Грамматический концепт «залог»: когнитивный аспект

Хабаршы. Филология сериясы. №3 (167). 2017
106
«Етіс» грамматикалық концепті: когнитивті аспект 
основы нового для казахского языкознания научного направления – антропоцентрической 
грамматики казахского языка. Путем проведения серии экспериментов с разными по социально-
демографическим параметрам информантами выявлено отражение в языковом сознании 
носителей казахского языка грамматической категории залога, являющейся в содержательном 
плане сложной и до сего времени неоднозначно трактуемой разными исследователями. Таким 
образом, в работе дана комплексная характеристика антропоцентричности грамматических 
категорий казахского языка, выявлена национально-культурная самобытность грамматических 
категорий. 
Ключевые слова: 
антропоцентричность, грамматические категории, акт коммуникации, 
национально-культурная специфика. 
Кіріспе
Түркітануда, оның ішінде қазақ тіл 
білімінде етіс категориясы ғалымдар назарын 
аудартып, көптеген талас тудырып келеді. 
Етісті антропоөзектік тұрғыдан зерттеп, оның 
тілдік табиғатын ашу етістің өзіндік ерекшелігін 
түсінуге мүмкіндік береді. Сол арқылы тіл 
білімінде талас тудырып жүрген көптеген 
мәселелер өз шешімін табады. 
Ғасырдан астам уақыт бойы сөз болғанмен, 
бұл мәселе төңірегінде әлі де шешіле қоймаған 
түйткілдер баршылық. Ұлттық тіл білімі 
қалыптасқанға дейінгі зерттеушілер етісті бірде 
етістік (А.Казембек), бірде форма, формация 
(Н.И. Ильминский), бірде вид («Грамматика 
алтайского языка») деп түрліше атаған. 
П.М. Мелиоранский, М.Терентьев грамматика-
.М. Мелиоранский, М.Терентьев грамматика-
М. Мелиоранский, М.Терентьев грамматика-
. Мелиоранский, М.Терентьев грамматика-
Мелиоранский, М.Терентьев грамматика-
, М.Терентьев грамматика-
М.Терентьев грамматика-
.Терентьев грамматика-
Терентьев грамматика-
грамматика-
грамматика
-
ларында
ғана
етіс
түрлері
«
залог»
деп
аталған. 
Етістіктің бұл түрін етіс деп танымай, оның 
орнына форма, негіз, етістік сияқты атаулар
-
ды қолдану Н.П. Дыренкова [1], А.Н. Коно
-
нов, В.Е. Егоров, Ж.Дени т.б. еңбектерінде де 
өріс алды. Сонымен қатар М.А. Казем-Бек [2], 
Н.И. Ильминский, М. Терентьев, П.М. Мели
-
оранский еңбектерінде болымсыз етістіктер 
етістің бір түрі ретінде («отрицательный за
-
лог») берілген
. -ңқыра/-ңкіре 
жұрнақтарын 
Н.И. Ильминский «уменьшительная форма» 
деп атаса, «Грамматика киргизского языка» 
деген кітапта ол күшейткіш етіс («усилитель
-
ный залог») көрсеткіштері ретінде берілген. 
Яғни ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі 
кезеңде зерттеушілер етіс категориясын 
түрліше таныған, ортақ ұстанымдар болмаған. 
Ал етістіктің болымсыздық жұрнақтары да, 
-ңқыра/-ңкіре
жұрнақтары қатынас мәнін бере 
алмайды. Сондықтан олар етіс категориясын 
құрай алмайды. А.Байтұрсынұлы етістің 10 
түрін көрсетеді: 
өздік: 
-н
, ырықсыз: 
-л, 
ортақ: 
-с,
салт, сабақты, беделді: 
-дыр,
өзгелік: 
-ғыз,
шығыс: -
стыр,
өсіңкі: 
-қыла,
дүркінді: 
-ңқыра. А. Байтұрсынұлы мен Қ. Кемеңгерұлы, 
Қ. Жұбановтың етістерді тануын салыстыра
-
тын болсақ, мынадай ерекшеліктер байқалады: 

жүктеу/скачать 0,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: