Дістемелік ерекшеліктері
жүктеу/скачать 489,35 Kb.
|
Жанторинов С. Д. - 13-14 жас аралығындағы гір көтеруші спортшылардың дене дайындығы деңгейін арттырудың әдістемелік ерекшеліктері - Дене шынықтыру және спорт
| Тыныс алу жүйесі. Жастың және бүкіл ағзаның өсуіне орай өкпенің сыйымдылығы біртіндеп артады. Жалпы сыйымдылық бірнеше құрамдас бөліктерге бөлінеді. Өкпенің ең жиі өлшенетін сыйымдылығы – бұл адамның ең терең тыныс алудан кейінгі ең терең дем шығару кезінде шығаратын ауа көлемі. Бұл көрсеткішті өлшеу технологиясы тыныс алу қозғалысын ерікті түрде тереңдету қажеттілігіне байланысты. Өкпенің тіршілік сыйымдылығының көрсеткіштері жасөспірімнің жеке физикалық дамуына, сондай-ақ қоршаған орта жағдайларына, өміріне және тәрбиесіне байланысты ерекшеленеді. Бала неғұрлым үлкейген сайын, оның өкпе сыйымдылығы соғұрлым жоғары болады. Мысалы, 13 жаста балаларда өкпенің тіршілік сыйымдылығы 2000 мл болса, 15 жаста 2700 мл-ге жетеді [39, 40].
Сондай-ақ, өкпенің тіршілік сыйымдылығы баланың бойы мен салмағына байланысты. Сондықтан өкпенің сыйымдылығын бағалау кезінде жасөспірімнің физикалық дамуын ескеру қажет. Зерттеулерде – тіршілік көрсеткішін есептеу жиі қолданылады. Бұл баланың дене салмағының 1 кг-ға түсетін тіршілік сыйымдылығының миллилитрлік ауа мөлшері. Өкінішке орай, бұл есептеу әрқашан қанағаттанарлық нәтиже бере алмайды. Ең алдымен, бұл дамудың әр түрлі кезеңдеріндегі адам салмағындағы елеулі жеке өзгерістерге байланысты. Практика көрсеткендей, дене шынықтыру жаттығуларымен жүйелі түрде айналысатын балаларда өкпенің тіршілік сыйымдылығы спортпен айналыспайтын құрдастарына қарағанда әлдеқайда жоғары деңгейде. 13-14 жастағы балаларда орта есеппен 3-4 литр немесе одан да көп көрсеткіштер байқалады. Үлкен тіршілік сыйымдылығы төзімділігін дамытып жүрген спортшыларда болады. Мұндай спорт түрлеріне: жүзу, жеңіл атлетика, шаңғы жарысы, есу, су асытнда жүзу, марафондық жүгіру және т.б. Дене жаттығуларының әсерінен тұтастай алғанда ағзаның дамуы мен өсуіне байланысты жасөспірімдердің тіршілік сыйымдылығы артады. Сонымен қатар, жаттығу спорты кеуде қуысының қозғалғыштығын, тыныс алу қозғалыстарының ауқымын арттырады. Осыған байланысты тыныс алу ғана тереңдеп қоймай, сонымен қатар дем шығару да тереңдейді және мұның бәрі өкпенің тіршілік сыйымдылығының артуына ықпал етеді. Спорт мектептеріндегі немесе секциялардағы топтарды толықтыру кезіндегі іріктеуге көп көңіл бөлінеді. Көбінесе командаға жаттығу басталғанға дейін өкпесі құрдастарына қарағанда жақсы дамыған үміткерлер таңдалады. Өкпенің тіршілік сыйымдылығын тыныс алу көлемі, дем алудың резервтік көлемі және дем шығарудың резервтік көлемі сияқты бірнеше құрамдас бөліктермен көрсетуге болады. Тыныш тыныс алу кезінде тыныс алу көлемі 15-20%, дем шығарудың резервтік көлемі 35-40%, тыныс алудың резервтік көлемі өкпенің жалпы сыйымдылығының 55-55% пайдаланады. Жас ұлғайған сайын абсолютті мәнде тыныс алудың минуттық көлемі зат алмасу жылдамдығының артуына сәйкес артады. Спортшының 1 кг салмағына немесе бүкіл дене бетінің 1 м2 мөлшеріне байланысты өкпе вентиляциясының салыстырмалы мәндері жасына қарай төмендейді. Тыныс алу жасына қарай баяулап және тереңдейтіндіктен, тыныс алу көлемі желдетуге қарағанда көбірек артады. Дене жұмысы жүктеме деңгейіне сәйкес тыныс алудың минуттық көлемін арттырады. Балалар жасы ұлғайған сайын қарқынды бұлшықет жаттығуын орындай алады және нәтижесінде өкпенің желдетілуі сәйкесінше артады. Жаттығулар кезінде ағзаның жүктемелерге үйренуіне байланысты жасөспірімдер өкпенің желдетілуін азырақ арттыра отырып, ұқсас жұмыстарды орындай алады. Сондай-ақ физикалық дайын балалар спорт секцияларына бармайтын балалармен салыстырғанда жаттығу кезінде минуттық тыныс алу көлемін үлкен мәндерге дейін ұлғайта алады [32,33,34]. Балалар неғұрлым ересек болса, соғұрлым тиімді жаттығулар оларға әсер етуі мүмкін және жүктеменің әсерінен ағзасында үлкен өзгерістер болуы мүмкін. 14-15 жастағы жасөспірімдерде дене жаттығуымен айналысу ересектердегідей елеулі өзгерістерді тудырады. Бұлшықет қызметі кезінде тыныс алудың максималды шегіне жетуге болмайды (өкпенің максималды желдетуі деп аталады). Шын максимум 15-20 секундқа тыныс алуды саналы түрде тереңдету және жылдамдату арқылы ғана бекітіледі. Содан кейін нәтиже бір минут ішінде есептеледі. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы мен максималды желдету көрсеткіштерін тек ересек балаларда, жасөспірім өзіне берілген тапсырманы түсінуге және орындауға дайын болғаннан кейін анықтауға болады. Әдебиетте тыныс алу қоры деген ұғым жиі қолданылады. Бұл тыныс алудың минуттық көлемі мен максималды желдету арасындағы айырмашылық. Жас ұлғайған сайын тыныс алу шегі артады. Зерттеу нәтижелері бойынша 13 жаста өкпенің максималды вентиляциясы 59 л/мин, ал 15 жаста ол өзінде 75 л/мин. Максималды желдетуді бағалау үшін өлшем көрсеткіштерін сәйкес формулалар арқылы есептелген тиісті мәндермен салыстыру қалыптасқан. Бұл формулалар тыныс алуды ықтимал тереңдетуден, басқаша айтқанда, өкпенің тіршілік сыйымдылығынан және тыныс алуды қажетті (шекке жету үшін) жеделдетуден шығады. Дембо формуласы сияқты формула өкпенің максималды желдетуін литрмен есептеуге мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш 35-ке көбейтілген литрдегі өкпенің тиісті тіршілік сыйымдылығының жартысына тең. Еркін гипервентиляция кезіндегі тыныс алу шегінің көрсеткішіне байланысты желдетуді физикалық жұмыс кезінде де арттыруға болады. Жасөспірімдердің тыныс алу шегі спортпен шұғылданбайтын құрдастарына қарағанда жоғары. Тыныс алу шегі жиі тиісті мәннің 150-200% жетеді. Өкпенің вентиляциясы альвеолалар мен атмосфера арасындағы газ алмасуға ықпал етеді. Дем шығарылған ауадағы көмірқышқыл газының пайызы ересек адамдікінен әлдеқайда аз. Сондай-ақ дем шығаратын ауадағы оттегінің пайызы ересек жастағы балаларға қарағанда жоғары. Айта кету керек, дем алатын ауадағы оттегін пайдалану пайызы да төмен. Бұл кіші жастағы балалардың өкпе вентиляциясы ересектердікіндей тиімді емес екенін көрсетеді. Бірдей көлемдегі дема алатын оттегі мен деммен шығарылатын көмірқышқыл газын өңдеу үшін жасөспірім ересек адамнан айырмашылығы, өкпені көбірек желдетуі керек. Бұл тәуелділікті тыныс алу эквиваленті деп аталатын мәнмен көрсеткен жөн. Ол тыныс алудың минуттық көлемін минутына оттегі шығынына бөлу және 10-ға көбейту арқылы алынған санға тең. Кейбір авторлардың зерттеулері бойынша тыныс алу эквиваленті баланың 1 айлығында 3,9-дан 14 жасында 2,5-ке дейін төмендейді. 10 жасқа дейінгі балалардағы желдету тиімділігінің жеткіліксіздігін жиі және таяз тыныс алумен түсіндіруге болады. Осындай жиі және таяз тыныс алу кезінде тыныс алу көлемінің маңызды бөлігін «өлі» кеңістіктің көлемі құрайды. Бұл жағдайда газ алмасуға нақты қатысатын ауа минуттық көлемнің аз бөлігін құрайды. Нәтижесінде жасөспірім шығаратын ауа негізінен «өлі» кеңістіктің ауасынан тұрады және бұл ауада көмірқышқыл газының бөліну пайызы және шыққан оттегінің пайызы аз болады. Жасөспірімнің қаншалықты жақсы дамығанына желдетудің тиімділігі тәуелді. Жасөспірімнің дамуына байланысты желдету көп немесе аз тиімді болуы мүмкін. Жас спортшылардың басым көпшілігі спорттық секцияларға бармайтын құрдастарына қарағанда өкпелерін әлдеқайда тиімді желдетеді. Жаттыққан балалардың спортпен шұғылданбайтын құрдастарына қарағанда оттегі тиімділігі мен дем шығаратын ауаға көмірқышқыл газын көп шығаратыны жиі байқалады. Дегенмен, көптеген жасөспірім спортшылардың зерттеулерін жүйелі түрде талдау кезінде олардың желдету тиімділігінің спортпен айналыспайтын құрдастарының деңгейінен ерекшеленбеуі байқалады. Дене қызметі кезіндегі зат алмасу көрсеткішінің артуы көбінесе өкпедегі ауаны тиімдірек пайдалануға әкеледі. Шаршау белгілері көрінген кезде немесе дайындығы аз жасөспірім үшін жүктеме тым көп болған жағдайда, оттегін пайдалану және көмірқышқыл газының бөлінуі азаяды. жүктеу/скачать 489,35 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|