ред. Б.Ғ. Аяған. –Астана. Мемлекет тарихы институты. 2009. - 222 б.
8. Атабаев Қ. Ұлт және тарих. -Алматы: «Қазақстан энциклопедиясы» Басредакциясы. 2007. -232 бет.
9.  Назарбаев  Н.Ә.  «Қазақстан-2050»  Стратегиясы-қалыптасқан  мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты  /  Егемен 
Қазақстан . 2012. 15 желтоқсан
10. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 5-том. –Алматы: Атамұра. 2010. - 688 б.
11. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана (1985-2002 гг). -2-е издание, переработанное и дополненное. 
–Алматы: Юрист. 2003. -240 с.
12. Аяган Б.Г., Абжанов Х.М., Селиверстов С.В., Бекенова М.С. Современная история Казахстана: Учебник 
для студентов неисторических специальностей (бакалавриата) высших учебных заведений / Под общей редакци-
ей Б.Г. Аягана. –Алматы: Раритет, 2010. - 432 с.
13. Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Махат Д.А. Қазіргі Қазақстан тарихы: Жоғары оқу орындарының тарихшы емес 
макмандықтарына  (бакалавриат)  арналған  оқулық  /  Б.Ғ. Аяғанның  жалпы  редакциясымен.  –Алматы:  Раритет. 
2010. -448 бет.
14. История независимого Казахстана. Монография / Под общей редакцией Х.М. Абжанова, Л.Н. Нурсултановой. 
–Алматы: Қазақ энциклопедиясы. 2011. -400 с.
15. Қалмырзаев Ә. Заман және біз // Ақиқат. 2003. №3. 17-22 бб
16. Қалмырзаев Ә. Заман және біз //Ақиқат. 2003. №4.23-28 бб. 

144
СУЛЕЙМАНОВ И.М.
д.филос.н.
ОБ УСТАРЕВШИХ ПАРАДИГМАХ И МЕТОДОЛОГИЧЕСКИХ ИННОВАЦИЯХ 
(НЕКОТОРЫЕ АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОВРЕМЕННОГО КАЗАХОВЕДЕНИЯ)
 
Казахипредставляют собой этнокультурный феномен с очевидными, отличными от других особен-
ностями психосоматической конституции, рационом питания, психогенетикой, мировоззрением, мен-
тальностью, поведенческими реакциями, языком, обычаями, традициями и генеалогией-шежире. Но 
современная наука оперирует лишь категориями «монголоведения», «уйгуроведения», «тюркологии», 
«индоевропеистики», «синологии» и т.п. Таким образом, изучение уникального феномена казахской 
нации, казахского суперэтноса (состоящего из этносов-жузов «ақ-арыс», «жан-арыс», «бек-арыс» вку-
пе с субэтносами «ақсүйек», структурно оформленных по легендарной генеалогии-шежире) происхо-
дит в терминах других культур. В итоге,при очевидной национальной самобытности у нас пока нет ни 
внятной этнической идентичности, основанной на истории народа с самоназваниями «Арыс», «Алаш», 
«Қазақ», ни сопряженной с ними национальной идеи...
Что есть казахи, откуда пошли? По этому вопросу написанамассалитературы и ответа пока нет, 
ибо нет комплексной науки «казаховедение». Есть «история Казахстана», но нет истории суперэтноса 
«Қазақ», хотя современная археология, лингвистика, глоттохронология и генетика показывают пери-
од начала этногенезакак минимум в 6000 лет, начиная с ботайской культуры, с доместикации коня. 
Каковы особенности казахской этнопсихологии и бихевиоризма? Что составляет ментальный, архе-
типический  стержень, именуемый «национальной  идеей»?  Ответапока нет. Главным же методоло-
гическим ограничителем «истории Казахской ССР» и «истории Казахстана» был и остается лимит на 
изучение истории в современных политических границах, изучение нового политонима, а не древнего 
этнонима, вернее, всех этнических компонентов, составивших в 15 веке политическую конфедерацию 
«Қазақ». Как заметил В. Шнирельман по поводу национальных исторических исследований: «К ру-
ководству наукой пришли представители новогопоколения, воспитанные в ожидании мировой рево-
люции и искренне верившие вблизкую победу коммунизма в глобальном масштабе. Их идеологией 
был интернационализм,понимаемый как обязанность науки заниматься исключительноглобальными 
универсальными закономерностями, призванными доказать неуникальностьроссийского опыта... на-
стоящие занятия этногенезом, т. е. попытки проследить специфические пути становления отдельных 
народов,  были  в  условиях  господства  сталинского  интернационализма  невозможны  (курсив  мой  – 
И.С.). Ученый, осмелившийся на это, рисковал быть обвиненным в великодержавном шовинизме или 
местном национализме, а отсюда недалеко было уже и до обвинений в фашизме...» [1]. Мы знаем, что 
казнь А. Байтурсынова, М. Дулатова, А. Букейханова, М. Тынышпаева и др. «алашордынцев» как раз 
осуществлялась по обвинению в «национал-фашизме»... 
Идеология КПСС не допускала даже мысли об исследовании этногенеза казахов, как прямых на-
следников андроновской культуры, обосновывая это монголоидностью,  тюркоязычием и номадизмом. 
Так, к примеру, крупнейшие племена аргын, дулат, найман и ряд других объявлялись мигрантами из 
монгольской степи, либо из саяно-алтайского нагорья, не задаваясь вопросом «как они туда попали, с 
какой древнеказахской ономастикой можно соотнести оставленные ими там топонимы и гидронимы?». 
Найманы и кереи считались монголоязычными, а множество исконно казахских слов и ономастичес-
ких лексем филологи объявили «заимствованиями из арабского». Вот только вопрос «как коневодство 
и верблюдоводство оказались в Монголии и на Аравийском полуострове?» даже не задавался. Теория 
индоарийских миграций была объявлена «буржуазным национализмом», таким образом, вопрос о воз-
вратных (обратных) миграциях не рассматривался и официально даже не поднимался. В постсоветс-
кое время феномен «обратных миграций» ввел в научный оборот и доказал генетик В. Степанов [38]. 
Генетика в СССР также была объявлена «буржуазной лженаукой». Ситуацию усугублял «железный 
занавес» с КНР и полное отсутствие научной информации из Китая. Проблем добавляло отсутствие в 
СССР связей между тюркологией и индоевропеистикой.  Ю. Зуев сумел создать лингвистически без-
упречные этимологии, позволившие выявить значительную роль иранского и тохарского субстратов 
в этногенезе тюркских племен. Юрий Алексеевич выполнил эту работу на очень высоком уровне, она 
вызвала большой интерес исследователей. Однако многие положения ее так и не были поняты и под-
верглись жесткой критике, которая, впрочем, никогда не поднималась до методического уровня разра-
боток Зуева (специалистов его класса на весь Союз были единицы). Критика сводилась лишь к сакра-
ментальному «этого не может быть, потому что не может быть никогда». В итоге получилось полное 

145
отрицание имманентного характера нашей самобытности, а наша история рассматривается по сей день 
лишь как механическая последовательность миграций соседних народов. Тем самым мы лишены собс-
твенной Истории и вынуждены признавать этимологию «казак» как «разноплеменный сброд бродяг 
и искателей приключений» собравшихся лишь в 15 в. н.э. (попытки этимологии «қазақ» из тюркских 
языков дают такой результат). Тогда как этноним «каска» (касак=каска) мы встречаем в хеттских кли-
нописях уже в 15 веке до н.э. (правление Тудхалия II =хет. Тутхалияс ), где этот народ позиционирует-
ся как«коневоды», «специалисты по разведению и тренировке лошадей».«Разбойник», «авантюрист» 
- это уже вторичные эпитеты [2]. Так нас именовали оседлые соседи. Совпадения древнехеттской грам-
матики с казахской просто поражают. Лексико-семантические и фонологические совпадения – тоже. 
Но когда читаешь Зайберта о ботайской культуре или Кузьмину об андроновской культуре, то на смену 
изумлению приходит понимание... 
1. Великие тоже ошибаются, или об одной ошибке Льва Гумилева
Недавно состоялась презентация книги А.Г. Оловинцова «Тюрки или монголы? Эпоха Чингисхана», 
Алматы, 2012 [3]. Название навеяло ассоциации с книгой Мухамет-Халела Сулейманова, изданнойче-
тырьмя годами раньше, которая называлась «Эра Чингисхана в истории казахской нации», а ее первая 

жүктеу/скачать 3,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: