«Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы»
жүктеу/скачать 1,28 Mb.
|
«?àçà?ñòàííû? æà?à æ?íå ?àç³ðã³ çàìàí òàðèõû»
- Бұл бет үшін навигация:
- 1.Орта және Кіші жүзде хандық биліктің жойылуы.
- Казактар мен келімсектер
| Бекіту сұрақтары:
1.Ресей патша әкімшілігінің Қазақстандағы ХҮІІІ-ХІХ ғ. басындағы саясатының сипаты қандай болды? 2. Жоңғаряның талқандалуының себептерін айтыңыз? 3.Қазақ-жоңғар қатынастарының тарихы туралы кімнің еңбектерін білесіз? 4.Өлке бастығы Рейсендорптың қазақтарды әскермен жазалауды сұрақанда ІІ Екатерина не себепті рұқсат бермеді ? Дәріс №9 ХІХ ғ бірінші жартысындағы Ресейлік саяси-әкімшілік жүйесінің Қазақстанға еңгізілуі. 1.Орта және Кіші жүзде хандық биліктің жойылуы. 2.1824 ж.Орынбор қазақтары жөніңдегі жарғы. 3.ХІХ ғ. ортасында Қазақстандағы казак әскерилері. 4.Жаңа әкімшілік –территориялық жүйе құрылымы. 1.Орта және Кіші жүзде хандық биліктің жойылуы. Ресей империясының өзінің ауқымы мен ұзақтығы жағынан дүние жүзі тарихында бұрын-сонды болмаған көлемде шаруаларды қазақ жеріне жаппай қоныстандыруы қазақ халқының ежелден қалыптасқан салт-дәстүрі, шаруашылық жүйесін үлкен өзгеріске ұшыратты. Қазақстанның едәуір бөлігі құрамына енгеннен кейін Ресей үкіметі XIX ғасырдың 20 жыддары қазақ арасында хандық өкіметті біржолата жойып, ел басқаруды жалпы ресейлік тәртіпке жақындатуға кірісті. Бұл шараларды іске асыру Орта жүзден басталды. Орта жүзде хандық өкімет Батыс Сібірдің генерал-губернаторы М.Сперанский жасаған "Сібір қырғыздары туралы Уставқа" сәйкес 1822 жылы Қазақ хандығы жойылып, жаңа әкімшілік жүйеге бөлу енгізілді. Бұл жүйе бойынша 50-70 үй бір ауыл, 10-12 ауыл бір болыс, 15-20 болыс бір округ болып бірікті. Округта жоғары әкімшілік аға сұлтан басқаратын округтық приказ болып есептелді. Ол округтық басқармаға қарады. Приказдың құрамы әскери губернатор тағайындайтын 2 орыс және 2 жыл мерзімге билер сайлайтын "беделді" 2 қазақ заседателінен тұрды. Аға сұлтанды сайлауға тек сұлтандар қатысты. Болысты сұлтандардан сайланатын болыс басқарды. Өкіметтің төмен өкілдеріне сұлтандар қатыспайтын "қазақтардың өздерінен" сайланатын ауыл старшыңдары жатты. Сот билігі билердің қолында болды. Ал кіші жүзде хандық өкімет 1824 жылы Азия комитеті бекіткен Орынбор генерал-губернаторы П.П.Эссеннің "Орынбор қазақтары туралы Устав" деп аталған жоба (1822) негізінде жойылды. Қазақстаңда хандық өкіметтің жойылуы патша үкіметінің отаршылдық саясатына сай жүргізіліп, рулық алауыздықтардың тууына себеп болды. Елдің экономикалық және саяси дамуына кері әсерін тигізді. Хандық өкіметті жою азаттық қозғалысқа айналды. Сонымен, Қазақ даласында билік әкімшілікке орай және жер мәселесіне байланысты талай ережелер, "қосымшалар" мен уақытша заңдар шығып мойынға түскен қыл арқан тарыла түсті. 1822 жылы Сібірді басқару туралы Ережелер шығуына байланысты қазақ даласын басқаруға көзқарас өзгерді, орыс заңдарын біртіндеп енгізу басталды. Қазақ даласы приказдар басқаратын округтерге бөлінді: округтер болыстарға, ал ол өз кезінде ауылдарға бөлінді. Ресей империясының Қазақстанды отарлауы қазақ ауыл шаруашылығында қалыптасқан өндіргіш күштерді бұзу жолымен жүргізілді: "өлкенің дамуына және өндіргіш күшке айрықша кері әсер етті. Казактар мен келімсектер алған кең байтақ жер бөліктері көп ұзамай тақырға айналды, олар көп ретте жеке еңбекпен — егін шаруашылығымен айналысудың орнына түрлі формада қазақтарды қанаумен айналысты. 1848 жылы 100 десятина бөлік түрінде 22 376 десятина жыртылатын жер алған. Қапал станциясының казактары 1855 жылы, яғни 8 жыл өткен соң, тек 1826 десятина жерге еккен, бұл қырғыз-дардың (қазақтардың) бұрынғы егінінің 7 проценті ғана". Оған қоса шаруалар арқылы отарлау қазақ еңбекшілерінің егін шаруашылығын бүлдіруге жол ашты. Олар жерді суландыруды білмейтіндігінен көптеген егіншілік жерлер шөл далаға айналды. Сондықтан да отарлау қазақтың егін шаруашылығын өркендетуге кері ықпал етті. 1822 жылы "Сібір қырғыздары (қазақтары) туралы Уставтың (жарғы)" негізінде Орта жүздің территориясы және Ұлы жүздің біраз жері 8 округқа бөлінді, округтарды округтық приказдар басқарды. Болыстарды болыстық сұлтандар, ауылдарды ауыл старшындары басқарды. Округтар Омбының облыстық басқармасына бағынды. Кіші жүзде хан өкіметі 1824 жылы жойылды, билеуші-сұлтандар басқару 3 бөлікке бөлініп, басқарудың дистанциялық жүйесі енгізілді. Барлық лауазымды қызмет адамдарын Орынбор генерал-губернаторы тағайындады. Хан өкіметін жою және басқарудың жаңа тәртібін енгізу патша үкіметінің мүддесіне сай келді. Сонымен бірге басқару жүйесіндегі өзгерістер әлеуметтік-саяси жагдайға, өлкенің өңдіргіш күшін дамытуға кері ықпал етті. Бұл халықтың наразылығын тудырып, XIX ғасырдың 20-40 жыддары ұлт-азаттық қозғалыстарға әкелді. Ең ұзаққа созылғаны 1837—1847 жылдардағы Кенесары Қасымов бастаған азаттық күресі болды. Қорыта келгенде, 1822 жылы шыққан "Сібір қырғыздары (қазақтары) туралы Жарғы (Устав)" бойынша, Орта жүзде хандық таратылған еді, жері округтерге бөлінген болатын. Кіші жүзде, жал-құйрығы күзелген, патша үкіметіне мейлінше тәуелді Ішкі Орда аталмыш ат тебеліндей Бөкей хандығы ғана сақталған болатын. 1845 жылы Жәңгір ханның өліміне байланысты бұл хандық та күшін жойды. Оны уақытша кеңес арқылы басқару, ханның шын мұрагері — орыс шенеунігінің қолына көшті. Тарихи жағынан қазақ жеріндегі хандық мемлекет қазақтардың мүддесін қорғап келді, өйткені хандық уақытта осы аумақта өзге этностар көп болған жоқ. Сондықтан да қазақ даласындағы басқару ережелерінің жобасы жөніндегі комиссияның түсіндірмесінде: "Басқару ісіне қойылған хандар Ресейге талай рет опасыздық жасады... оның үкіметке зиянды екеніне көз жеткізіп, хан қызметі жойылды"1 делінген. Бұдан кейінгі орыс саясаты 1824 жылы хандық биліктің және одан кейін 1844 жылы басқарушы сұлтандардың жойылуынан 1865 жылы Ресейге Үлкен Орданың қосылуы, Ресей үкіметінің Қазақ даласында хандық билікті жойып, рулық бірлікті әлсіретуін халықтық және шынайы бейбітшілікті жойды. Жаңа әкiмшiлiк басқару жүйесi бойынша Орынбор қазақтарын басқару Орынбор Шекара Комиссиясына жүктелген. 1825 жылы наурыздың 1 күнi Орынбор Шекара Комиссиясының төрағасы болып Г.Ф.Генс тағайындалады. 2.1824 ж.Орынбор қазақтары жөніңдегі жарғы.1824 жылғы реформа бойынша жоғарғы басқару орны болып Орынбор Азия басқармасы құрылады. Оның құрамында төрағасы, 2 кеңесшi, 2 асессор қазақтардан 4 депутат және 2 депутат Бұқар мен Хиуа хандығынан. Орта Азия хандықтарынан депутаттар енуiнiң себебi, Орынбор қаласы қазақ даласы арқылы өтетiн керуен саудасының орталығына айналады. Бұл мекеменiң негiзгi мiндетi: Қазақ даласында тыныштық орнату; шекара бойында қазақтарды басқаруды бақылау; Азиядағы жағдайды бақылау; сот iсiн жүргiзу (әсiресе саудаға байланысты); iздеу салу қызметi. Орынбор Азия басқармасы мен Орынбор генерал-губернатор тiкелей Сыртқы Iстер Министрлiгi жанындағы Азия департаментiне бағынады. Шекара басқармасына шекара бойындағы бекiнiстер бағынышты. Барлық шекара шебi 11 дистанциядан тұрады. Дистанцияны орыс офицерi басқарады. Мiндетi: шекара бойында тыныштық орнату, бақылау жасау, Орынбор Шекара Комиссиясы басқаратын аға сұлтандардың кеңсесi болған, олардың штаттарын Орынбор Шекара Комиссиясы бекiткен. Орынбор Шекара Комиссиясының 1828 жылы бекiтiлген жаңа штатында лауазым иелерiнiң жалақысы ептеп арттырылады. Мәселен, аға сұлтан жылына 1200 сом күмiстей жалақы алуымен қоса 60 пұт ұн алатын болған. Ал аға сұлтанның кеңсесiнде қызмет iстейтiн тiлмаштың жалақысы жылына 600 сом күмiс ақша. Бұдан бiз Кiшi жүз қазақтарын басқару үшiн Орынбор Шекара Комиссиясы мемлекеттiк қаржыны аямағанын көремiз. Жалпы Орынбор Шекаралық Комиссиясының кеңсесiн қаржыландыру үшiн жылына 96 100 сом жұмсаған. Кiшi жүз аға сұлтандарына, старшындар мен билерге жалақыдан басқа сыйлықтар және атақтар берiлген. Бұл мысалдардан Ресей империясы басқару жүйесiнде қазақтарды бiртiндеп мемлекеттiк қызметке қызықтыра отырып, отарлық саясатты iшкi қазақ даласына енгiзе бастағанын көремiз. Жаңа басқару жүйесi бойынша аға сұлтанның мiндетi былайша анықталады: «...Қырғыздардың iс-әрекеттерiн бақылау, халықтың санын анықтап, түтiн санын, мал санын әр уақытта бiлiп отыру, орыс үкiметiнiң нұсқауларын бұлжытпай орындау. Қазақ арасындағы барымтаға жол бермеу». Қазақ даласында Ресей империясының көзi мен құлағы болып отырған әр аға сұлтанның қарамағына 200 казак солдатынан құралған отряд берiлген. Отрядтың мiндетi аға сұлтанды қорғау және Шекара Комиссиясының нұсқауларын қазақтарға бұлжытпай орындаттыру. Аға сұлтандар жылына екi рет елге шығып отырған. Ондағы негiзгi қызметi салықты жинауға көмектесу. «...Аға сұлтан салықтың дұрыс жиналуын тексерiп, түтiн саны, халықтың саны, ауыл, бөлiмшелер туралы мәлiмет алуы керек» - делiнген. Әрбiр аға сұлтан елдi аралап келгеннен кейiн Орынбор Шекара Комиссиясына жазбаша түрде есеп берiп отырған. Сонымен, жаңа басқару жүйесiн енгiзе отырып, Ресей империясы қазақ даласын аға сұлтан арқылы басқарып, халықты күшпен, озбырлықпен билегенiн көремiз. жүктеу/скачать 1,28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|