«Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы»
Жоңғаряның талқандалуы. «Шаңды жорық»-жоңғар соғысының ақыры
жүктеу/скачать 1,28 Mb.
|
«?àçà?ñòàííû? æà?à æ?íå ?àç³ðã³ çàìàí òàðèõû»
| 2. Жоңғаряның талқандалуы. «Шаңды жорық»-жоңғар соғысының ақыры.1742 жылы генерал-лейтенант Урусовтың орнына құпия советник Неплюев тағайындалады. 24 тамыз күні сұлтандармен бірге Жәнібек батыр онымен бірге жоңғар елшілері келеді. Олар Қалдан Серен қазақтың ұлы жүзінен аманат ұстайды. Кіші жүз бен орта жүзденде аманат алып бодандық шарасын жасауға елші жібергенін мәлімдейді. Оған Неплюев 12 жылдан бері қазақтық кіші жүзі мен орта жүз Ресей протектараттығын қабылдағанын сондықтан жоңғар билеушілерімен келіс сөз бітім жасауға құқылары жоқ . Бұл мәселені Ресей императоры шешетіндігін жеткізеді. Әбілхайыр хан сұрауымен Жәнібек батырға және оның балаларына қазақ халқында бірінші тархан атағы және тархандық граммота беріледі. П.И. Рычков, Н.П. Рычков. Капитан жазбалары. “Ана тілі”1995. (31 б.) Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады:
1771 ж. қазақтар Ресейден қашқан қалмақтарды ұстауға қатысты. Қалмақтар 1630 ж Хо-Юрликтің басшылығымен Монғолиядан Ресейге келген. Еділ бойындағы даланы жаулап алып, Еділ бойын оңтүстігінде жүрген – татарлар, ноғайлар, түркімендерді т.б. бағындырды. Хо-Юрлик Алтын Орданы қалпына келтіргісі келіп Астрахан қаласын алып астанасы етпек болды. Оның өлімі жоспарларын жүзеге асыртпады. Қалмақтар Ресейге адал болуға ант береді. Хан Пунцук Хо-Юрликтің немересі 1661 ж. Ресейге адал болуға ант береді. Бірақ ант қағаз жүзінде қалды. Пунцук хан орнына мұрагері хан Аюке отырды, ол қалмақтарды елу жылдай биледі. Оның билігінде бүкіл Еділ бойынан Самараға дейін және Сибирскіге дейін жер қарады. Онан кейінгі қалмақ хандары: Церен–Дондук, Дондук-Омбо, Дондук-Даша және Убашы бұл қалмақ хандары билік Ресей үкіметіне өте тәуелді болды. Бұл кейінгі қалмақ хандарында ауыз бірлік болмады таққа таластары оларды әлсіретті. Тарихымыздағы «Шаңды жорық» атауы 1771 жылы Еділ бойы қалмақтарының Жоңғарияға қарай үдіре көшуі. Шаңды жорық кезінде Дәуітбай тархан өзінің адамдарымен Торғай өзені бойынан өткен қалмақтарды тосқан. Қырдағы халықтардың бәрінде тархан деген атақ кінәздіктің дәрежесі. Халық ішінде олардың күші ханнан асып түспесе кем түспейді деген. П.И. Рычков, Н.П. Рычков. Капитан жазбалары. “Ана тілі”1995. (58 б.) пікірден Рычковтардың “Капитан жазбаларына ” түсірген П.И. Рычков, Н.П. Рычков. Капитан жазбалары. “Ана тілі”1995. дерегінен тархан дәрежесі қазақ даласында хан дәрежесінен кем түспейтін беделдерінің бірі болғанынан хабар жеткізсе, екінші жағынан Ресей патша үкіметінің енгізген тархандар институтының екі жақ ішінде тиімді дәрежедегі баланста болғанын көреміз. Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады.XIX ғ. 70 жылдарында Рычковтардың қырда деген сөзі қазақ даласында тархандардың, хандардың билігіне сына қағатын тархандар шеніне сенсе , ол хандардың орыс үкіметімен байланысындағы тархандардың да елдің сыртқы саясатына араласатын халықты хабардар етер екі жақ үшін де халық мүддесін көздейтін түп қарадан шыққан халық өкілдері болса, Ресей патша үкіметінің хан сұлтандарға сенімсіздігін білдіретін хан сұлтандар да сезді. Торғай өзенінің бойында мыңға жуық қазақ қолын бастаған Құдайберген тархан да Ресей бодандығынан босып қашып, өздерінің Жоңғариядағы иеліктеріне қосылғалы бара жатқан Еділ қалмақтарының жолын тосуға шыққан. П.И. Рычков, Н.П. Рычков. Капитан жазбалары. “Ана тілі”1995. Рычковтар өз дерегінде қазақ пен башқұрт арасындағы атам заманнан келе жатқан бітіспес дүшпандықтары бар табиғатынан кекшіл башқұрт халқы кек сақтаған қалпын көрсетпей қонақжайлық танытуларын таңбаныспен жазып күнделігіне қалдырған. Бұл да түбі бір түркі тілдес діні бір туыс халықтарын ежелден жау қылып көрсету арқылы кейінгі жазбаларын оқитын оқырмандарға қазақ-башқұрттық бітіс пен жау қылып көрсетпек шетінен туындаған патшалық отарлық саясатының көзілдірігімен қарап жазылған пікір. П.И. Рычков, Н.П. Рычков. Капитан жазбалары. “Ана тілі”1995. (59 б.) Қазақ пен башқұрттарды араздастырған И.Неплюев саясатына біз тархан Есет батыр қатысқан қазақ башқұрт тұсындағы 1755 ж. Башқұрт көтерілісіне қатысты жазған болатынбыз. Қазақ-башқұрт қатнасының бұзылуына бір кездері патша үкіметінің саясатының салқы тигендігі жөнінде бір ауыз пікір жоқ. жүктеу/скачать 1,28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|