Дістемелік ерекшеліктері
жүктеу/скачать 489,35 Kb.
|
Жанторинов С. Д. - 13-14 жас аралығындағы гір көтеруші спортшылардың дене дайындығы деңгейін арттырудың әдістемелік ерекшеліктері - Дене шынықтыру және спорт
| Жүрек-қан тамыр жүйесі. Көптеген авторлардың пікірінше, адамның жүрегі туғаннан 15 жасқа дейін 10 еседен астам ұлғаяды. Сондай-ақ, жүрек өмірдің әр түрлі кезеңдерінде әр келкі мөлшерде өзгереді. Ең қарқынды өсу туғаннан бір жасқа дейін және жасөспірімдік кезеңде болады.
Жыныстық жетілу кезінде жүрек көлемі 2 еседен астам, ал жалпы дене салмағы 1,5 есе артады. Жүрек көлемінің белсенді өсуі қан тамырларының дамуынан айтарлықтай асып түседі, нәтижесінде жүректің көлемі жасөспірімдік кезеңде анатомиялық жетілмеген қан тамырларының тесігіне сәйкес келмейді. Бұл сәйкессіздік жасөспірімдік кезеңдегі қан қысымының артуының себептері. Осыған сүйене отырып, осы жастағы кейбір балалардағы жоғары қан қысымын қан айналымы жүйесінің патологиясы деп қарауға болмайды [20,21,22,23]. В.Ф.Пилипконың пікірінше 10 жастағы ұл балаларда жүректің жалпы көлемі 130 см3, ал 13 жастағы ұлдарда 443 см3. 13-14 жастағы балаларда кәмелетке толмаған жүрек гипертрофиясы (жүрек бұлшықетінің ұлғаюы) жиі байқалады. Мысалы, бұл диагноздағы жасөспірімдерде жүректің диаметрі 12,4 см-ге жетуі мүмкін (норма 9,5-11,2 см). Жүрек бұлшықеті ұлғайған жасөспірімдер көбінесе дене дамуы жағынан басқа балалардан қалыспайды. Олардың даму процестері жүрегі қалыпты дамыған құрдастарымен бірдей, кейде олардан озып кетеді. Мұндай балалар жүрек аймағында ауырсынуды немесе ыңғайсыздықты сезінбейді. Қан қысымы қалыпты, бірақ кейбір жағдайда ғана 125-135 мм сын.бағ. дейін көтерілетін кездер болады. Кәмелетке толмағандардың гипертрофиясы көп жағдайда ізсіз өтеді. Жеке ықпалды және педагогикалық ақталған дене жүктемесін пайдалана отырып, салмақ түсіріп жасалатын жаттығуларда шектеулер қажет емес. Жеткіншектік жүрек гипертрофиясы бар спортшылар арнайы медициналық-педагогикалық бақылауға мұқтаж екенін есте ұстаған жөн. Кішкентай жүрек кәмелетке толмаған жүрек гипертрофиясына қарама-қарсы. Жасөспірімдерде жиі астениялық конституция болады, яғни бой мен салмақ арасындағы үлкен алшақтық, ұзын бой, тар кеуде, ұзын және жіңішке аяқ-қолдар. Мұндай жүрекке шағын өлшем тән, ені қысқа болады және кеуде қуысының ортасына орналасады. Жүректері кішкентай балалар тез шаршайтынына жиі шағымданады, олардың бас жиі аурады, қарқыны төмен дене жүктемесі кезінде бас айналады, жүрегі қатты соғып, ентігеді. Мұндай балаларға дәрігерлік-дене шынықтыру диспансері дәрігерінің арнайы рұқсатынсыз белгілі бір салмақ көтеруді талап ететін спорт түрлерімен айналысу ұсынылмайды. Жүрек соғу жиілігі адамның жынысына және жасына байланысты. Ұлдардың жүрегі сирек соғады, ал сол жастағы қыздардікі жиірек соғады [23,24,25,26]. Ағзаның өсуі мен дамуы кезінде жүрек соғу жиілігі төмендейді, ал жасөспірімдік шақта ол ересектердегідей болады. Жасөспірімдік шаққа тән белгі - аритмия. Аритмия - жүректің қозуы мен жиырылу жиілігінің бұзылуы. Көптеген жасөспірімдерде жүрек жиырылу ырғағының ауытқуы тыныс алу фазаларымен байланысты. Дем алу кезінде жүрек жиі соғады және дем шығару кезінде керісінше сирек соғады. Аритмияның көріну дәрежесі мен жиілігі жасына байланысты өзгереді. Кіші мектеп жасында аритмия өте сирек кездеседі. Егер ол кездессе де оның ауырлық дәрежесі шамалы. Көбінесе бұл 13 жастан 14 жасқа дейін болады. 15-16 жас аралығындағы жасөспірімдер өте сирек, оқшауланған жағдайларда ауыр тыныс алу аритмиясынан зардап шегеді. Бұл жаста синусты аритмияның жеңіл және орташа дәрежесі байқалады [27,28]. Тамыр соғу жиілігі - дененің жүктемеге (стресске) жауап беруінің ең ақпаратты көрсеткіші. Ол сыртқы тітіркенуге де, ішкі тітіркенуге де жауап береді. Мысалы, жаттығу залында немесе ашық ауада температура ауытқығанда, жүрек соғу жиілігі өзгереді. Қоршаған ортаның жоғары температурасы жүрек соғу жиілігінің артуына, төмендеуі – сирек соғуына әкеледі. Эмоциялық уайым шегу, толқу, стресс жүрек соғу жиілігінің күрт артуына әкеледі. Жүрек соғу жиілігі тікелей бұлшықет белсенділігіне байланысты. Дене іс-әрекеті кезіндегі және оны аяқтағаннан кейін бірден жүрек соғу жиілігі минутына 185-200 соққыға жетуі мүмкін. Жоғары қарқынды бұлшықет жаттығуы кезінде ағза жасына сәйкес әртүрлі жауап береді. Бұл, ең алдымен, жоғары қарқынды бұлшықет қызметі кезінде ағзаны оттегімен жоғары деңгейде қамтамасыз ететін гемодинамикалық ығысулар жылдамдығының айырмашылығына байланысты. Жасы ұлғайған сайын бұл кезеңнің уақыты сөзсіз азаяды. Ересек жастағы топтарда жұмысқа кірісу кезеңі кіші жастағыға қарағанда қысқа және жылдамырақ. Бұл қан айналымын реттейтін жүйке механизмдерінің потенциалды лабильділігінің үлкен мүмкіндігіне байланысты, бұл функцияның басқа деңгейге лезде қайта құрылуын қамтамасыз етеді. Жасы ұлғайған сайын бұлшықет жұмысының жоғарылауы кезінде жүрек соғу жиілігі артады. Мысалы, 15 жастағы жасөспірімдерде өсу қарқыны 72% құрайды. Жұмыс кезінде тұрақты жүрек соғу уақыты да жас ұлғайған сайын тұрақты түрде артады. Жас өскен сайын ағзаның қан айналымы жүйесінің ұзақ және тиімді жұмыс істеу қабілеті артады. Бұған жаттығу кезінде пульс тұрақтылығы уақытының жоғарылау бағытында өзгеруі ықпал етеді. Ересек жастағы балалардың жүрек соғу жиілігінің бастапқы деңгейге дейін қалпына келуі дене жүктемесі бірдей кіші жастағы балаларға қарағанда әлдеқайда жылдам жүреді [29,30]. Жас өскен сайын жүректің соғу немесе систолалық көлемі минутына қарағанда қарқынды түрде өзгеретінін атап өту маңызды, бұл пульстің жиілігі бір мезгілде төмендеуіне байланысты. 12 жаста соғу көлемінің көрсеткіші 41 мл деңгейінде. 13-16 жаста бұл шама 59 мл-ге жетеді. 13-16 жас аралығындағы жасөспірімдерде қанның минуттық көлемі 3,8 литрге сәйкес келеді, ал жасы ұлғайған сайын ол ұлғая түседі [31,32,33]. Әр түрлі авторлардың мәліметтері бойынша дұрыс қалыптасқан ересек спортшыларда жүректің минуттық көлемі 3,6-дан 6 литрге дейін өзгереді. Минуттық соғу көлемі, адамның жынысына байланысты екені мәлім: бұл көрсеткіштер әйелдерге қарағанда ер адамдарда біршама жоғары. Егер минуттық көлемнің көрсеткіштерін қан қысымы көрсеткіштерімен салыстыратын болсақ, онда бұл көрсеткіштер арасында тығыз байланыс жоқ екенін атап өткен жөн. Систолалық көлемнің жоғары көрсеткіштерімен сәйкесетін артериялық қысымның төмен көрсеткіштері жазылады және керісінше. Жүрекке жеткілікті қан ағымы және қалыпты қан ағымы келуі жағдайында жүректің минуттық көлем көрсеткіштері жүрек қызметіне тікелей байланысты. Жүрек қызметінің артуы кезінде минуттық көлемнің көрсеткіштері ұлғаяды, тиісінше белсенділік төмендегенде олар да төмендейді. Бұл ағзаның барлық жүйелеріне жоғары талаптар қоятын бұлшықеттің белсенді жұмысы кезінде дені сау адамдардың жүрегінің сол жақ қарыншасынан қанның көлемі ұлғаятынын түсіндіреді. Жұмыс кезінде ересектердегі қанның минуттық көлемі жасөспірімдерге қарағанда әлдеқайда артатынын айта кеткен жөн. Орташа қуатты дене жаттығуын орындау кезінде қанның минуттық көлемі көрсеткішінің артуы жүрек бір жиырылғанда итеріп жіберетін қан көлемінің ұлғаюынанан болады. Ағза жүйелерінің үлкен мобилизациясын талап ететін максималды жүктемелер кезінде жүректің минуттық көлемі тек соғу көлемінің ұлғаюынан ғана емес, сонымен қатар жүрек соғу жиілігінің жоғарылауына байланысты да артады. Ағза неғұрлым жас болса, дене қозғалыс кезінде балалардағы систолалық көлемнің шағын көрсеткіші соғұрлым тезірек жүрек соғу жиілігінің жоғарылауымен өтеледі, бұл қазіргі уақытқа қажет үлкен минуттық көлемді тудырады [34,35]. Жасөспірімдермен жұмыс істегенде жүрек жұмысының ырғағына қатты көңіл бөлу керек. Жүрек соғу жиілігі минутына 60-тан аз болса, жас спортшыда брадикардия (жүрек соғу жиілігінің төмендеуі) дамығанын көрсетеді. Жасөспірім кезідегі брадикардия әрқашан белгілі бір спортпен айналысудан болмайды. Дереккөздердің деректері бойынша 12-15 жас аралығындағы брадикардияны зерттеу оның жүрек-қан тамырлары жүйесінің теріс жұмысының көрсеткіші емес екенін көрсетті. Әдетте, брадикардиямен ауыратын жасөспірімдерге дәрігердің бақылауымен барлығымен тең дәрежеде спортпен айналысуға рұқсат етіледі. Синусты тахикардия брадикардияға қарама-қарсы. Басқаша айтқанда, бұл жүректің тыныш күйіндегі соғу жиілігінің артуы. Тыныш күйдегі жүрек соғу жиілігі минутына 80 соққыдан (соғу минутына) асса, бұл тахикардияның дамуын көрсетеді. Кейде, сирек жағдайларда, пульстің жиілігі тыныш күйде минутына 100-125 соққыға жетеді. Тахикардия кішкентай жүрекке, жүре пайда болған және туа біткен жүрек ақауларына байланысты пайда болады. Тахикардиямен ауыратын жас спортшылар медицина қызметкерінің есебінде тұруы керек [36,37,38]. жүктеу/скачать 489,35 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|