Қазақстанның ХІҮ ғасырмен ХҮІІІ ғ. бас кезіндегі мәдениеті

жазаланады». Қоғамның басқа мүшелері алдындағы тағы бір артықшылығы – 
оларға дүре соғуға болмады және билер соттамады. Шыңғысханның 
ұрпақтарын сұлтан немесе ханның өзі соттайтын болды. Әңгімелескен кезде 
қарапайым адамдардың оларды атымен атауына болмайтын еді, есімінің 
орнына тақсыр (мырза) деген қолдануға тиіс болды. Сұлтанмен кездескен 
кезде кез-келген қарапайым адам атынан түсіп, онымен бір тізесін бүгіп 
тұрып сәлемдесуге тиіс болған. Сәлеміне жауап ретінде сұлтан оның иығына 
қолын салған. Сұлтанның үйі ақ киізбен жабылған. Ақсүйектердің барлық 
өкілдері тек қана ақ киіздің үстінде отырған. Сұлтандар (әскери 
міндеткерліктен басқа) ешқандайда міндеткерліктер атқармады. Қазақ ұлысы 
барлық сұлтандардың «Асқар» деп аталатын бір ғана ерекше ұраны болды, 
оны қарапайым халық – қарасүйектер қолдануына болмады. 
Шонжар ақсүйектер тобына қарама-қарсы хандықтың өзге халқы 
қарасүйек деп аталады. Қарасүйек адамдардың әр-түрлі категорияларын атау 
үшін бірнеше термин: қараша, қаракісі, құлқұтан, шаруа, бұқара терминдері 
қолданылды. 
Әлеуметтік қарасүйектер тобында рулар мен тайпалардың басшылары – 
билердің ғана ерекше құқықтары болды. Би деген сөз бұрынғы бек сөзінің 
кейіннен өзгерген түрі болып табылады және деректемелерде ХҮ ғасырдан 
ерте кездеспейді, ал түріктердің «бек» деген сөзі моңғолдардың «ноян» және 
арабтардың «әмір» деген сөздеріне сәйкес келеді. 
Көшпелі қазақтар қоғамында жеке басы еркін адамдардан басқа, бас 
бостандығы жоқ еркектер (құлдар) мен бас бостандығы жоқ әйелдер (күңдер) 
болған. 
ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы қазақ қоғамы игі жақсыларының тобына 
батырларды да жатқызуға болады. Түрік-моңғолдың «батыр», «баһадүр» сөзі 
бастапқыда шайқас алдында жауын жекпе-жекке шақыратын батыл, ержүрек 
адамды білдірген. Шыңғысхан кезінен бастап батыр – «феодалданған әскери-
көшпелі шонжарлардың» өкілдеріне берілетін феодалдық иерархия 
атақтарының бірі, сондай-ақ шайқаста жеке басының көрсеткен ерлігі немесе 
соғыс қимылдарына шебер басшылық еткені үшін хан немесе сұлтандар 
аталатын құрметті атақ. Бұл сөз атақ ретінде адамның атына қосылып 
айтылған. 
«Ақсақал» - түрік сөзі. Деректемелердің мәліметтеріне қарағанда, саяси 
өмірде айтарлықтай рөл атқарған. 
Мәдениеті. 
Қазақ 
хандығының 
нығаюы, 
Қазақ 
хандығының 
экономикалық және мәдени өмірі Оңтүстік Қазақстанның тарихымен тығыз 
байланыста болды. Соңғы орта ғасырларда қала мәдениеті мен отырықшы–
егіншілік мәдениет қазақтың этникалық аумағының нақ осы, бірден-бір 
ауданында сақталып қалды. 
Оңтүстік Қазақстан ХІҮ-ХҮІ ғасырдың жазба деректемелерінде 
Түркістан деп аталады. 
Бұл тарихи географиялық термин орта ғасырлар деректемелерінде 
Мауреннахр (Сырдария және Әмудария өзендерінің аралығы осылай аталған) 
мен Шығыс Дешті Қыпшақ (Қаратаудан Сырдарияның төменгі ағысы мен 

Аралдан солтүстікке қарай көсіліп жатқан далалық кеңістік) арасында жатқан 
Орта Сырдария алабына қатысты айтылады, яғни оңтүстік-шығысында – 
Сайрам қаласынан оңтүстікке таман (Шымкент маңайында), Шыршық және 
Бадам аңғарларының су айрығымен және солтүстік-шығысында – Қаратау 
жотасымен шектелетін Сырдарияның сол жағалауын бойлай жатқан кең 
өңірдің жері Түркістан деп атаған. 
ХҮ-ХҮІ ғасырлар шебінде, Қазақ хандығының нығаю дәуірінде ол 
айтқан «Түркістанның отыз бекінісінің» ең ірілері Сырдарияның оң жақ 
жағалауы мен оның салалары бойындағы Ясы (Түркістан), Отырар, Сайрам, 
Сауран, Иқан, оның сол жағалауындағы Аркөк, Үзгент, Аққорған, Қожан, 
Қаратаудың теріскей беткейіндегі Созақ, Құмкент қалалары болған. Сол 
кездің деректемелерінде қалалар мен қалашықтардың, бекіністер мен 
қыстақтардың жиырмадан астам атауы ауызға алынады (археологтар тапқан 
қала жұртының саны бұдан артық). Мәселен, Ясы қаласының төңірегіндегі 
Иқан, Қарнақ, Йунка, Қарашоқ, Сура қалалары мен қыстақтарын айтады. 
Отырар өңірінде Игілік қыстағы, Сайрамға жақын жерде Шымкент 
қалашығы, төменіректе Арыста-Халадж-Қараспан, Жақанкент (Иаканкент) 
болған. Қаратау беткейлерінде Қарақұрым қонысы мен Жылан-Қарауыл 
бекінісі болған. 
Қалаларда құрылыс ісі және соған байланысты қолөнер (кірпіш, шыны 
жасау) дамыды. Қала құрылысында тұрғын үйлер, мешіттер, медреселер, 
мазарлар, моншалар, дүкендер, жабық базарлар, керуен-сарайлар, кесенелер 
салынды. 
ХҮ ғасырдың екінші жартысы – ХҮІІ ғасырдағы халықаралық саудада 
Қазақстан даласы мен Түркістан қалалары арқылы Орта Азия мен Ресей 
сауда экономиканың дамуында маңызды факторға айналады. Ресей мен орта 
Азияның Қазақстан арқылы сауда және дипломатиялық қатынастары ХҮІІ-
ХҮІІІ ғасырларда жанданды. 
Халықаралық саудамен қатар Сырдария қалаларының көшпелі дүниемен 
дәстүрлі саудасы және жергілікті сауда жүргізіледі. Сырдария қалаларынан 
далаға астық, қала қолөнерінің өнімдері, мата апарылды. 
Қалалар төңіректегі егінші және көшпелі халықты қажетті товарлармен 
базар арқылы жабдықтап отырды. 
Қазақтардың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болды. Қазақтар негізінен 
қой, жылқы және түйе өсірген; қазақтардың шаруашылығында мүйізді ірі 
қара болмашы орын алған, өйткені ол жыл бойы бағуға, әсіресе қыс кезінде 
қар астынан тебіндеп жайылуға нашар бейімделген. 
Деректемлердің кейбір хабарларынан қазақтардың егіншілікпен 
шұғылданғаны байқалады. Бірақ Қазақ хандығы аумағының түрлі 
аудандарында егіншіліктің дамуы мейлінше әркелкі болды, аудандардың 
басым көпшілігінде егін шаруашылығы төменгі дәрежеде болды, немесе 
болмады. Алайда, кейбір аудандарда егіншілік зор маңызға ие болды, бұл ең 
алдымен Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға қатысты еді. 
Қазақтардың шаруашылығында әр түрлі қолөнер мен үй кәсіпшіліктері 
елеулі орын алды, олардың көпшілігі мал шаруашылығы өнімдерін өңдеумен 

байланысты еді. Қазақтар ежелден тері өңдеп, киіз басуды, оларды түрлі 
түске бояуды білген, олар теріге, металға және тағы басқа материалдарға 
батыру арқылы өрнектеуді, құрап жамау және кестелеп тігу тәсілін шебер 
меңгерген. 
Өз мемлекетінің құрылуы қазақ халқы рухани мәдениетінің одан әрі 
дамуында зор маңызы болды. Оның түрі тақырыбы мен мазмұны алуан түрлі 
болып, бұрынғы дәуірлердің мәдениетін қисынды жалғастырды. Оның 
құрамында аңыз хикаялар мен кейінгі фольклорлық туындылар, орта 
ғасырдағы қолжазба кітаби дүниелер мен қазақтың төл әдебиеті, тарихи 
шежірелік және құқық қатынастар мен шешендік өнері, музыкалық және 
халықтық-драмалық шығармашылық пен халықтық көңіл көтеретін 
ойындары түгел қамтылған. 
Дербес мемлекеттілік, оны қорғау мен нығайту қажеттілігі жағдайында 
бір мезгілде әрі көреген суырып салма ақын, әрі хандықтың бас идеологі, әрі 
хандардың серігі мен кеңесшісі, әрі тайпаның жауынгер басшысы ретінде 
көрінген жыраулардың рөлі едәуір арта түсті. 
ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясының аса ірі өкілдері – 
Шалкиіз (Шалгез) Тіленшіұлы (1465-1560), Доспамбет жырау (шамамен 
1490-1523), Жиембет Жырау (ХҮІІ ғ.), Марғасқа жырау (ХҮІІ ғ.), Ақтамберді 
жырау (1675-1768), Тәтіқара ақын (ХҮІІІ ғ.), Үмбетей жырау (1693-1787). 
Қазақ хандығының мемлекеттік құрылысының өзіндік ерекшелігі, халық 
өмірінің ерекше жағдайлары мен өзіндік ерекшелігі бар қазақ қоғамы «билер 
сөзі», «билер айтысы», «билер дауы», «төрелік айту», «шешендік сөздер» деп 
аталатын көркемдік мәдениеттің бірегей түрін туғызды.
ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы би-шешендер арасында мемлекеттік және 
қоғамдық қызметінің маңыздылығы жағынан, шешендік өнерінің күші мен 
поэтикалық шеберлігі жағынан Төле би Әлібекұлы (1663-1756), Қазыбек 
Келдібекұлы (1665-1765) және Әйтеке Байбекұлы (1687-1766) ерекше бөлек 
орын алады, олар Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар Ресейде, Жоңғария 
мен Цин империясында танымал болған.
Қазақ халқының рухани мәдениетінде жазбаша әдебиет те дамыды, ол 
негізінен алғанда сарай маңындағы ортада және көбінесе тарихи шығармалар 
түрінде қалыптасты. 
Тарихта сақталған шежірелік және наративтік деректемелер ретінде ғана 
емес, сонымен қатар соңғы орта ғасырдағы Орта Азия мен Қазақстанның 
түрік халықтары көркем әдебиетінің ескерткіштері ретінде де маңызы бар 
шығармалар аз емес. Олардың ішінен Захир ад-дин Бабырдың (1483-1530) 
«Бабыр наме», Камал ад-дин Бинаидың «Шайбани намесін», Мұхамед 
Хайдар Дұғлатидің (1499-1551) «Тарихи Рашидиін», Қожамқұл бек Балхидің 
«Тарих-и Қыпшағын», Қадырғали бектің (1555-1607) «Жами-ат-таварихын», 
Әбілғазы Баһадүрдің (1603-1664) «Түрік шежіресін» және басқаларын 
арнайы бөліп көрсетуге болады. Бұл авторлар тек оқиғаларды суреттеумен 
және билеушілер генеалогиясының тарихын баяндаумен ғана шектелмеген. 
Олар өз суреттемелеріне қоса көркем бейнелер жасап, ауыспалы мән беріп 
отырған, кейде шайқастардың немесе басқа оқиғалардың әдеби көріністерін 

беріп, өздерінің сөз саптауларын алуан түрлі айшықты топтармен әрлендіре 
түскен, хикаяларына өздерінің сирек кездесетін поэтикалық таланты мен кең 
көлемді эрудициясы бар екендігін дәлелдейтін өлең жолдарын енгізіп 
отырған.
Қазақ халқының тұрғын-үй – материалдық мәдениеттің тамаша 
ескерткіші. Қазақтың киіз үйі ағаш сүйегі мен киізден тұрады. Ағаш сүйегі 
мынадай төрт бөліктен тұрады: 1) құрастырмалы-жиналмалы қабырғасы – 
қанат, олардан киіз үйдің қабырғалары (кереге) құралады; 2) күмбез сүйегі 
(уық); 3) дөңгелек төбесі (шаңырақ); 4) есік немесе сықырлауық. Ағаш 
сүйектің әрбір бөлігіне белгілі бір киіз жамылғы сәйкес келеді, оларды шебер 
қазақ әйелдері жасайды, олар: 1) керегелерге тұтылатын туырлық, олар 
бірнешеу; 2) үзік күмбезге жабылады, олар екеу; 3) түндік – шаңыраққа 
жабылатын шаршы киіз; 4) Киіз есік – киіз үйдің есік ойығын жауып тұратын 
ұзынша киіз. 
Қанаттың тор көзі ортасынан қиғаштап жіңішке қайыстармен (көк) 
біріктірілген шағын кереге ағаштарынан құралады, уықтар жиынтығы жеңіл 
де қатты, өңдеуге жақсы талдан жасалды. Дөңгелек шаңырақ қайыңнан 
иілген екі жарты шеңберден құрастырылады, ал есігі екі жаққа айқара 
ашылатын қос жақтаулы етіп қарағайдан жасалады. 
Керегелерінің санына қарай киіз үйлер: 6 қанатты, 7 қанатты, 8 қанатты 
және т.б. үйлер болып бөлінеді, яғни керегелерден құралатын қанаттары 
неғұрлым көп болса, киіз үй соғұрлым үлкен болады. Киіз үйдің сүйегі 
киізбен жабылып, арқанмен бекітілген. Қыста жылы болу үшін киіз үйді екі 
қабат киізбен қауып, керегеге әсем өрнектелген ши тұтылған. Еденге әдетте 
киіз, тері, кілемдер төселген. Көшпелінің киіз үйінің ортасында күз бен қыс 
айларындағы суықта үйді жылытып тұратын ошақ орналасқан. 
Егіншілік мәдениеті бар аудандарда отырықшы үйлер салынған. Киіз үй 
тәрізді дөңгелек жартылай жертөбелер немесе киіз үйге ұқсатып, 
жоспарланған жербетіне дөңгелетіп тұрғызылған құрылыстар, сондай-ақ жер 
бетіндегі тұрғын үйлер (бір, екі, үш бөлмелі) қолда бар табиғи материалдан: 
өзен аңғарларында шикі кірпіштен, тауларда тақта тастардан салынған. 
Қазақтың темір ұсталары негізгі еңбек құралдарын, балта, пышақ, 
қырықтық, шеге және басқаларын жасады. Темір ұсталары сонымен қатар 
басқа да шаруашылық-тұрмыс заттарын, қару жарақтар, найзалар 
менжебелердің темір ұштарын соққан. Қазақтардың негізгі қаруы қылыш 
пен садақ болатын. Жауынгерлік қарудың басқа түрлерінен айбалта, шоқпар, 
жалғыз сапты күзді, екі басты шоқпар, бір шоқ жылқы қылымен 
шашақталып, қарсыласын ерден жұлып алып үшін ілмек жасаған ұзын найза 
аталады. 

жүктеу/скачать 0,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: