Б.Ғ. НҰҒман а. А. Абдрахманова а. О. Жетписбаев

ностраттық этнотілдік бірліктен кейіннен кәрістер мен жапондардың 
қалыптасуына қатысқан тармақтарының бөліну орны мен уақытын анықтау 
қиын. 
Оқырманның назарына ұсынылып отырған кітапта алтай, ал дәлірек 
айтқанда, түркі халықтары тым кең түрде берілген. Бұл аварлар, половецтер,
хазарлар, печенегтер, ғұндар, үйсіндер және т.б. сияқты тайпалар топтары.
Аталған халықтардың этногенезінде, олардың ыдырауы кезінде құрылған
топтардың кейінгі тағдырларында, тарихшылар түсініксіз себептер бойынша
жойылған халықтарға шығарды. Әрине, макроотбасылардың пайда болуына
негіз болған тілдердің бұрын алшақтағаны соншалықты, кейбір жағдайларда 
олардың туыстығы ешқашан дәлелденбеуі мүмкін. Алайда, егер біз барлық 
адамдар бір түрден шықты және тіл адаммен бірге пайда болды десек (ғалым-
дар адамның жалғыз ата-бабасын бірауыздан қабылдайды), онда тым болмаса
барлық тірі және өлі тілдердің алыс туыстығы туралы тұжырымға келуге 
тура келеді. Сөйтіп, нақты тілдерді сипаттаған кезде олардың басқа 
тілдермен туыстығының үлкен немесе кіші дәрежесін ғана атап көрсету
мақсатқа сәйкес болады. Осы туыстықты анықтауда, нақты генетикалық 
байланыстарды айқын-дауда «жойылған» халықпен бірге қазіргі уақытта бар 
халықтарды (қазақтарды) зерделеу орасан роль атқарады.
Сондай-ақ этногенез және этникалық даму мәселесін шешуде антрополо-
гия және генетика деректеріне жүгіну қажет. Олардың міндеті 
морфофизиоло-гиялық ерекшеліктер генезисін, нәсілдік типтерді
қалыптастыру мәселелерін баяндайтын, жеке этникалық топтары мен
олардың ата-бабалары арасындағы генетикалық байланыстарды анықтау 
болып табылады. Қазіргі замандағы антропологиялық зерттеулерде басқа 
деректермен қатар сондай-ақ нәсілдік және этногенетикалық аспектілердегі 
адамның тіс морфологиясының ерекше-ліктері қарастырылады. Тіс 
коронкасы бедерінің өзіндік морфологиялық құрылымы бар және
қауымдастық құрылымның әр түрлі деңгейлерінде анық айқындалған 
нәсілдік-саралаушы өзгешелікті иеленеді. Тұтас алғанда тіс коронкаларының 
морфологиялық құрылымы биологиялық және тарихи ақпараттың маңызды
көздерінің бірі болып табылады, өйткені тіс бедерінің сызықтары, 
генетикалық себептелген бола тұрып, жоғары таксономиялық құндылықты 
иеленеді, олар жеке адамдардың барлық өмірі бойында өзгермейді және
табиғи орта факторларына тәуелді болмайды.
Қазақ халқының одонтологиялық (тістер құрылысы) бейнесін зерделеу 
тарихы ХХ ғасырдың 60-70 жылдарында басталды, оның негізін А.А.
Зубов салды. Ол қазақ қауымдасына тән, бірқатар нәсілдік-диагностикалық
фен-белгілерді сәтті айқындады. Оның зерттеу нәтижелері «одонтологиялық 
материалдың аралас қанды
монғолоид-европеоидтық сипатты байқағанын» 
көрсетті (Зубов А.А. Материалы по одонтологии казахов. 1972, с. 62). О. 
Исмағұлов және К.Б. Сиқымбаева көп жылдық зерттеулерден кейін
(Қазақстан-ның одонтологиясын зерттеді) мынадай тұжырымға келді: «осы 
нұсқаға аса тән ерекшеліктер «шығыс» белгісі шоғырлануының 
вариабельділігі
және «батыс» бағдар белгісі шоғырлануының тұрақтылығы 

болып табылады. Әрі қарай «айқындалған «батыстық» тұрақты компоненттер 
қазақстандық одонтологиялық нұсқада өзінің тамырларымен ежелгі 
жергілікті европеоидты топқа барып тіреледі» деп атап өтеді және «ежелгі 
еуропалық турлардың кеңінен қоныстануын назарға ала отырып, бұл 
метистік топты тураноидты нәсіл деп атаған жақсы болар еді» деп қосады 
(О. Исмағұлоы, К.Б. Сиқымбаева. Этническая одонтология Казахстана. 
Алматы, 1989, с. 191). 
Енді бастапқы жағдайға қайтып ораламыз, ХХ ғасырдың басынан
бастап этногенездің осы сұрағына қарама-қарсы екі жауап - түрікшілдік 
және автохтонизм бар және бір-біріне қарсы тұрады. Түрікшілдік 
тұжырымдамасы түркі халықтары біртұтас ұлтты құрайды және оның
жалпы ата жұрты – Тұран бар, ал сансыз көп тілдер біртұтас түркі тілінің
небары диалектілері ғана деп пайымдайды. Автохтонизм тұжырымдамасы 
түркі этносының бірлігі -сағым, ал түркі терминінің өзі бастапқыда тілі 
бойынша туыстас барлық тайпаларды білдірмеген, және олардың бір тобын 
ғана құраған деген мүлдем өзге ұстанымды ұсынады.
Жоғарыда 
түркі 
этногенезінің 
проблемалары 
айқындалғандай 
лингвистика, генетика және одонтология негізінде автохтонизм ұстанымы 
себепті болып көрінеді. О. Сүлейменов ХХ жүзжылдықтың 70-ші жылдары 
сол кезеңнің ойлаушыларын мазалаған, өзіндік еңбек шығарды. 
Қазақстандық лингвистика әлі өзінің зерттеушісін тосып жүргендіктен, 
бүгінгі күні ол одан да маңыздырақ болып отыр. Үнді-европалық және 
түркі тілдерін салыстыру негізінде мынадай тұжырымға келдім: «түркі сөзі 
агглютинативті, яғни түбір мен жұрнақтар жоғалып кетпей, жылжымалы
құрамды білдіреді. Түбір ылғи да сөздің басында болады, өзгермейді, және 
ол жұрнақтарға әсер етеді. Үнді-европалық тілдер түркі тілдерінен 
ерекшелігінде аса фузивті, яғни түбір өз орнын өзгерткен. Үнді-европалық 
сөзде префикстер түбірге әсер еткен. Сөйтіп, морфологиялық сұлбаның 
өзгермеушілігі түркі сөзінің аса тұрақтылығын анықтады. Үнді-европалық 
тілдер аса күрделі тарихты бастан кешірді. Бұл морфологияда байқалды. Бір 
жарым мың жыл еретедегі скандинавиялық руно ескерткіштерінің тілі қазір 
түсініксіз. Ал сол кезеңнің түркі эпитафиялық эпостарының мәтіні бүгінгі
күнгі сөз сияқты естіледі. Сөздің ескіруі туралы тұжырымдарды 
лингвистер үнді-европалық лексиканың дамуын бақылаудан жасады және
олардың өзіндік тарихтарын есепке алмай, бұл ережені барлық тілдерге 
таратты» (О. Сүлейменов. АЗ и Я, Алматы, 1990, с. 528-530). 
Үнді-европеистиканың дамуында (18 ғасырда лингвистика саласында)
онда Вильям Джонс тілі білімінде салыстырмалы әдісті ресми мәлімдеген 
бағыт қызмет атқарды. Бұл тұжырымның мәні мынада: «тек түбірлерінде 
ғана емес, сонымен бірге грамматиканың кейбір түрлеріндегі ұқсастық, 
кездейсоқтық нәтижесі бола алмайды, бұл - ортақ бір дереккөзге көтерілетін 
тілдердің туыстығы». Мұндай ресми мәлімдеменің себебі санскриттік 
қолжазбалармен танысу болды, онда етістіктердің түбірлерінде және 
грамматиканың түрлерінде үнді-европалық тілдермен ұқсастықты көрді. 
Осылай әлемдік масштабта тілдердің үнді-еуропалық тобы атап көрсетілді. 

О. Сүлейменов айтқандай: «грамматиканың кейбір латын және грек 
элементтері санскрит элементтеріне ұқсас, кельт және гот элементтері -
латынға, латын – славян элементтері және т.с.с. ұқсас». Әрі қарай мынаны 
қосады (өйткені күдік пайда болды): «Неліктен алғашқы лингвистер 
тілдердің туыстығын анықтау үшін лексиканың сәйкес келуі – жеткіліксіз 
дәлел деген ойға көндірді?». Бірақ бір проблема бар, тілдерді мұндай 
салыстыру лексикадағы айырмашылықты көрсетті. Онда, О. Сүлейменов 
айтқандай: Түсінігі табылды: тілде ядро - негізгі сөздік қор, және қабықша 
– сөздік құрам бар екен, ол мыңжылдықтар бойы тіпті жақын туыстық 
тілдерде де толығымен ауыстырыла алады. Өзгермейтін негізгі қорға «үнді-
европалық» тілдердің көпшілігіне ортақ терминдер, математикалық лингвис-
тика деректері бойынша әдетте барлық сөздіктің 1-2%-інен артық емес құрау-
шылар жатқызылған». Яғни, тіл құрып бітуде, және қазіргі тілмен туыстығын 
анықтау мүмкін емес. Осы сұлба бойынша алтайлық тілдер отбласы да 
құрылды. Бірақ, «Көптеген түркі тілдері бір-біріне: сөздіктерімен және 
грамматикамен толығымен сәйкес келеді. Осы феноменді түсіндіру талап 
етілді. Бұл мәселені басында Н.Я. Марр қойды: түркі тілдері генетикалық
түсіндірілмей ғана қоймай, сонымен бірге ешқандай шамада
баяндалмаған... Әдеби белсенділікпен түркілер ҮІ ғасырдан бастап белгілі, 
және егер қытайлар оларды оған дейін мыңжылдық дерлік ішінде білсе, 
онда мамандар бізді түркі тілдері кертартпалықпен ерекшеленеді, өйткені 
ескерткіштер ҮІ ғасырдан бастап қазіргі уақытта бар диалектикалық топтар 
туралы айтады деп үйретеді» (О. Сүлейменов. АЗ и Я, Алматы, 1990, с. 
534). Сендіруші дәлелдерден кейін Марр Н.Я. мынадай тұжырымға келеді: 
«Осыдан, түркі тілдерін ерекшелен-діретін, статикалық күйге, 
кертартпалыққа қол жеткізу үшін, түркі тілдерінің қандай орасан қоғамдық 
жұмыс жасағанын, оның динамикалық тіл-шығармашылығын сипаттайтын, 
қандай орасан процестен өткен». (Марр Н.Я. Избранные работы, т. 4. 
Москва, 1937, с. 184-186 в кн.: О. Сулейменов. АЗ и Я, Алматы, 1990, с. 
535).
Бұл аспект О. Сүлейменовтің шумер-түркі байланыстары туралы 
зерттеу проблемасын қоюда қызмет атқарды. Түркі тілінің көнелігін, 
кертартпалығын және теңдессіздігін көрсетіп, өзге тілдердің ықпалына және 
қабаттасуына қарамастан, оның жойылмаушылығы қасиетін сипаттайды. 
Шумер және түркі тілдерін бұрын да салыстырған (Хоммель), бірақ 
Хоммельдің ұсынған мысалдары қабылданбады, өйткені лексемалардың 
негізіне «праформалар» алынбады. Хоммельдің жіберген қателерін есепке 
алып, О. Сүлейменов өзінің «тілдерді салыстыру» іздену жұмысында 

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: