Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

204 
 
когда  готовность  менеджера  образования  выявлять  и  формулировать  цели  развития,  адекватно 
отражающие  потребности  педагогической  реальности  с  учетом  динамично  изменяющихся  условий, 
становится  необходимым  в  его  профессиональной  деятельности  [3].  Поэтому  сегодня  уже  нет 
сомнений  в  том,  что  инновационная  деятельность  должна  являться  одной  из  ведущих  в  практике 
современных  менеджеров  образования,  но  для  этого  необходима  реализация  ряда  условий,  среди 
которых  по  нашему  мнению,  первостепенное  значение  имеет  подготовка  менеджера  образования  к 
инновационной деятельности. 
Психологическая специфика инновационной деятельности менеджера состоит в том, что главной 
задачей  является  обеспечение  наиболее  рационального  функционирования  всей  организованной 
системы,  оптимальное  с  точки  зрения  социальных  и  психологических  потребностей  включения 
персонала  в  процесс  управляемой  деятельности  путем  актуализации  внутренней  мотивации 
подчиненных (по собственной инициативе, желанием, волей и умением решать задачи, стоящие перед 
организацией),  повышения  их  ответственности  за  результат  выполняемой  работы,  регулирования  их 
действий,  экспертно-консультативной  и  коммуникативной  работы  с  персоналом.  К  личности 
менеджера  предъявляются  определенные  требования:  более  высокая  внутренняя  мотивация,  большая 
степень  ответственности,  организация  обратной  связи,  умение  прорекламировать  себя  и  свою 
организацию, прогностический характер мышления и т.д. 
Существуют  следующие  противоречия  в  целях  деятельности  менеджера  образования:  между 
необходимостью 
воспитания 
уникального, 
самостоятельного 
субъекта 
собственной 
жизнедеятельности, который способен конструктивно действовать в условиях постоянных социально-
экономических изменений, и усвоение им определенной, соответствующей данной культуре, системы 
социальных норм и духовных ценностей [4]. 
Также,  можно  отметить  положительное  влияние  профессии  на  подготовку,  самоподготовку 
личности в процессе деятельности и ее развитие.  
Менеджер  образования  относится  к  управленческому  звену  в  системе  образования,  задачей 
которой является непосредственное управление образованием (обучением) и воспитанием обучаемых. 
Его  инновационная    деятельность  является  достаточно  сложной  по  своему  содержанию, 
предусматривает  выполнение  большого  количества  функций,  как  управленческого,  так  и 
психологического уровней . 
в условиях реформирования отрасли образования менеджер образования является: 
-  социальным  лидером,  который  владеет  знаниями  и  умениями  по  управлению  социальными 
системами и знает специфику управления образованием; 
-  менеджером,  который  владеет  технологиями  менеджмента  и  маркетинга  образовательных 
услуг, управляет педагогической системой, организует и стимулирует профессиональную деятельность 
подчиненных,  способствует  формированию  организационной  культуры  в  условиях  рыночных 
отношений;  
-  творческим  человеком,  который  направляет  творческую  деятельность  педагогического 
коллектива; 
-  исследователем,  для  которого  современные  управленческие  знания  и  умения  -  руководство  и 
контроль уступают место прогноза, мониторинга, анализа и т.д.  
Понятно, что успешность инновационной деятельности менеджера образования зависит прежде 
всего  от  овладения  ими  «базовыми»  управленческими  функциями  (разработка  и  принятие 
управленческого  решения  или  планирования,  организация  выполнения  управленческого  решения, 
контроль),  которые  являются  общими  для  управления.  Вместе  с  тем,  в  деятельности  каждого 
менеджера  образования  они  наполняются  специфическим  содержанием  в  соответствии  с  целями 
деятельности организации и, соответственно направлением. 
Социально-психологическая  составляющая  подготовленности  к  инновационной  деятельности 
выражается во взаимопонимании членов коллектива, готовности к взаимопомощи, готовности работать 
единой  командой,  поддержке  со  стороны  руководителей,  лидеров  и  со  стороны  единомышленников, 
определенным  уровнем  коллективной  морали,  соблюдении  соответствующих  нравственных  норм, 
относящихся  к  деловым  взаимоотношениям,  их  отношению  к  деятельности  и  организации  в  целом. 
Положительный  психологический  климат  коллектива  способствует  инновационной  деятельности, 
неблагоприятный климат тормозит ее. 
Когнитивная  составляющая  подготовленности  к  инновационной  деятельности  включает  в  себя 
знания  и  представления  менеджера  образования  об  инновационных  технологиях  в  выбранной 
специальности  и  о  собственном  инновационном  потенциале.  Критерием  сформированности  здесь 
выступают  знания  и  представления  менеджера  образования  об  инновационных  технологиях  в 
выбранной специальности и о собственном инновационном потенциале. 

205 
 
Таким образом, исходя из вышеизложенного можно заключить, что должная подготовленность 
менеджера  образования  к  инновационной  деятельности  возможна  лишь  при  условии  развития 
личности,  способной  распознать  имеющийся  состояние  развития  своих  свойств,  осознавать 
необходимость  перемен  и  преобразований  своего  внутреннего  мира,  способной  на  поиск  новых 
возможностей  самоосуществления  в  профессиональной  деятельности.  При  этом,  эффективная 
инновационная  деятельность  менеджера  образования  предусматривает  удачное  использование 
личностного  потенциала  как  собственного,  так  и  людей,  над  которыми  осуществляется  руководство. 
Менеджер образования должен использовать психологические резервы, заложенные в его личности, в 
тех  управленческих  функциях,  которые  он  выполняет.  Раскрытие  этих  резервов  возможно  на  основе 
анализа  общих  и  специфических особенностей  инновационной деятельности  менеджера  образования, 
которые  являются,  прежде  всего,  управленческого  характера,  как  целенаправленной,  социально-
психологической системой взаимосвязанных структурных и функциональных компонентов, связанных 
с  решением  управленческих  задач,  достижением  новых,  оригинальных  результатов  в  соответствии 
основной  целью.  Менеджер  образования  осуществляя  инновационную  деятельность,  должен  уметь 
осуществлять  мобильное  и  гибкое  деловое  общение  с  каждым  субъектом  образовательного 
пространства,  применять  гибкий  стиль  руководства.  Еще  одним  важным  показателем 
подготовленности  менеджера  образования  к  инновационной  деятельности  является  развитая 
саморегуляция,  которая  обеспечивает  не  только  сознательную  организацию  действия  с  помощью 
средств,  направленных  на  ее  оптимизацию,  но  и  овладение  сознательного  управления  собственной 
мотивацией.  В  социально-психологическом  контексте  личностная  саморегуляция  является  важным 
условием  особенностей  взаимодействия  личности  с  социальным  окружением,  обусловливающие 
диалектическое  единство  автономии  личности  и  ее  вхождения  к  определенному  сообществу.  В  свою 
очередь,  интегративным  показателем  подготовленности  личности  менеджера  образования  к 
инновационной  деятельности  является  обретение  субъектности  как  способность  к  управлению 
процессом 
собственного 
развития, 
самосовершенствования, 
саморегуляции 
собственной 
жизнедеятельности. 
 
Литератур: 
1.
 
Козлова О.Г. Методика инновационного поиска учителя: Учебно-метод. пособие. - Сумы: 
ВВП «Мрия-1» ЛТД, 1998. 
2.
 
Прасол  Д.В.  Адаптационные  особенности  у  менеджеров  образования  /  Д.В.  Прасол  // 
Научные  записки  Института  психологии  Г.С.  Костюка  АПН  Украины  /  Под  ред.  С.Д. 
Максименко. - К.: Миллениум, 2006.  
3.
 
Ушачева, Ю.В. Формирование в вузе коммуникативной культуры будущих преподавателей 
средством тренинга педагогического общения: автореф. дис. …канд. пед. наук: 13.00.08 / Ю.В. 
Ушачева; ГОУ ВПО «Орловский гос. ун-т». – Орел, 2009.  
4.
 
Третьяченко  В.В.  Коллективные  субъекты  управления:  формирование,  развитие  и 
психологическая подготовка. - К., 1997. 
 
               
    «ЕР МІНЕЗДІ БӘЙДІБЕК БАБА МЕН АҚ ЖАУЛЫҚТЫ ДОМАЛАҚ АНА» 
 
Мухидинова Гҥлзада  Сабырқызы 
Б.Ӛтеп атындағы дарынды балаларға арналған ―Ӛнер‖ мектеп-интернатының тарих пәнінің мҧғалімі 
 
Резюме 
Бәйдібек баба мен Домалақ ананың қамшының сабындай қысқа ӛмірінде жасаған ерліктері. Героизм, 
совершенный Байдибек баба и Домалак ана в их короткой жизни. 
 
Summary 
Бәйдібек of heroism of creator with the ancestor of the Round mother of whip soaping in short life
. 
 
Халық жҥрегінде сақталған және жазба тҥрдегі шежірелердің деректеріне сҥйенсек, 
Ҧлы Бәйдібек  бабамыз  1356-1419  жылдары ӛмір  сҥрді. Оның туған жері  -  Ташкент қаласы.  Ел 
халқына  жайлау  таңдау  мақсатымен  Қаратаудың  қҧйқалы  кҥнгейіне  кӛшіп  келеді.  Боралдай  тауы 
ӛңірін  иемденеді.  Жазы,  қысы  ел  малы  осы  ӛңірде  бағылады.  Бәйдібек  бабаның  әкесі  Қараша  (1313-
1394)  жылдары  ӛмір  сҥрген.  Анасы  Бҧқараның  сҧлтанбегі  Әбубәкір  Фаттахтың  қызы  болған.Қазақ 
шежіресінің  кӛпшілігінде  Бәйдібек  байға  туыс  жағынан  қатысты  адамның  аты  Байділлә  деп 
айтылады.Кенен ақынның шежіресіндегі Бадулы,Қазақ кеңес  энциклопедиясында берілген Н.Аристов 
жазбасындағы 
Байтулы(3.ҚКЭ.11-том.Алматы.1997.401-бет),Д.дҥйсенбаев 
жазып 
қалдырған 

206 
 
деректемелердегі  Байдолла(4.Домалақ  ана.Алматы  .  "Мҧраттас"  Ғылыми-зерттеу  орталығы.1991.14-
бет)  Деректердегі  кездесулер  Мҧхаммед  Хайдар  Дулати (1499 - 1551)  ―Тарих-и  Рашиди‖  атты 
тарихнамасында ӛзінің он екінші атасы Майқы би (12 - 13 ғасырлар) Шыңғыс ханның орда биі болып, 
дҥйім елді басқарғанын жазған. Ал осы елге бірінші болып билік жҥргізген арғы бабасы Бәйдібек екен, 
одан  бері  қарай  ―...бҧл  ел атадан  атаға, ғасырдан  ғасырға,  баладан  балаға мирас  болып‖,  елдің  билігі 
ӛзінің  аталарына  ӛткеніне  байланысты  айғақтар  Бәйдібек  бидің  ертеде  ӛмір  сҥргендігін 
кӛрсетеді. Бәйдібек  бидің әкесі Қараша (530-604) Қытай жылнамасында  жазылып,  билік  жҥргізген 
жылдары нақты кӛрсетілген. Осы деректер Бәйдібектің 6-7 ғасырларда ӛмір сҥргенін дәлелдейді.Халық 
аузынан  Киіз  ҥйде  Бәйдібектің  ӛмірі,  заманы,  ӛскен  ортасы  жайлы  тарихи  деректеме  негізі Қазақ 
елінің шежіресі,  ел  ішінде  сақталған  аңыз  әңгіме  жӛне  әйгілі  шығыс  зерттеуші  ғалым-этнограф Н.А. 
Аристов, Ш. Уәлиханов жазбалары арқылы баяндалады.Бҥл деректемелер бойынша Бӛйдібек — Қазақ 
елінің 
ел 
болып 
қҥрылуында 
ҥлкен 
орын 
алатын 
ежелгі Ҥйсін бірлестігіне 
кіретін Албан, Суан, Дулат, Сарыҥйсін, Шапырашты, Ысты, Ошақты ру тайпаларының тҥпкі атасы. Ӛз 
заманында  кӛшпелі  елдің  басын  біріктіріп,  елді,  жерді  сыртқы  жау  шапқыншылығынан  қорғауды 
ҧйымдастырушы 
жәнебастаушы,ақылшы қолбасшы ретінде 
кӛрінетін 
аса 
ірі 
тарихи 
тҥлға. Шежіре деректеріне 
сҥйенсек, 
Бәйдібек 
қазақ 
елінің 
ҥш 
ҧлы 
бірлестігін 
қҧраған Байшора, Жаншора, Қарашора (басқа  бір  деректерде Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс деп  аталады) 
болса, ҥш жҥздің Байшорасынан,  ҧрпағы кең  тараған  Майқы, оның баласы Бақтиярдан, оның баласы 
Ҥйсіннен,  оның  баласы Ақсақалдан туған  Қарашаның  ҥлкен  баласы.  Оның  ҥлкен  әйелі 
СарыбәйбішеденСарыҥйсін,екіншіәйеліЗеріптен Жалманбет,одан Шапырашты, Ошақты, Ысты тараған
ы  айтылады.  Бәйдібек  әулетінің  ең  кӛп  тараған  саласы  —  ол  кіші  әйелі  бҧл  ӛлкелерге Домалақ 
ене дейтін  лақап  атымен  мӛлім  Нҥриләнің  (бір  деректерде Бибімәрия, Бибіажар деп  те  айтылады) 
жалғыз  ҧлы  Жарықшақтың  ҥш  баласы Албан, Суан, Дулаттың ҧрпақтары.  Бәйдібек  бидің  осы 
немерелері 7-ғасырдан мемлекет басқарып, ел билеп, қазіргі ӛздері аттас тайпаларды қалыптастырды. 
Басқыншылармен  бір  шайқаста  Бәйдібектің  Сары  бәйбішесінен  туған  6  ҧлы  қаза  тапқан  Шығыс 
Қаратаудағы Қошқарата ӛзенінің 
бойында 
―Алты 
Сары 
бейіті‖ 
деген 
киелі 
жер 
қалды. Албан, Суан, Дулаттың Жетісу  ӛлкесін  мекендеген  кӛшпенді  қазақ  жҧртында  алатын  ҥлкен 
орны жайында ӛткен ғасырдың екінші жартысында бҥл ӛлкеге саяхат жасап, кҥрделі зерттеу жҥргізген 
атақты  ғалым,  этнограф  Николай  Александрович  Аристов  пен  қазақ  халқының  кемеңгер  ҧлы Шоқан 
Уәлихановтың ғылыми  еңбектері  мен  қолжазбаларынан  кездестіреміз.(5.Сәдібеков  З.Қазақ 
шежіресі.Ташкент. 
"Ӛзбекстан"баспасы) 
Бәйімбет 
бидің 
жастық 
кезі 
Ол 
1356 
жылы Ташкент шаһарында  туған.  Жаугершілік  кезінде  ҥш  жасынан әке-шешеден жетім  қалады. 
Ағайындардың  қолында  жҥріп,  есейе  келе  ҥйсін Шынтас деген  байдың  жылқысын  бағады. 
Тәжірибелі жылқышы,  ат  бапкері,  мерген,  сайыскер,  кӛкпаршы  додагерлерден  әбжілдік,  батырлық 
дәстҥрді  ҥйренеді.  Қоян  жылы қыс қатты  болып,  мал жҧтай бастайды.  Шынтас  бай  не  істерін  білмей 
қалады.  Бҧл  кезде  Бәйдібек  он  бес  жасқа  толған  еді.  Ол кҥн-тҥн жылқы  ішінде  жҥреді.  Шынтас 
жылқышыларына  барады.  Жылқысын  аралап  кӛреді.  Ҥйір-ҥйір  жылқылары  Қаратаудың  бӛктерінде 
қалың  қарды  тебіндеп,  қара  жусанға  жайылып  жатады.  Қартаңдары  арықтап,  жылқысының  мазасы 
кетіп  калғанын  кӛреді.  Әлі  алда  ҥш  ай  қыс  бар.  Қалай  болар  екен?  Мыңғырған  жылқыдан  жҧрдай 
болып,  қҧрық  ҧстап  қаламыз  ба?  Кәне,  не  ақылдарың  бар?  -  деп  жылқышыларына  сӛз  салады. 
Жылқышы шал айтады: 
-  Жылқыңызды  Ташкент,  Тҥркістан  базарына  айдатып  сатыңыз.  Ақшасын  жамбасқа  басыңыз. 
Келесі жылы қайтадан жылқы сатып алып, орнын толтыра саласыз.Әлсейіт деген ортаншы жылқышы 
айтады:  -  Жылқыңызды  әр  ҥйге  бестен,  оннан  бӛліп  беріңіз.  Олар  ӛз  малындай  қарап,  аман  алып 
шығар,  -  дейді.  -  Байеке,  егер  маған  тапсырсаңыз,  -  дейді  бала  жылқышы  Бәйдібек,  -  жылқыңызды 
тҥгелдей Мойынқҧмға қыстатып шығар едім. Ана жолы жоғалған қырық қысырақты іздеп Мойынқҧм 
жайлауын  тҥгелдей  аралап  шықтым.  Сонда  малын  қыстатып  жҥрген жылқышы, тҥйеші, қойшылар: 
"ӛзге  жерде  мал  жҧтаса  да,  бҧл  Мойынқҧмда  мал  жҧтамайды. Жел деген  болмайды. Қар жҧқа  тҥседі. 
Мойынкҧмның жусаны, изені, шеттігі, жыңғылы, сексеуілі, шеңгелі қанша жайылса да жетеді",  - деп 
отырған. Шынтас бай Бәйдібек сӛзін қҧптап, былай депті:  - Бәйдібек балам, мен саған сенемін, сенің 
тегін  емес  екеніңді  білемін,  жылқымды  талай  рет барымташыдан,  бораннан  аман  сақтап  жҥргеніңді 
қалай ҧмытайын. Ал, ықтияр ӛзіңде, саған ерік бердім, — дейді. Сонымен Шынтас байдың бір мың бес 
жҥз жылқысын ҥшке бӛліп, он шақты жігіт Мойынқҧм жайлауына қарай айдайды. Сӛйтіп қҧмның ең 
ҧйықты, шҧрайлы жерін жайлайды. Бірер кҥннен кейін сол ӛңірді билеп отырған Арыстан би  оларға 
бір жігітін жҧмсапты. - Барып біліп келші, қара қҧрымдай қаптап жаткан кімнің жылқысы екен? - Жігіт 
барып Шынтастың жылқышыларына жолықса, Бәйдібек: 
-  Ол  биге  мен  барып  сәлем  берейін.  Ауа  келген  жағдайымызды  тҥсіндірейін,  -  дейді.  Арыстан 
бидің  қыстауы Қаратаудың кҥнгей  бетіндегі  Қызыл  Арық  бойында  екен.  Бәйдібек  кештетіп  Арыстан 
бидің  ҥйіне  барады.  Тӛрде  отырған  жасы  сексендерге  жетіп  қалған  ақсақалды  биге  барып  сәлем 

207 
 
береді.- Қай ауылдың баласысың? - Ҥйсін Қараша бидің баласымын. - Е, е, жарықтық Қараша бидің де, 
онда  бізге  туысқан  болдың  ғой.  Әкенді  білемін.  Жас  кезімізде  алдына  барып,  қолынан  талай  дәм 
татқанмын, талай ақыл, кеңесін тыңдағанмын. Ал, бҧл жылқы кімдікі, балам? - Шынтас байдікі. Мен 
сол  байдың  жылқышысымын.  Биыл  елімізде  қыс  қатты, жҧт болатын  тҥрі  бар.  Содан  ығып 
Мойынқҧмды  паналап,  қыстап  шығуға  келіп  едік.  -  Е,  е,  шырағым,  бір  атаның  баласы  екенбіз.  Жер 
нәсібі - ел нәсібі, ел нәсібі - ер нәсібі. Жер мен малдың кіндігі бір деген. Ары тҧр демей-ақ қояйын. Жер 
менікі емес, қҧдайдікі. Қҧдайдың жері бәрімізге жетеді. Еркін жайлап, қыстап шығыңдар. Ауыл мынау 
- келіп кетіп тҧрарсыңдар.Арыстан атаның бҧл сӛзі Бәйдібек баланың кӛңілін жадыратты. Бағана жолда 
келе  жатқанда  "би  кабыл  кӛрсе  дҧрыс,  қабыл  кӛрмей  қайтыңдар  десе,  қайтеміз"  деген  ой-кҥдігінің 
бәрін  жуып-шайып  жіберді.  Дастарқан  жайылды.  Буы  бҧрқыраған дәу  табақ  ет  келді.  Бәрі  дәмге  қол 
созды. Ас ҥстінде де, одан соңғы келген шай ҥстінде де би атаның әңгімесі таусылар емес. Бірінен бірі 
ӛтеді.  Тек  тыңдай  бер.  Кішкентайынан әңгіме, жырға,  шешен  тапқыр  сӛзге  қҧмар  Бәйдібек  баланың 
қҧлағы Арыстан атасында. Тіптен елігіп, бар ынтасымен ҧйып қапты. Ел әбден жатар уақытта басында 
ақ, кимешегі бар, бес биенің сабасындай бидің бәйбішесі қасында шай қҧйып отырған қызына: - Қонақ 
балаға  тӛргі  ҥйге  тӛсек  салып  қой-дағы,  ӛзің  менің  қасымда  жат.  Мына  белі  кҧрғырды  уқалап  бер,  - 
деді. Бәйдібек әңгімеге есі шығып, келгелі бері бәйбіше қызын жӛнді байқамапты. Енді назарын салып 
еді:  екі кӛзі  танадай жалт-жҥлт еткен,  сҧлуша  бҥйрек мҧрын  сары қыз  келбетті-ақ  екен. Тесіле  қарап 
қалған жігітке тана кӛзін бір жарқ еткізеді де, кҥлімсіреген кҥйі орнынан тҧрып, шешесінің айтқанын 
орындауға кетті. Бәйдібек ішінен "келгелі бері қызға неге кӛңіл аудармадым екен", - деді. Сонымен қыс 
кҥні біртіндеп ӛтіп жатады. Бәйдібек ӛзінің жылқышы ағаларымен бай жылқысын бағып, Мойынқҧмды 
жайлап  жҥре  береді.  Кӛңілінде  тана  кӛз  сары  қызға  деген махаббат қҧштарлығы  тҧтанды.  Енді  ауа 
жайылған жылқыны іздеген болып, кейде қашқан қасқыр, тҥлкіні індеткен болып Арыстан би аулына 
барғыштай  береді.  Тҥстеніп,  қона  жатып,  би  айтқан  қызықты аңыз, шежіре әңгімелерді  тыңдайды, 
оңашасын 
тауып 
сары 
қызбен 
сырласады. 
Қыздың 
аты Гҥлжамал еді. 
Оны әке, шешесі, аға, жеңгелері еркелетіп  "Сары  қыз"  дейді  екен.  Бәйдібектің  сары  қызбен  кӛңілдес, 
бір-бірін  ҧнатып,  сырласып  жҥргенін  шешесі  де,  әкесі  де  сезеді,  бірақ  шеккі  кӛрмейді.  Қайта  жиірек 
кездесіп,  бір-біріне  ҥйір  бола  бергенін  қалайды.  Әсіресе  жеңгелері  кӛп  дәнекерші  болады.  Бір  кҥні 
Арыстан би:- Балам, саған ықыласым тҥсті. Еліңде кҧда тҥсіп, сӛз сӛйлерің бар ма?- Ондай жанашыр 
әке, шеше менде жок, ӛзіммен-ақ сӛйлесе беріңіз.- Ендеше Сары қыз екеуіңе отау тігіп берейін, осында 
қалсаң қайтеді? 
- Ақсақал, отау дегеніңіз жӛн, бірак мҧнда қала алмаймын ғой. Жетім болғаныммен, менде де ел 
бар, жҧрт бар.  Ауылға  барайын,  ағайын-туыспен  ақылдасайын.  Кӛп  кешікпей  қайтып  айналып 
соғайын.-  Жарайды,  мҧның  да  жӛн  екен.  -  Арыстан  би  мен  Бәйдібек  баланың  алғашқы  келісімі  осы 
болды.Наурыз айы жақындап, қыстың ызғары қайта бастайды. Жылқышылар жылқысын еліне беттетіп 
айдай жаяды. Бірнеше кҥн дегенде олар еліне жетеді. Шынтас бай жылқысының мҧрты бҧзылмай аман-
есен  оралғанына  қатты  қуанады.  Жылқышылар  Мойыңқҧм  жайлауын  қыстап  шыққанын,  ол  елдің 
Арыстан  деген  биінің  кӛрсеткен  аталық  қамқорлығын,  тіптен  Бәйдібекке  жалғыз  қызын  бермек 
болғанын жырдай қылып баян етеді. Сонда Шынтас байдың Бәйдібекке шын мейірі тҥсіпті:- Бәйдібек 
балам, тҥсіндім, бәрі сенін арқаң. Жайлы ӛріс тауып жылқымның тай-тулағына дейін сондай қаһарлы 
қыстан  аман  қалғаны  тек  сенің  ақылың.  Сен  есік  алдында  жҥрген  қҧлым  едің,  енді  ақылды  ҧлым 
болдың. Қасыңа бір қария, он жігіт қосып, алдыңа жҥз жылқы салып берейін, Арыстан биге бар-дағы 
қалыңдығыңды алып қайт! 
Осылайша  Бәйдібек Арыстан  бидің  еліне  барады. Би  елінің  тайлы-таяғы жиылып, Сары қызды 
ҧзату  тойын  жасайды. Ақындар  айтысы, бәйге, қыз  қуу, кҥрес,  жамбы  ату  дейсің  бе, 
барлық салт, дәстҥр ӛтеді.  Сӛйтіп,  Сары  қыз  жасау-жабдығы,  бәсіре  тӛлімен  келін  болып  тҥседі. 
Шынтас  бай  да  Арыстан  биден  қалмаймын  деп  барын  салып  той  ӛткізеді.  Беташар,  жар-жар 
жырланады. Бәйге, кӛкпар беріледі. Елі-жҧрты Бәйдібек пен Гҥлжамалға ақ отау тігіп, енші. Бәйдібек 
ӛзінің ақылы, тапқырлығы арқасында жалшылықтан, жоқшылықтан қҧтылып, ел қатарына қосылады. 
Кӛп кешікпей елі оны би етіп сайлап алады.Сәҥкеледегі қыз Гҥлжамал Байтоқты деген ҧл, Алтын деген 
қыз туады. Байтоқты он сегіз жасында Керей жҧртының Ҧшан деген қызына ҥйленеді. Келесі жылдың 
кӛктемінде таудың қуысында отырған бес-алты ҥйді мал-жанымен бір тҥнде таудың тасқын суы алып 
кетеді. Солармен бірге Байтоқты да ҥй-мҥлікімен опат болады. Соның алдында ғана тӛркініне кеткен 
Ҧшан аман қалады. Тӛркінінде жҥріп Ҧшан ҧл табады. Оның атын Мырзақазы қояды. Еліне келген соң, 
Ҧшан  да  қайтыс  болып,  бір  жасқа  толмаған  баласы  жетім  қалады.  Жас  нәрестені  Байтоқтының 
қарындасы Алтын ақ ешкінің сҥтін беріп асырап алады. "Қҥдайдың берген сыйлығы" деп оны "сыйлық 
сары"  қояды.  Келе-келе  ел  оны  "Сары  ҥйсін"  атап  кетеді.  Сары Ҥйсіннен  - Қалша, Жақып туады.  Бір 
шежіреде  Қалша,  Жақыпты  Сары  бәйбішенің  қызы  Алтыннан  туған  деп  кӛрсетілген.  Ол дҧрыс емес. 
Қазақ  қыздан  туған  жиенді  шежіреге  қоспайды.  Гҥлжамал  (Сары  бәйбіше)  Байтоқты  мен  Алтыннан 
кейін 
тоғыз 
ҧл 
туыпты. 
Олардың 
барлығы 
әкесі 

208 
 
Бәйдібеккеҧқсапшетіненбатыр,палуанболыпӛседі. Қалша,Жақыптан Танай,Жанай, Жаулан (ТоқашБоки
ннің арғыаталары), Есім, Малай, Баба, Сҥргінкел, Кӛпсерке,Қайқы, Софы, Сҧлтанқҧл ҧрпақтары 
тарайды.  Қазіргі  Бәйдібек  бидің  Сары  бәйбішесінен  ӛрбіген  Сары  ҥйсін  әулетінің  дені Алматы 
облысының Балқаш, Кҥрті, Жамбыл аудандарында тҧрады. 
Домалақ  ана,  сонымен  Нҥрила  келіншек бҧлақ басында  жалғыз  ҥй  отыра  береді.  Бәйдібектің 
екінші зайыбы Зеріп болса, соның алдында Шаян ӛзені бойына жайлауға конғанды. Бәйдібектің билік 
жҧмысымен  Тҥркістан, Сауран жаққа  кеткенін  естіп,  Сайрамда  жатқан Қара  Қайдар деген  қаракшы 
Боралдайдағы  Бәйдібек  байдың  жылқысына  аттанады.  Сабаудай-сабаудай  оншақты  жігіт  бҧлақ 
басында  отырған  жалғыз  ҥйге  бҧрылады.  Бӛтен  адамдардың  ҥйіне  бҧрылғанын  кӛре  салып  Нҥрила 
әжесінің кимешегін киіп. Кемпірге ҧқсап отыра қояды. Мҧртты қара шойыртпақ: 
- Бҧл кімнің ҥйі? 
- Біздің отағасының ҥйі. 
- Отағасың кім? 
- Бәйдібек би. 
- Ӛзі қайда? 
- Тҥркістан жаққа жолаушылап кеткен 
- Шӛлдеп келеміз, сусын бар ма? 
Нҥрила  оларға  ешкінің  айранын  ҧсынады...  Мҧртты  жігіт  айранды  менсінбей,  қасындағы 
серіктеріне береді. Олар айранды сіміріп салып тағы сҧрайды. Нҥрила екі зерең айран берген соң: 
- Мырзалар, айран таусылды, - дейді.Мҧртты жігіт: 
- Оқасы жоқ, жігіттер сусындаса болтаны, мен нан ауыз тиейін. 
Нҥрила оған бір кҥлше нан береді. Қара мҧртты кҥлшені шетінен опырып жейді де: 
- Кҥлшең тәтті екен, не қосып ең? 
- Ӛз емшегімнін сҥтіне илеп пісіріп едім. 
-  Пеле.  Алланың  рақымына  қараңыз.  Сіз  бізге  ана,  біз  сізге  перзент  боп  қалдық  қой!  Сізді 
ҧмытпаймыз... Қайтарда соға кетерміз.Екінші шегір кӛз жігіт: 
- Бәйдібек байдың жылқысы қайда?Нҥрила сезіктене қояды: 
- Оны қайтерсіздер? Жылқыға да, жылқышыларға да тимеңіздер. Жолдарыңыз бола қоймас. Әуре 
боласыздар. Менің тілімді алсаңыздар, кейін қайтыңыздар! 
Алаңғасарлау  бір  жігіті:-  "Қатынның  тілін  алған  қараң  қалады"  демекші,  алған  бағытымыздан 
қайта  қоймаспыз,  -  деп  бәрі  жҥріп  кетеді.Қ.Байболҧлы  жырлаған  Домалақ  ана  туралы  деректеменің 
Орысбай  шежіресі  мен  Жамбыл  нҧсқасынан  едәуір  айырмасы  бар.Қазанғаптың  кӛрсетуінше,Домалақ 
ана  босанып,ҧл  тапқан.Содан  кейін  Сары  бәйбішенің  балалары  барымташылық  ҧрыста  қаза 
болған.Домалақ  ананың  айтқан  ақылымен  тірліктер  жасалып,оның  керемет  қасиетімен  жылқылар 
оралып келген.Сонда ғана Бәйдібек Домалақта бір шарапат бар екенін сезген.Сол кҥннен бастап мама 
шешеміздің  жҧлдызы  оңынан  туып,самалы  оңғарыла  берген.Филология  ғылымының  кандидаты 
Сәрсенбі  Дәуітов  ӛзінің  Домалақ  ана  атты  зерттеу  еңбегінде  былай  деп  жазған:Алты  алашқа  биік 
қасиетімен  танылған  Домалақ  ананың  маңдайының  ашылып,жҧлдызының  жарқыраған  тҧсын  барлық 
шежірелер  менескі  қҧжаттар  Бәйдібектің  кӛкалалы  кӛп  жылқысының  шашау  шықпай  жау  қолынан 
аман-есен  оралуымен  байланыстырады.(17.  "Егемен  Қазақстан"  ҥнпарағы,№140,20 шілде,1996 жыл,5-
бет)Кенен  ақын  Домалақ  мама  шешеміздің  шын  әсілі  атын  Бибісара  деп  атаса,И.Ҥсіпҧлының 
шежіресінен  кӛшірілген  бҧл  нҧсқада  ол  Бибімәриям  деп  айтылған.Жҥсіпбекқожа  Шайқсыламның 
шежіресінде мама шешеміздің тума аты Нҧрбҥбі деп кӛрсетілсе,Диқанбай батырдан жазылып алынған 
Н.А.Аристовтың  деректемесінде  ол  Нҧрила(19.‖Қазақ  кеңес  энциклопедиясы‖.4-том.Алматы.1974.42-
бет.)делінген.Жҥсіпбекқожа  шежіресінде  Жарықшақтың  шын  әсілі  Қарғҧске  деп  баян 
етілсе,И.Ҥсілҧлының  бҧл  нҧсқасында  ол  Тілеуберді  деп  кӛрсетілген.Жҥсіпбекқожа  Шайқсыламның 
кӛрсетуінше,Домалақ  ене  қожа  қызы.Жамбыл  ақын  жырлаған  нҧсқада  ол  Мақтамазам  қызы  боп 
айтылған.Имантай Ҥсіпҧлының қолында сақталған шежіреде Домалақтың әкесі  Мықты Мағзам деген 
кісі,тегі  қожа  деп  баяндалған.Даниярбек  Дҥйсенбаев:  "Бәйдібектің  ҥшінші,кіші  әйелінің  есімі  Нҧрила 
еді.Тҥбі  тҥркістандық    Мақтым  Ағзам  қожаның  немересі"(4.19-бет)Филология  ғылымының  докторы 
Нысанбек Тӛреқҧлов"Шымкент жеріндегі ежелгі тарихи ескерткіштер" атты мақаласында Домалақтың 
әкесінің  атын  Мазамбек(20.  "Қазақстан  әйелдері"журналы,№4,1991жыл,21-бет)деген.Бәйдібекпен 
Нҥриланың ҧрпағы 
Бәйдібек басқа әйелдерінен де біраз бала кӛреді.Бірақ ҧлынан қызы кӛп болады.(10.Момышҧлы 
Б.  "Шежіре"."Қазақ  батырлары"  ҥнпарағы.№3,29-қараша,1991жыл,6-бет)Бәйдібек  би  баласы 
Жарықшаққа  (1398-1475)  ерекше  мейірім,  қамқорлық  кӛрсетеді.  Оның  болашағын  ойлап,  Нҥриланы 
баласымен Ташкентке кӛшіріп апарады. Әкесі Қараша биден қалған әулі-жайға иелік еткізеді. Нҥрила 
жалғыз баласын қала дәстҥрімен тәрбиелейді. Медресеге оқуға береді. Жарықшақ оқуға аса ықыласты, 
зерек  болады.  7-8  жасында  арабша  кітаптарды,  аңыз,  хиссаларды  мҥдірмей  оқитын  болады.  Нҥрила 

209 
 
Жарықшақтан  кейін  1402  жылы  Қызайым  деген  қыз,  онан  соң Тәңірберді, Ақберді деген  екі  ҧл, 
Кҥләйім  және  бір  қыз  туады.  (Бір  дерек Кҥнбибі(Қызай), Ақбибі (Мҧрын)  және Сыбан деген  ҥш  қыз 
туыпты  деп  кӛрсетілген.  Бҧл  перзенттерінін  Қызайымнан  басқасы  жастай  ӛліп  кетеді.  Ал  Қызайым 
Нҥриланың  ӛзіне  айнымай  тартқан  ақылды,  шымыр  боп  ер  жетеді.  Қызайым  бойжеткен 
соң Найман Аталық 
дегеннің 
ҥлкен 
баласы Шағыр батырға 
ҧзатылады. 
Қызайымнан Дербіс, Бегімбет, Ителмен, Меңі туады. Олар кейін 19 болыс ел боп кетеді, бәрін "Қызай 
найман" деп  атайды. Қызай,  Меңіс, Тәңірберді, Қҧдайназар  бәрі  де шетінен бабасы Бәйдібекке  ҧқсап 
елін, жерін қорғап ӛткен батырлар екен. Солардың ішінде әсіресе, Қызай қыз бен Қҧдайназардың асқан 
батырлығы  ел  аузында  аңызға  айналып,  осы  кезге  дейін  айтылып  келеді.  Қызай  аспанға  лақтырған 
тақияны,  кӛз  ҧшында  ҧшып  бара  жатқан  торғайды  атып  тҥсіре  беретін  мерген  бопты.  Бір  соғыста 
Қызай  шапқыншылардың  қҧз  басына  бекінген  он  шақты  мергенін  атып  тҥсіріп,  ӛздеріне  жол 
ашады. Аякӛз, Матай аралығындағы  тауларды  жайлаған  ауылдарды  мал-жанымен  жаудан  қҧтқарып 
алады.  Сол  таулардағы  қырғын  шайқаста  ӛзі  де  ерлікпен  мерт  болған.  Кейін  елі-жҧрты  сол  тауды 
"Қызай  тауы"  деп  атап  кетеді.  Жарықшак  кейін  Бҧхардағы  жоғары  медресені  тамамдап,  Ташкент 
мешітінде имам-софы болады. Нҥрила баласын Уәйіс нағашысына ертіп барып таныстырады. Ол кезде 
Уәйіс Моғолстанныңханы боп тҧрады. Нағашысы Жарықшақты Жетісу атырабына бек етіп белгілейді. 
Сонымен  Жарықшақ  Жетісу  ӛлкесін  ҧзақ  жылдар  билейді.  Ол  парсы,  иран  елдерімен  сауда  қарым 
қатынас жасайды. Уәйіс 1429 жылы қайтыс болады. Оның артында Жҥніс, Есенбҧға деге ержеткен екі 
баласы  қалады.  Елжҧрты  Есенбҧғаны  әкесінің  орнына  хан  кӛтереді.  Жарықшақ  Есенбҧға  ханға бас 
уәзір кеңесші 
болады. 
Жарықшақтың 
бірінші 
әйелі Тәукел 
бибіден: Албан, Суан, 
екінші 
әйелі Бибіфатимадан Дулат (1426-1506)  туады.  Албан  мен  Суан  батыр  шалыс,  ал  Дулат  ақылды, 
сабырлы боп ер жетеді. Нҥрила кіші келіні Бнбіфатиманы еркелетіп "Бипаш" дейді екен. Кейбіреулер 
қазақ шежіре  тарихында  екі Дулаттың болғанын ажырата  бермейді. Бірі  -  ежелгі Дулу тайпасындағы, 
екіншісі  -  одан  мың  жылдай  кейін  сол  Дулудың  есімімен  аталып  кеткен  Бәйдібек  бабадан  тарайтын 
Дулат руының болғандығы. Б.з. дейінгі II ғасырда ӛмір сҥрген ежелгі ҥйсін Мемлекетінің бір тармағы 
Дулу,  Дуғлу  тайпасы  деп  аталғаны  рас. Ҥйсін елінің Кҥнбі  ханы балаларына  енші  ҥлестірерде  ӛзінің 
батыр  баласы  Дулуға  іле  ӛзенінің  бойын  бӛліп  берді.  Сол  Дулу  бастаған  тайпа  Ҥйсін  Мемлекетінің 
одан  кейін  Тҥрік  қағанатының  айбынды  жауынгер  оң  қанаты  болады.  Ак. Л.  Н.  Гумилев ӛзінің  кӛне 
тҥріктер  туралы  кітабында  (137  б.)  былай  жазады:  "Ат  ҥстінде  шебер  соғысатын  ежелгі  хундердің 
жауынгерлік  машығын  мҧралаған  дулулар  қағанатта  беделі  зор  ҥстем  тайпа  одағы  болды".  Міне, 
Бәйдібек баба мен Домалақ ана сол ежелгі Дулу тайпасының атымен Дулат деп койған. Демек, Дулу - 
б.з.д. II ғасырда ғҧмыр кешкен тайпа болса, Дулат 1426-1506 жылдары ӛмір сҥрген батыр әрі би болып 
шығады. 1452 жылдары Жарықшақ анасы Нҥриламен ақылдаса отырып, ҥш баласына Жетісуды ӛрлей 
мекендеп, ен жайлауға қоныс тебуді тапсырады. Содан Албан одан тараған Сары, Шыбыл ҧрпақтары, 
Суаннан  ӛрбіген  Байтегей  балалары  Қытаймен  шектес Нарынқол, Кеген жерін  мекендеп  кетеді.  Ал 
Дулаттан  ӛсіп-ӛнген Ботбай, Шымыр, Сыйқым, Жаныс рулары  қазіргі  Талдыкқорған,  Алматы, 
Шымкент  облыстарын  мекен  етіп,  тіршілік  етеді.  Дулаттың  сол  тӛрт  баласынын  ӛскелеңдігі  жӛнінде 
халық арасында:Жаныс кӛп пе, қамыс кӛп пе,Сыйқым кӛп пе, қыйқым кӛп пе,Шымыр кӛп пе, шыбын 
кӛп  пе,Ботбай  кӛп  пе,  бота  кӛп  пе?деген  мақал-мәтел  таралып  кеткен.(ҚР  ҦҒА,Орталық  ғылыми 
кітапханасының  қазақ  әдебиеті,сирек  кітаптар  және  қолжазбалар  бӛлімі,п513.720.2-бет)Бәйдібектің 
ерлігі  Бір шежіреде Бәйдібектің батырлығы былай хикая етілген.  Алатаудың  арғы  жағынан жау қолы 
қаптан  келе  жатады. Жалайыр қариялары  жан-жақтағы  елге  ат  шаптырады.  Бҧл хабарды есітіп 
Қаратаудан Бәйдібек батыр қол жинап аттанады. Екі жақ Алтын-Емел жотасында тоқайласады. Әуелі 
жекпе-жекке шығады. Тҥйедей қара атқа мінген бір шойын қара ортаға шығады. Бҧл қалмақтың Дӛде 
батыры екен.  Оған  жалайырдың Алшынбай  батыры қарсы  жҥреді.  Екеуі  найзаласады.  Алшынбайдың 
қылышы қақ бӛлініп, Дӛдемен арпалысып жҥріп мерт боп кетеді. Бәйдібек батыр:- Енді кім шығады? - 
деп  айқай  салады.  Найманның  Шектібай  батыры  кӛк  атын  ойқастатып  Дӛдеге  жетіп  барады.  Тағы 
айқас, тағы найзаласу. Шектібай да дҥлей Дӛдеге тӛтеп бере алмай ауыр жараланып қалады.- Тағы кім 
бар?  -  дегенде,  жауға  қарама-қарсы  қаптап  тҧрған  сарбаздар  арасынан  ешкім  "мен  шығамын"  дей 
қоймайды. Әлден уақта намысқа тырысып, тай мінген талдырмаш сары жігіт:- Мен шығар едім, бірақ 
мінетін жарамды атым жоқ, - дейді.Бәйдібек батыр:- Мін менің атыма, - деп астындағы ақбоз айғырын 
тҥсіп береді де, ол Дӛдеге:- Ал, батыр, біздің баламен шайқасуға калайсың? - деп кекетеді. Дӛде:- Мен 
баламен кҥреске шығатын бала емеспін! Ӛзің кел, - деп гҥр ете қалады. Бәйдібек:- Келсең кел, ӛзім де 
сол  сӛзіңді  кҥтіп  тҧр  едім,  —  деп  ӛзінің  Ақбоз  айғырына  мініп,  оған  қарсы  шығады.  Сарбаздары: 
"Иә, Қҧдай қолдай  гӛр!"  деп  тілеп,  шуласады.  Екеуі  әуелі  қылыштасады.  Дӛденің  кҥші  басым 
болғанымен, айла-тәсілі аз екен. Ол Бәйдібектің әбжіл қимылына тӛтеп бере алмай әбден қан сорпаға 
тҥседі. Дӛде бар кҥшін жинап алып, енді найзасын кезенеді. Бәйдібек те найзасын ыңғайлайды. Оның 
жастайынан  жылқы  бағып  жҥргенде,  қарт  жылқышылардан  ҥйренген  дағдылы  бір  әдісі  -  қҧрыққа 
ҧқсатып  найзасының  ҧшына  шылбырдан  қыл  тҧзақ  байналынатын-ды.  Ол  енді  Дӛдеге  сол  тәсілін 

210 
 
қолданбақ.  Мҧны  Дӛде  де,  жау-жағы  да  елей  қоймайды,  онша  мән  бермейді.  Екеуі  ары-бері  атойлап 
шауын найзаласып жҥреді. Бір уақта Дӛде оған оқтала бергенде, Бәйдібек оның бҧғыдай мойнына қыл 
тҧзақты  шалып  алып,  ат-матымен  сҥйрей  жӛнеледі.  Дӛде  қолындағы  найзасын  тастай  салып,  екі 
қолымен буынып бара жатқан мойынын босатып алмақ боп жанталасады. Бәйдібек батырдың темірдей 
тегеурінді  қолы  қоя  ма,  әне-міне  дегенше  Дӛденің  аттан  аударылып  кеткей  аюдай  денесін  жерге 
сҥйретіп екі айналдырып тастайды да, жайына кете береді. Сӛйтіп Дӛде азаппен қылқынып жан тәсілім 
қылады.  Бәйдібек  жауды  тҥре  қуып,  тас-талқан  етіп  жеңіп  шығады.  Бір  бҧл  емес  Бәйдібектің  ел-
жҧртына  шапқыншы  жаудан  қорғап  кқалудағы  ерліктері  жӛніндегі  шежіре-дерек,  аңыз-әңгімелер  аз 
емес.  Кезінде  солардың  хатка  тҥсе  қоймаған.  Бәйдібек  би  1442  жылдың  кҥзінде  алпыс  ҧш  жасында 
Бала  бӛген  басындағы  ӛзінің  қыстауында  қайтыс  болыпты.Домалақ  ананың  дҥниеден  ӛтуі...Ташкент 
шаһары. Қараша бидің қызыл қыштан соққан кең ҥйіне Боралдайдан келген Домалақ ана балаларымен 
қауышты,  немерелерінің  бетінен  сҥйіп,  арқа-жарқа  боп  калады.  Қасиетті  ананың  жақындағы  ҥйіне 
келгенін естіген қазақ, ӛзбек кӛршілері бірінен соң бірі келіп сәлемдесіп жатады. Айлар, жылдар ӛтеді. 
Бір кҥні Домалақ ана тҥс кӛріп ерте оянады. - Тҥсімде отағасы қасыма кел деп шақырады... Мені елге 
кӛшіріңдер.  Жарықшақ  Дулатты  шақырады.  Бәрі  ақылдасып,  анасың  Боралдайға  кӛшірмек  болады. 
Дулат  екі  кҥймесін  әзірлейді.  Біріне  анасы  мен  ӛзінің  әйелі Кҥлзейнепті отырғызады.  Екінші кҥймеге 
жол  азық,  сусын  салып,  ӛзі  20  жігітпен  қасына  ереді.  Ҥш кҥн дегенде  олар  Бала  бӛгенге  жетеді. 
Аттарын отқа қойып, ӛздері ӛзен жағасында сусындап отырады. Домалақ ана балаларына:  - Мен елге 
жеткен соң олай-пҧлай боп кетсем, аталарың Бәйдібекеңнің қасына қойыңдар. Егер жолда ӛлсем, ары-
бері  сҥйремеңдер,  сол  жерге  қойып,  басыма  белгі  қоярсыңдар,  -  дейді.  Балалары:  -  Ойбай, апа, 
ондай сӛз айтпаңыз,  сіз  әлі шӛберелеріңізді кӛресіз,  —  деп,  кӛңілін  жҧбаткан  болады.  Домалақ  ана 
ӛзеннен беті-қолын жуып, дәрет алады. 
Жан-жағына 
қарайды. Тҥркістан жаққа, қҧбылаға қарап 
кҥбірлейді. Сӛйтіп кӛк майса балауса шӛпті кешіп, ары-бері жҥреді. Тыныс алып, кең аспанға тамсана 
қарайды.    
   

жүктеу/скачать 5,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: