Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
жүктеу/скачать 4,29 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Р.М.БЕКСЕИТОВА
- ШЫҢҒЫС АЙТМАТОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ОЙ-САНА МӘСЕЛЕЛЕРІ
- The article deals the problems of national consciousness in Ch.Aitmatova’s works.
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Шойбеков Б. Жазба айтыстың жасалу жолдары
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Орман М.М. Қазақтың батырлық жырларындағы тұрмыс-салт көріністерінің көркем бейне…
Бесті өгіздің терісіндей, Салбыраған тамағы. Дөңгеленген көзі деп, Бейне Ораққа ұсаған. Қарағымның өзі деп, Орақтың сыбаға табағын береді. Ауылға келіп, мал сойылса, ең әуелі, басқа жаннан бұрын, бір табақ етті Ораққа беруші еді, сонда Орақ «бісміллә» деп аузына бір салып, сосын жұртқа асатушы еді» [13.5]. Бұл – Орақтың ел ішіндегі беделін көрсетудің шебер берілген амалы. Және Қарасайдың портретін беріп, енді табақтың соған лайықты екендігі айтылады. Яғни, ол әкесінен аумағандықтан, әкесіне деген сый, құрмет те оған тиесілі.
Қарасайдың әкесі Орақтың халық арасындағы риясыз қадірінің, абыройының табақ тарту рәсімі арқылы берілуі ұтымды шешім болған деп есептейміз. Ал оның айтылуы жырдың басты кейіпкерінің, әлі таныла қоймаған жас баланың келешекте ерлік істер атқарарына жасалған дәлел десек болады. Ойымызды қорытындылайтын болсақ, қаһармандық эпостағы түрлі әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдердің көп қызметтерінің бірі – образды ашу болып табылатындығына көз жеткіземіз. Эпос – ...көркем әдебиеттің байырғы, негізгі тектерінің бірі, дәлірек айтқанда, өмір шындығын мейлінше мол қамтып, кең суреттейтін, адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі, күрделі жанр [14.298]. Сол эпостағы тұрмыс-салт, әдет-ғұрыптық негізі бар суреттеулер де кейіпкерлердің образын сомдауға барынша бағындырылған.
ӘДЕБИЕТТЕР 1.
Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы. ҚМОКБ. 1958.-241. 2.
Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Оқулық, 4-басылым. – Алматы: Санат, 1996, - 368 б.
3.
Бабалар сөзі: Жүз томдық. – Астана: Фолиант, 2006.Т.35: Батырлар жыры.-2006.-364 б. 4.
2007. 332 б. 5.
Батырлар жыры. 2-том. – Алматы: Жазушы, 2006. – 280 б. 6.
Жұмалиев Қ.Ж. Әдебиет теориясы. Алматы: Мектеп, 1964. -251 б. 7.
Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. «Огиз» Москва, 1947, 96.
8.
Батырлар жыры. 1-том. – Алматы: Жазушы, 2006. – 256 б. 9.
Батырлар жыры. Т.2. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1961. (Қаз. ССР Ғылым Акад. М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер ин-ты). Құрастырғандар: филология ғылымының кандидаттары Ғұмарова М.Г., Нұрмағамбетова О.А., Уахатов Б. 408 б. 10.
11.
12.
13.
Т.3: Батырлар жыры/Жауапты шығарушы Әбішев Ж. – 1987. – 304 б. 14.
Монография. Талант пен таным: Әдеби толғаныстар. – 1983. – 456 б.
62 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Р.М.БЕКСЕИТОВА А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің оқытушысы
ОЙ-САНА МӘСЕЛЕЛЕРІ
В этой статье рассматриваются проблемы национального самосознания в произведениях Ч.Айтматова. The article deals the problems of national consciousness in Ch.Aitmatova’s works.
Шыңғыс Айтматов... Оның атын естігеннен-ақ әрбір оқырманның көңіл төрінен өзіне ғана таныс және жанына етене жақын сиқырлы әлемнің есігі айқара ашылады. Ол –Айтматов әлемі. Шыңғыс Айтматов – алғашқы шығармаларымен-ақ әдебиетке құбылыс болып келген бүтін бітім. Шыңғыс Айтматов - әдебиет әлеміндегі ерекше бір құбылыс. Ол өзі өмір сүрген дәуірдің әдемі суретін ерекше шеберлікпен сала білді. Өмір шындығын өз тұрғысынан көре білді, естігені, сезінгені замандастарына барынша ұнады, олардан жоғары баға алды. Ең бастысы, Ш.Айтматов әлеуметтік ой-пікірдің қарбаласын дер кезінде қамтып қалады. Елдің көкейінде жүрген көп уайымын жұрттан бұрын да қояды. Сөз жоқ, Ш.Айтматов шығармашылығы - кеңестік дәуірден кейінгі еуразиялық кеңістегі ірі құбылыс. Ол Ю.Казаков, Ю.Трифонов, Ф.Искандер, В.Распутиндер секілді соцреализм қауашағын бұзып шығып, суреткер ретінде қалыптаса алды. Ұлттық ой-сана мәселесі белгілі бір тарихи кезеңді қамтиды да, өзінің өзектілігін бірте-бірте басқа сапаға өзгертіп, басқа процестермен ауысады. Бұндай ауысу процесі ой-сана мәселесінің нақты нәтижесінің анықталғанын айғақтайды. Ол – ұлттық сана табиғатының бүтіндей өзгеруіне тікелей қатысты құбылыс. Ұлттық сана болмысын өзгертуге әсер етуші күштердің барынша бас көтерген тұсы – ұлттық дүниетанымнан интеллектуалды дүние танымға қарай бет бұрған тарихи кезең. Шындығында да, бұл мәселе ұлттық интеллектуалды дүниетаным кезеңінен тысқары өмір сүре алмайды. Интеллектуалды дүниетанымның өзі де әрбір халықтың өмірінде өте сирек қайталанады десек, артық айтқанымыз емес.
Ал, мәңгүрттік мәселесі қашаннан бар, адамдар жаратылғалы бері жасап келе жатқан жайт. Адам баласының ақыл-ойының арқасында жинакталған рухани мұралар мен көркем туындылардың қай-қайсысының да идеялық мазмұнының терең қатпарларында мәнгүрттікке қарсы күрестің атойлап жатқандығы сөзсіз. Әрине, бұл мәселеге арнайы зер салынып, зерттеу объектісіне айналдырылмағандықтан да оның пайда болу тарихы тым беріден басталғандай сезіледі. Бұның себебі, оның арғы тарихы жайында әлем қаламгерлерінің ауызға көп алмауынан да болса керек.
63 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Бексеитова Р.М. Шыңғыс Айтматов шығармаларындағы ұлттық ой-сана мәселелері
Дегенмен, жазушы дүниетанымының кеңдігі мен талант қарымының бір деңгейде болмауына қарай мәңгүрттіктің жалпы сипаты да әрқалай болады. Кез-келген көркем шығармадағы рухани жандүниесі саяз кейіпкерлердің іс-әрекетінде қондырмалық роль атқарып тұрған мәңгүрттік мәселесі жалпылық сипатқа көшіріле бермейді. Жалқыға тән мәңгүрттіктің жалпыға тән мәңгүрттікке айналуы да белгілі бір заңдылықтарға арқа сүйейді. Бұл арада жазушының ұлттық ой-сана мәселесіне қатысты өмірлік материалдарды екшеу қабілеті айрықша орын алады. Мәңгүрттіктің көбіне- көп жалқыдан жалпыға көшуіне осы фактор себепші. Ш.Айтматов шығармаларында мәңгүрттік мәселесінің сөз етілуі сыншылар мен әдебиет зерттеушілерінің осы төңіректе тұшымды ой-пікір білдіруіне мұрындық болды. Сол пікір айтушылардың көпшілігі Ш.Айтматовты мәңгүрттік жайындағы жан айқайын алғаш білдіруші жазушы деп таныды. Бұған келісу-келіспеу мәселесін былай қойғанда, мәңгүрттік жайындағы ойлар Ә.Кекілбаев шығармаларында да көтерілген болатын. Сонда Ә.Кекілбаевтің «Дала балладалары» жинағы жөнінде мақала жазған сыншылар бұл жайтты кезінде неге байқамады? Ш.Айтматовтың «Боранды бекетінен» кейін «Дала балладаларындағы» бір кезде тапқан нәрселерімізбен қайта табысуымыздың себебі не? [1.86] Мұны анықтаудың ғылыми ғана емес, саяси-әлеуметтік те мәні бар. Бар мәселе мәңгүрттік проблемасының Айтматов романында саны аз ұлттардың өзін-өзі сақтау, не сақтай алмау проблемасымен қат-қабат көтерілуінде жатыр. Осы ойдың айтылуы оқырмандар мен зерттеушілердің Әбіш шығармашылығының қалың қыртысындағы мәңгүрттік туралы ойларын сезіп білуге итермелейді. Бұл арадағы қатты қызықтыратын нәрсе, ұлттық ой-сана тұншыға түскен уақытта көзқамандану проблемасының алғы кезекке шығарылуы. Мұның өзі
күн тәртібіне көзқамандану этнодеформацияның өздігінен қозғалысы мен мобилизациялану проблемасымен бірге қойылатындығын дәлелдейді. Яғни, көзқамандану проблемасы бар жерде этнодеформацияның өздігінен мобилизациялану проблемасы да өзінің шын мағынасындағы мәніне жетеді. Міне, сондықтан да Ш.Айтматовтың «Боранды бекетінен» соң мәңгүрттік жайындағы ойлардың әдебиеттанушылардың назарына ілігуі - тарихи фактор. Енді осы мәнгүрттік идеясының ұлттық ой-сана проблемасына қатысы романда қалай сипатталған? Мәнгүрттік — роман кейіпкері Едігенің сыртқы факторлардың /еріктен тыс күштердің/ ұлттық болмысқа тигізген кереғар әсерінен қорытқан ойының ең түйіні. Басқаша айтсақ, ұлттық ой-сана проблемасының нәтижесі белгілі болғаннан кейінгі уақыттағы Едігенің жан күйзелісі – толғанысы арқылы бейнеленген мәңгүрттікті тежеуге үндейтін шешім. Едігенің трагедиясы - шағын бір ұлттың, шағын бір халықтың үлкен ұлттардың ықпалына қарсы тұра алмайтындығы, олардың өзін-өзі жоюына қажетті алғы шарттардың өз қызметін толық атқарып қойғандығы.
64 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Бексеитова Р.М. Шыңғыс Айтматов шығармаларындағы ұлттық ой-сана мәселелері
Шыңғыс Айтматовтың авторлық концепциясы мен Ә.Кекілбаев шығармаларындағы мәңгүрттік туралы концепция оқырманға 60-шы жылдардың аяғы мен 70-ші жылдардың бас кезінде белгілі болды. Ш.Айтматов романы 80-ші жылдардың бас кезінде жарияланды. Ә.Кекілбаев мәңгүрттік мәселесін өзін қоршаған өмірлік материалдар арқылы ғана емес, аңыз негізінде туған кейіпкерлердің іс-әрекетін арқау ете отырып, суреттейді. Бірақ, бұл автордың бүгінгі күн тұрғысынан ұстанған концепциясы. Ш.Айтматов романында қамтылған өмірлік материал – бүгінгі уақыт шындығынан алынған мәңгүрттік туралы ой. Ол «Найман—Ана» аңызы бойынша баяндалады. Өз анасын танымайтын ұлды мәңгүрт еткен туған халқы емес, жат жұрттың адамдары. Осы арада автордың бүкіл адамзаттық өркениеттің қуатты күшіне төтеп бере алмайтын саны аз ұлттардың әлжуаздығын саны көп ұлттар өз пайдасына шешеді дейтін позициясы айқын сезіледі. Романдағы нәтижесі анықталып қойған мәселенің тірелер жері– мәнгүрттік. «Енді одан әрі не болмақ» деген ой оқырман санасына нығыздала түседі. Ш.Айтматов мәңгүрттік кебін кие бастаған ұлттар ендігі жерде мәңгүрттікті болдыратын күштермен ғана күреспей [2.53], мәңгүрттіктен қалай шығудың жолын іздестіру керектігіне көңіл бөледі. Шындығында да романдағы полигонды күзетуші қазақ солдаттың Едігенің сауалдарына тек орыс тілінде жауап айтуы -мәңгүрттікті болдырмау кезеңінің артта қалып, көзқамандану процесінің орын алғандығының белгісі. Мәңгүрттік мәселесінің қай жазушының шығармасында бұрын әңгімеленгендігін анықтаудың мәні неде? Бұның мәнісі аталған екі жазушы шыққан ұлттардың тағдырына мәңгүрттік мәселесінің белгілі бір мөлшерде қатысы болуында. «Боранды бекет» романы адамзаттың көркем ой әлеміндегі теңдесі жоқ рухани байлық болып саналады. Бұл романда батыл әңгімеленетін «мәңгүрттік» туралы
ойлар кез-келген адамның енжарлық пен салғырттықтан, немқұрайдылықтан, тоғышарлық індеттің кез-келген түрінен бойын аулақ салуына итермелейді [3.98]. Ш.Айтматов «мәңгүрт» сөзі арқылы адамның ойлау қабілетінің төмендей бастағанына алаңдаумен қатар адам ақыл-ойының халық үшін, ел тағдыры үшін қызмет етуден қалып бара жатқандығын оқырман қауымның жүрегіне шегелей түседі. Шындығында да жеке адам бойындағы «мәңгүрттік» сезім бүкіл халықтық мәңгүрттікке айналса, онда халық өзінің жаратылысынан бері жиған-терген асыл қазынасынан айырыла бастайды. Демек, «мәңгүрттік» халықтың барлық қасиетінен айырылуына, өзін-өзі жоғалтуына апарып соғады.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Әбілов Ж. Қазақ әдебиеті және этнодеформация мәселелері. Қызылорда, 2007. 2.
Кекілбаев Ә. Дала балладалары. Алматы: «Жалын». 1968. 3.
Айтматов Ш. Боранды бекет. Алматы: «Жалын». 1986.
65 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
А.Ясауи атындағы ХҚТУ Түркология ҒЗИ-ның ғылыми қызметкері ЖАЗБА АЙТЫСТЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
В данной статье рассматриваются некоторые проблемы и жанровые особенности письменного айтыса, его сходства с импровизаторским айтысом, а также взаимосвязь между письменным айтысом и другими жанрами устной литературы. Some problems and genre features of written aytis, its similarity with improvisatory aytis and the intercommunication of written aytis and other genres of the oral literature are considered in this article. Айтыстың шығу тегі хақында бүгінге дейін бірқатар зерттеушілер тұшымды тұжырымдар жасап үлгергені ақиқат. С.Мұқанов, Е.Ысмайлов, М.Жармұхамедовтің “айтыс” деген
сөздің білдіретін мағынасы, этимологиясы жайындағы талдауларында да айтыстың әуелі ауызекі тілде дамығандығын дәлелдейтін пікірлер қамтылған. М.Жармұхамедовтің монографиясында М.Әуезовтің айтыс өнерін тұрмыс-салт жырларының “Жар-жар” секілді түрлерінен туып дамығандығын дәлелдегені айтылады. Әсіресе, Е.Ысмайловтың “Ақындар” деген кітабында айтысқа қатысты маңызды деректер бар. Бірақ ол деректер айтысты шығарушыларға байланысты болып келеді. Ол “Қазақ поэзиясында творчестволық қызметіне қарай ақынды екі жікке бөлеміз. Бірі өлеңді домбырамен суырып салып айтатын немесе шығарса да жаттап әнге қосып, ауыз әдебиеті дәстүрімен айтатын импровизатор халық ақындары. Екіншісі – оқыған, білімді, өлеңді жазып шығаратын жазба ақындар (поэт)”, - деп топтастырып, оның шығу тегінің жазба айтыстың пайда болуына қаншалықты қатысы бар екендігіне тоқталмайды. Оның себебі, ғалым суырып салма ақындар айтысын алғашқы процесс деп санайды. С.Мұқанов айтыстың төл сөз екендігіне күмән келтірмейді. Атақты жазушының осы пікірін М.Жармұхамедов өзінің зерттеуінде: “Айтыс ...ежелден айтысу, сөз жарысы, пікір таласы деген ұғымда қолданылып келген” деп қорытады 1.73 . Айтыстың арғы тегі (генезисі) туралы ойларын М.Жармұхамедов бұдан әрі былайша өрбітеді: “Айтыс ең алғаш тұрмыс-салт жырлары “Жар- жар” мен “Бәдік” өлеңдерінен бастау алып, өз дамуында сан-алуан асу кезеңдерден өтіп кемелдене жетілді. Оның алғашқы үлгілері көпке ортақ жаттанды өлеңдерден тұрса, өз жанынан шығарып айтылатын суырып салмалық сипаты басым болып отырады” 2.3 . Ғалымның пікірінше, айтыс о баста айтушылардың белгілі бір мәтіндерді жаттап алып, соны айтыс үлгісіне түсіріп айтуынан басталған. Демек, бұдан шығатын түйін, айтыстың шығу тегі ауызша айтысу дәстүрінен туындаған дегенге саяды. Белгілі ғалым жазба айтыстың пайда болуы жөніндегі пікірлерінде де өзінің осы тұжырымдарын ұстанады. Ғалымның “…айтыстың арғы тегін ашып саралу кезінде М.Қашғаридың “Диуани лұғат ат-түрік” атты еңбегіндегі “Жаз бен қыстың айтысын”, Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани Хикмет” жинағындағы “Жұмақ пен тозақ айтысын” жанамалай айтып өттік.
66 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Шойбеков Б. Жазба айтыстың жасалу жолдары
Мұны біз жеке ақындардың мысал сипатты туындысы ретінде қарастырдық. Мұндай
жеке адамдардың біз астындағы атымен, қолындағы домбырасымен, тіпті, түз тағысы қасқырмен айтысуын да білеміз. Аталған үлгілердің айтыс жанрының әбден қалыптасып кемелденген тұсында туатынын тәжірибе айқын дәлелдеп отыр” 2.4 деуі де суырып салма ақындар айтысының бұрын пайда болғанын қостайтындығын аңғартады.
Жалпы айтыстың шығуын, пайда болуын ғылыми тұрғыдан жан- жақты тереңдеп зерттеуді алғаш ұсынғандардың бірі М.О.Әуезов болатын. 1928 ж. жазған еңбегінде осындай мәселе көтергенімен ұлы жазушы суырып салма айтыс пен жазба айтыстың пайда болуы деген мәселелердің ара жігін ажыратып, таратып айтпаған. Сондықтан да ғалымның бұл төңіректегі пікірлерін жазба айтыстың генезисі жайындағы тұжырымдар деп те қабылдауға болады 3.390
. Бір ескеретін нәрсе – суырып салма айтыстың тек көшпелі халықтарға тән екендігін Ш.Уәлихановтың өзі де айтқан. Ол: “Бұған олардың көшпелі бейғам өмірі себепкер ме, яки үнемі әсем табиғаттың құшағында жүріп, көгілдір ашық аспан мен шет қиыры жоқ құлпырған жасыл даланы сезінудің әсерінен бе, кім білсін, дала көшпенділері ақындық пен сезімталдыққа жан- тәнімен бейім тұрады”, - деп жазды 4.532 . Осы пікірге сүйенсек, қазақ халқының өмірінде ең әуелі суырып салма ақындар айтысының пайда болғандығына күдік қалмайды. Басқаша айтсақ, жазбаша сауаты жоқ ақындардың суырып салма айтысты жазба айтыс үлгісінен алуы мүмкін емес. Оның үстіне бәдік айтысты айтып келген халықтың әуелі суырып салма ақындар айтысын дамытуы заңды құбылыс.
Кейбір зерттеушілер М.Қашғаридың “Диуани лұғат-ат түрік” атты еңбегіндегі “Қыс пен жаздың айтысын” немесе “Мың бір түн” хикаяларына енген айтыстарға қарап, суырып салма ақындар айтысы жазба айтыстан кейін пайда болуы мүмкін деген пікірді орнықтырғысы келеді. Бұл пікірдің негізсіз екенін айтыс табиғатын зерттеуге бүкіл өмірін арнап келе жатқан ғалымдардың айтқан тұжырымдары дәлелдейді. Осы арада тағы да М.Жармұхамедовтың тұжырымдарына табан тіреуге мәжбүрміз. Ғалым былай деп жазады: “Араб “муфахарларына” қатысушы қайсыбір рауилердің суырып салма жырлары әйгілі “Мың бір түн” хикаяларына да енген. Айталық: “Мың бір түндегі” Каламил Лаймил Яумиһал Наһар” туралы әңгіме мен “Алты қыздың айтысы” атты хикаялары қазақ топырағындағы айтыс тәрізді кәдімгі суырып салма ақындық дәстүрін еске түсіреді. Араб әдебиетін, оның ішінде араб поэзиясын арнайы зерттеушілердің бәрі де араб поэзиясының басы сол “Мың бір түндегі” үзінді жырлардан басталады, ал бұларды шығарушылар оныншы, он екінші ғасырларда өмір сүрген суырып салма шайыр-рауилар деген пікірді айтады. Бұл жай өлеңді суырып салып айту дәстүрінің қазақ өміріндегі тәрізді кезінде араб шайырларында да мол болғанын аңғартады” 2.16 . Ғалымның осы пікірлеріне қарасақ, жоғарыда аталған орта ғасырдағы және одан бұрынғы дәуірлердегі жазба
67 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Шойбеков Б. Жазба айтыстың жасалу жолдары
ескерткіштерде кездесетін айтыс үлгілері суырып салма ақындар айтысынан алынған деген пікір туады. Ал, суырып салма ақындар айтысы араб елдеріндегі ақындар айтысынан бұрын туған деген түйінді ой қазақ әдебиетінде жазба айтыстың кешеуілдеп дамығандығын айқындайды.
Жазба айтыстың білім таластыру, парасат, дүниетаным кеңдігін айқындау мақсатында да үлкен қызмет атқарғандығын ескерсек, сол орта ғасырлардағы жазба ескерткіштердің кейбіреулерінің композициялық- сюжеттік құрылымында да осының зор әсері бар екендігі байқалады. Мәселен, Жүсіп Баласағұнның “Құтты білік” дастанының айтыс формасын көзге елестетуінің өзі ой жарыстыру мақсатының алдыңғы кезекте тұрғандығына көз жеткізеді.
Шындығында да “Құтты білік” дастанындағы айтыс үлгілерінің суырып салма ақындар айтысының әсерінен туғандығы күмән туғызбайды. Өйткені, суырып салма айтыста білім жарыстыру басты мақсат емес, бұдан жазба айтыстың шығуы тікелей жазба әдебиеттің пайда болуына қатысты мәселе екендігі көрінеді. Оның үстіне бұл хат білетін, жаза білетін адамдардың ісі екені өз-өзінен белгілі.
Мұндай үлгілер басқа да дастандардан ұшырасып отырады. Бірақ мысал түріндегі жазба айтыстарды жазба шығармаларға енгізу түрік халықтары үшін көп ғасырдан бергі дәстүр екендігін де ұмытуға болмайды. Мұндай дәстүрді жалғастырушылардың бірі Қожа Ахмет Ясауи. Оның “Диуани хикметінде” де мысал түріндегі айтыстар кездеседі.
Қысқасы, жазба айтыстың басты сипаттарына жатқызылып келген кейбір жанрлық белгілер суырып салма ақындар айтысының да негізгі белгілері болып табылады. Бір тақырыпқа, не бір сауалға бірнеше ақынның хат жазысу арқылы жауап беруі жазба айтыстың жасалу тәсілдерінің бір түріне ғана жатады. Мұндай дәстүр суырып салма ақындар арасында да жиі қолданылып отырады. Ортақ тақырыптағы жұмбақ айтысқа бірнеше ақынның қатысып, бір-бірімен айтысуы да өз алдына зерттеуді қажет ететін мәселе.
Жалпы алғанда жазба айтыстың көшпелі елдерде кейінірек пайда болғандығына күмән жоқ. Дегенмен бұл төңіректе ойландыратын мәселелер жеткілікті. Соның ішінде отырықшы халықтардағы жазба айтыстың генезисін осы айтылып отырған тұрғыдан талдай алмаймыз. Неге десеңіз, ғалымдар отырықшы елдерде суырып салма ақындар айтысының аса көп болмағандығын айтады. Сондықтан бұларға жазба айтыс қандай жолдармен келді деген заңды сұрақ туады. Немесе, жазба айтыс әуелі сол елдерде туып, біздің қазақ халқына содан аумады ма екен деген ойдың тууы табиғи нәрсе. Бұған бір дәлел жазба айтысты жасаушылар Қазақстанның өзге өңірлеріне қарағанда шығыс әдебиетімен сусындаған шайырлар жиі ұшырасатын Сыр бойында көбірек шоғырланған. Шығыс әдебиетінде кездесетін әртүрлі жанрлар үлгілерінің осы аймақтағы жазба айтыс өкілдерінің айтыстарынан жиі кездесіп отыруы қызық құбылыс. Әрі Сыр бойында суырып салма |