Бастауыш мектепте филология пәндерін оқытудың теориясы мен
аталатынын біледі, оларға қандай? қай? деген сұрақтар қойылатынын иы
жүктеу/скачать 402,5 Kb.
|
Áàñòàóûø ìåêòåïòå ôèëîëîãèÿ ï?íäåð³í î?ûòóäû? òåîðèÿñû ìåí
| 33
аталатынын біледі, оларға қандай? қай? деген сұрақтар қойылатынын иы. £>ү_дан кейін сын есімдерді зат есімдермен қатыстырып айтуға үйрету жұмыстары жүргізіледі. Ондай мақсат - сын есімдердің кез келген зат есімдермен тіркесе бермейтінін аңғарту. Оқулықтағы жаттығулардың бірқатар осы ұғымды бекітуге арналған. Мәселен 372-жаттығуда зат есімдердің алдында керекті сын есімдерді қойып жазу берілген. ...бэтеңке, ...тон, ...сай, ...айран, ...шие, ...көше. Керекті сөздер: қалың, жылы, ащы, терең, кең, тэтті. Ал 373-жаттығуда бүған керісінше, .берілген сын есімдерді зат есімдермен қатар қойып айту. Жуас, таза, биік, сүйық, жүйрік, ұзын. Үлгі: жуас ат, таза көрпе, биік тау,... 374-жаттығуда қандай? қай? сұрақтарының орынан тиісті сын есімдер жаздырылып, оның қай сөзбен байланысып тұрғаны айтқызылады. Әселдің (қандай?) көйлегі бар. Мен (қандай?) кітап оқыдым. Бізге (қандай?) оқушылар көмектесті. Ауылда (қандай?) үйлер көбейді. Керекті сөздер: қызыл, қызық, көп, биік. 375-жаттығулардың мақсаты балалардың, байқау қабілетін арттыру, бір заттың әр алуан белгісін аңғара білуге үйрету. Мәселен, тақтай десек, оқушы жалпақ тақтай деумен шектеліп қоймай, оның қалың не жүқа, ұзын неқысқа екеніне көңіл аударуы тиіс. Сөйтіп бір заттың бірнешебелгісін білдіру үшін жоғарыдағы жаттығуды мынадай үлгіде орындатуды ұсынамыз; Жалпа* Қалың - Т егіс ¥зын 376- жаттығуда берілген сын есімдерге қарсы мағыналы зат есім тауып жаз, олардың мағыналарын салықтыру талап етіледі, әр сын есім оған қатысты зат есіммен байланыстырылып айтқызылады. үлкен жаңа жіңішке • қысқа ірі күшті Үлгі: үлкен үй, жаңа көйлек,... 34 Сын есім үнемі зат есімнің анықтауышы ретінде келе бермей, кейде сөйлес соңына келіп, сөйлемді аяқтап түратынын да аңғарту мақсат етіледі. 381-382 — жаттығулар осыған арналған. Көп нүктенің орнына зат есімнің алдыңғы сын есімдерді қойып жазу. Екі бағанды салыстырып, қай бағандағы сөздер сөйлем, қай бағанадағы сөздер сөйлем емес екенін айту. таза ауа ауа таза ақ мақта мақта ақ жазық дала дала жазық жақсы бала бала жақсы Сын есімге 8 сағат уақыт бөлінген, соған орай отыз екі жаттығу берілді. Соның бәріне жеке тоқталып жатпай-ақ, негізгі назар аударылатын мәселелерді баяндап өттік. Кейінгі жаттығулар сын есімге байланысты берілген ұғымды бекіте, кеңейте түсуді, сонымен бірге оқушылардың сөздік қорын молайтуды, белгілі бір затты сипаттай білуге үйретуді, айтылған белгелері бойынша суреттелғен нәрсені тапқызуды, т.б. мақсаттарды көздейді. Ал, енді сын есімді оқытуға раналған сабақ жоспары: Сабақтың тақырыбы: сын есім. Сабақтың мақсаты: заттың түрін, түсін ажыратуға үйрету Сұрақтары қандай? қай? екенін түсіндіру. Оқушылардың тіл байлығын арттыру, байланыстыра сөйлеуге дағдыландыру. 3. Сабақтың тәрбиелік мәні: [ Оқушыларды көркемдеп сөйлеуге көркем етіп, эдемі етіпжазуға, эдеміліке, кішіпейілдікке, адамгершілік - имандылыққа тәрбиелеу, эстетикалық тәрбие беру, оқушылардың қазақ тілінде мақалдап, шешен сөйлеуге, мәнерлеп оқуға машықтандыру. 4. Сабақтың көрнектілігі: Суреттер, қолдан жасалған плакаттар, үлестірмелер, ойыншықтар, оюлар салынған буклеттер. 5. Сабақтың әдісі: Ұйымдастыру, үй тапсырмасын тексеру, жаңа сабақ. І.Кіріспе әңгіме. Оюлардын түрін көрсетіп: балалар, мыналар нелер? оюлар оюлар қай халықтың өнері? Қазақ халқының ою не үшін керек? эсемдік үшін. 35 ою қандай жерлерде қолданылады? Түс киізде, текеметте, ұлттық киімдерді қолданылады. Ою қандай түстермен өрнектелінген? Көк, қызыл, сары, қара, күлгін, ақ түстермен. Заттың түсін білдіріп тұрған қай сөз? Қызыл сары Тақтаға плакат ілінеді. Жақсы үл - еліне бас Жаман үл - еліне қас. Заттың сынын білдіріп түрған қай сөз? Жақсы, жаман. Заттың түрін, түсін, сынын, сапасын білдіретін сөздерді сын есім дейміз. Сын есімге қандай? қай? деген сұрақ қойылады. 2. Оқулықпен жұмыс. 378-жаттығуды бірнеше оқушыға оқытып, сын есімдерді тапқызамыз. Ақ жүрекпен таза ақыл. Қылсаң адал еңбек. Бәрінен де сол мақүл -Артқыға жол бермек. Сен бол көр аққа жақ, Болам десең адам, Адал еңбек берер бақ, Бассаң соған қадам. 3. Тақтамен жұмыс. Бір оқушы тақтаға, қалғандары орындарында отырып, жаза бастайды. 4. Сергіту сэті. Қоюланып тағы бұлт, Жаңбыр жауды себелеп. Жапырақты жамылып, Бүғып қалды көбелек. 5. өздігінен жұмыс істеу. Сын есім қатысты мақалдар айтқызу. Өтірік сөз өрге баспас. Жылы киім тәнді жылытар, Жылы сөз жанды жылытар. Жалған сөз жанға қас, Жалқау қойшы малға қас. Еріншек адамның ертеңі бітпес. 6. Жаңа сабақты қортындылау барысында суретті билет ойынын ойнатқан жөн. Оқушыларға сурет салынған үлестірмелер таратылып 36 беріледі де, сол суретке байланысты оқушылар сөйлемдер ойлап табады. Суретті билет ойынын айрықша тапсырма бойынша жүргізуге болады. Мысалы, сурет бойынша оқушылар мындай сөйлемдер ойлап табуға тиісті: Ту Қара торғай Көгілдір ту желбіреді Қара торғайға үя жасадық, Машина Қоян Бақыт жеңіл машинаға мінді Сұр қоян қашты. Алма Жапырақ Мамам қызыл алма әкелді. Күзде жапырақ сары түске боялады. үйге 388 - жаттығуды жазып келу тапсырылды. Оқушылардың берген жауаптарына қарай бағалау. «Заттардың санынбілдіретін сөздер» 2-сынып оқушыларына математика сабақтарынан жақсы таныс. Олар сан есімдер қатысқан әр алуан қиын есептерді шығара алады. Бірақ олар 2,7,13,46 сияқты сандарды қосу, алу, көбейту амалдарының объектілері ретінде, санау таңбалары ретінде үғынады. Ал олардың сан есім екенін, затқа қатысты сөздердің грамматикалық тобы екенін жөнді үқпайды. Оқулықта осылар ескеріледі де, сан есімдер негізігі есмі сөздердің бірі ретінде баяндалады. Әзірге бұл сыныпта сан есімнің есептік, реттік, түрлерінен бастапқы мағлүмат беріледі. Ол үшін сан есімдерге неше№ қанша? нешінші? деген сұрақтарды қойдыру арқылы сане есімдердің осы екі түрін танытамыз. Жаттығуларда берілген материалдарды игеріп, тапсырмаларды дұрыс орындау нэтижесінде оқушылар ережелерді жадында сақтап, жүзге дейінгі дара, күрделі сан есімдерді әріптермен дұрыс жаза алатын болуға тиіс, есептік сан есімдерді реттік сан есімге айналдыруға үйрету. Жаттығуларды орындау барысында оқушылар сан есімге сұрақ қоя білуге, олдардың зат есімдермен байланысын аңғартуға, мэтінен сан есімдерді таба білуге үйретіледі. Сондай-ақ зат есімдер заттың санын, ретін білдіретінін үғады. Жаттығулардың кейбіреуінде сандарды сөзбен жазу талабы қойылады. Ондағы мақсат - бір таңбалы сан бір сөзбен, екі таңбалы сан екі сөзбен жазылатынын білдіру. Сонымен бірге жаттығу ретінде үсынылған «санамақтар», «есепжұмбақтар», «жаңылтпаштар» арқылы оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту мақсат етілді. Сан есім жайындағы сабақ 401-жаттығуда берілген өлеңді оқытудан басталады. Екі көзің не үшін керек? Жақсыларды көру үшін. 37 Екі қолын не үшін керек? Елге көмек беру үшін (Қ.Мырза Али). Қарамен жазылған сөздер қандай сұраққа жауап беретінін айтқызу. 402- жаттығу жұмбақ түрінде берілген. Тоғыз белбеу, қос жібек, Екі мұрын, бір шүмек. (Домбыра). ; Қарамен жазылған сөздерге сү_рақ қой делінген. Бү_л арада заттың санын ретін білдіретін сөздерді сан есіме дейтінімізді және олар қанша? неше? нешінші? сұрақтарына жауап беретінін айтып өту артықшылық етпейді. 412-жаттығуды орындау тапсырылады, сандарды сөзбен жазып бір таңбалы сан мен екі таңбалы сандардың жазылуындағы айырмашылықты етпейді. Осы жерде оқушылардың назарын кітапшадандағы ұлттық аспаптардың суреттеріне аударамыз. Балалар, суреттен нені көріп тұрмыз? Ұлттық аспаптарды Бұл қай халықтікі? Қазақ халқының ұлттық аспаптары Суретте ұлттық аспаптар қалай көрсетілген? Бір немесе бірнешеуі көрсетілген Аттарын атаңдар Бір қобыз, үш сыбызғы, үш домбыра, бір шертер, бір-бірден асатаяқ пен даңғыра, жетіген. Мүндағы бір, үш деген сөздерег қанша? деген сұрақ қоямыз да оның сан есім екенін айтамыз. Зат есім мен сан есімнің өзара байланысып түрғанын түсіндіріп кетеміз. Жаңа сабақты тереңірек түсіндіру үшін жаттығулар орындатамыз. 5,6,7,10,30,90 15,16,17,21,77,99 418-жаттығуда сан есімнің сөйлем соңында да кездесетінін іс жүзілік түрғыда таныту үшін берілген. Бұл жаттығуды орындатқан кезде сан есімдер сөйлемнің қай жерінде түрғанына баса назар аудару керек. Еріншектің ісі - екі, Ағайын - алтау, Ана - біреу. Сан есімдерге сұрақ қойдыру тапсырылған. Сабақты тереңірек түсіндіру үшін ребустар қолдануға болады. Ребустарды шешу балаларды демалдыру үшін сергіту сэті ретінде қолданылады. Әрі олардың логикалық ойлау қабілеттерін дамытады. 38 Сабақтың соңында қортындылау барысында оқушыларға бірнеше сұрақтар жазылған үстемелер таратылып беріледі. Оқушылар бұл сұрақтарға ауызша немесе жазбаша түрде (дұрыс жауапты белгілеу) жауап береді. Бү_л оқушылардың өз беттерінше жұмыс істеуі үшін пайдасы зор әрі тест элементімен таныса бастайды. 1. Жеті деген сөз қай сөз табына жататынын тауып белгілеңдер. Зат есім. Сан есім. Етістік Кіші. 2. Төменнен сан есім болатын сөзді тауып белгілеңдер. Асық. Бес. Жинады. Кіші. 1. Тоғыз деген сөз қай сөз табына жататынын тауып белгілеңдер. Сын есім. Сан есім. Етістік Зат есім. Үйге сан есімге байланысты сөйлемдер жазып келу тапсыралады. Қазірігі Атамүра бағдарламасы бойынша 3-сыныпта сөз таптары жалпы түрде қайталанады, сөйлемдерді сөз таптарына талдайды. Бірден сөздерді оқы, олардың қай сөз табына жататынын анықта. Сөздерді әр сөз тобынын түсына топтап жаз. Сөздердің қай сөз тобына жататынын қалай білдің? Деген тәрізді тапсырмалар мен сұрақтар беріледі. Одан әрі сөз таптары жеке-жеке өтіледі. Зат есімге қатысты үш сабақ осы тақырыпка байланысты екіншгі сыныпта берілген білімді есіне түсіруге арналады. Өйткені зат есім сөз табы ретінде екінші сыныпта таныстырылған. Сол себепті бұл тақырыпты өткенде, алдымен зат есіиге қандай сұрақ қойылатыны, зат есім жалқы есім және жалпы есім болып бөлінетіні, олардың емлесі, зат есімнің жекеше, көпше түрлері арнайы жаттығулар негізінде толық еске түсіріледі. Зат есімді саналы түрде меңгергеннен кейін негізгі және туынды зат есім тақырыбы өтіледі. Оқулықтағы 296-жаттығу негізгі және туынды зат есім туралы тілдік фактілерді байқату арқылы түсінік беруді көздейді. Мысалы, өнер - өнерпаз, күй - күйші, сый - сыйлық, балық - балықшы тәрізді нақты мысалдарды салыстыру арқылы зат есімдердің негізгі және туынды болып бөлінетінін аңғартамыз. Осы үлгіде тағы да мынадай бірнеше мысалды салыстырып талдатқан жөн: 39 біл — білім, үш — үшқыш, адал — адалдық, жақсы — жықсылық. Мұндағы мақсат туынды зат есімдер тек негізгі зат есімдерден ғана емес, басқа да сөз таптарынан да жасала беретінін аңғарту. Оқулықтағы осы тақырыпқа үсынған жаттығулардың барлығы ла негізгі зат есім мен туынды зат есімге байланысты берілген түсінікті кеңейте, бекіте түсу, соларға сұрақ қоя білуді үйрету, оқушылардың сөз байлығын молайту мақсатын көздейді. Негізгі және туынды зат есімді оқытуға арналған Сабақ жоспары: Сабақтың тақырыбы: Негізгі және туынды зат есім. Сабақтың мақсаты: а) зат есімнің негізгі және туынды болып бөлінетіні жайлы түсінік беру; э) олардың бір-біренен өзгешелігін саналы түрде түсінік беру; б) Оқушылардың ой-өрісін, сөйлеу тілін дамыту. 3. Сабақтың тәрбиелік мәні: Оқушылардың кішіпейілдікке, үйымшылдыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу. 4. Сабақтың көрнекілігі: Кесте, оқулық - сабақтың әдісі: әңгімелеу сұрақ - жауап. Сабақтың барысы: I. Ұйымдастыру. II. Үй тапрсырмасын тексеру. III. Жаңа сабақ: тақтаға кесте ілінеді.
1. Жаңа сабақты түсіндіру, кестедегі мысалдарды талдаудан бастаймыз. Күй сөзіне сұрақ қойыңдаршы -He? Бұл сөзді одан әрі бөлшектеуге болама? Күй сөзі одан әрі бөлшектелмейді, ол түбір сөз. Ал күйші сөзі ше? Күйші сөзі кім? деген сұраққа жауап береді, түбірі - күй, -ші, жұрнақ. Балалар, енді күй, күйші сөздеріне назар аударайықшы. Бұл екі сөздің бір - бірінен айырмашылығы неде? Бұлар қай сөз табы? Бұлардың екеуі де зат есім , бір - бірінен айырмашылығы - 40 мағынасында және жасалуында. Біреуі түбір сөзден, екіншісі жұрнақ жалғауы арқылы жасалған. Осы ретпен басқа сөздер де талданады. - Сонымен, балалар, зат есім жасау жолына қарай нешеге бөлінеді екен? - Зат есім негізгі және туынды болып екіге бөлінеді. Оқушылардың жауабын толықтырып, қортындылап өтеміз: негізгі түбірден жасалған зат есімнің, негізгі зат есім, ал негізгі түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалған зат есімді туынды зат есім деп атаймыз. 2. Берілгей түсінікті бекіте түсу үшін оқулықтағы 296,297,298 - жаттығулар орындатылады. өнер - өнерпаз, күй — күйші, сый - сыйлық, балық - балықшы, орын - орындық, көл - көлшік. Жаттығуды жазу, сөз қүрамын талдау, сұрақ қою. 3. Ойын кім жылдам? Ойынның шарты. Мұғалім негізгі зат есімді атайды, оқушылар сол аталған зат есімнен туынды зат есім жасауы керек. Керісінше туынды зат есімнің түбірін тапқызуға да болады. Кім жылдам әрі дұрыс жауап берсе, сол оқушы жеңімпаз атанады. Мысалы: мал - малшы егін — егінші жылқы -жылқышы Достық - дос Емші — ем Сөздік - сөз 4. Сабақты қортындылау мына сұрақтар бойынша іске асырады. туынды зат есім қалай жасалады? негізгі және туынды зат есімнің айырмашылығы неде? Мысал келтіру. Бағалау. Үйге 299 - жаттығуды орындап келу тапсырылады. Зат есімнің тәуелденуі деген тақырыпты тэуелдік жалғауын танытудан бастаған жөн. Жаңа сабақты тусіндіруде мынадай кестені пайдалануға болады.
Кестенің көмегімен мұғалім тәуелдік жалғаулы сөздердің үш жақөты, жекеше және көпще түрде айтылатыны аңғартады. Берілген түсінікті бекіте түсу мақсатында Қайда менің өз жағым? Ойыны ойнатылады. Ойын тәртібі: Қолдарында I жақ, II жақ, III жақ деп жазылға үлестірмелері бар үш оқушы тақтаның алдына шығып тұрады. Отан, әке, дәптер сөздер іүш жақта жекеше, көпше тэуелденген үлестірмелер оқушыларға бірден таратылып беріледі. Содан кейін тақта алдында түрған III жағым? — деп шақырады. Сыныптағы қолдарына үлестірмелер алған оқушылар өз тэуелдік жақтары болып түрған баланың қатарына келіп, қолындағы үлестірмелерін көрсетіп тү_ра береді. Мұғалім тексеріп шығып, қай жақта қате түрған оқушы көп болса, сол жақтын үтылғанын хабарлайды. Оқулықтағы 309 — жаттығуда досым, қарындасым, апасы деген сөздердің қосымшасын тауып, олардың қандай мағынана білдіріп түрғаныны айту тапсырылған. Мүндағы мақсат - тэуелді жалғаудың мағынасын байқату, яғни заттың, қандай да бір нәрсенің біреуге тән, соның меншігі екенің білдіретін қосымша тэуелдік жалғау деп аталатынын түсіндіру. 309-310-жаттығуларды түсіндіріп орындағын оқушы тэуелдік жалғаудың не екенін өздері-ақ пайымдап, соған лайық ереже шығара алады. 310-жаттығуда берілген сөздерге қосыша жалғап жазу және бү_л қосышалар қандай мағына беріп түрғанын түсіндіру. Әке, эже, іні, кітап. Үлгі: Менің әкем,... Сенің әкең,... Оның әкесі,... Тэуелдік жалғауын танытқаннан кейін күрделі мәселе - түбір сөзге дауысты дыбыстан бастаған тэуелдік жалғау жалғанғанда, түбір сөздің соңғы буынындағы —ы, -і дыбыстарының түсіп қалатындығы. Мысалы: Халық+ым-аулым. Оқулықтағы 317-319-жаттығулар осьіндай сөздердің тэуелденген кездегі жазылу емлесін меңгертуге арналған, сол сияқты тэуелді жалғау жалғанғанда, түбір сөздің соңында қатаң дыбыстардың үянға айналатынын да аңғарту мақсаты көзделді. Мысалы: лақ-лағың, білек-білегің. жүктеу/скачать 402,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||