И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

болса, жіктік жалғауы 
-қ, -к 
(біз болса-қ, келсе-к) болады; көпше 
екінші жақ анайы да, сыпайы да біркелкі емес: тәуелдік жалғау
көптік жалғаудан кейін түрады: лар-ың, -лер-ің, -дар-ың, -дер- 
ің, -тар-ың, тер-ің (бала-лар-ың, хат-тар-ың, жер-лер-ің), жіктік
жалғау көптік жалғаудан бүрын тұрады: -ң-дар, -ң-дер, -ңыз— 
дар, -ңіз-дер (барса-ң-дар, келді-ң-дер, барса-ңыз-дар, келді- 
ңіз-дер): бұл жерде көптік жалғауының орны жай ғана ауысып 
келуі емес, жоғарыда (көптік жалғауға байланысты сан-мөлшер 
катеғориясында) көптік жалғау жіктік жалғаумен қабаттасып 
келғенде ғана сөз бен сөзді байланыстырады деп көрсетілген, 
демек, өзі жалғанған сөз білдіретін ұғымның көптігі емес, оны 
атқарушы субъектінің көптігін білдіреді, ал тәуелдік жалғаумен 
қабаттасып келгенде көптік жалғау ондай қызмет (сөз бен сөзді 
байланыстыру) атқара алмайды, тек өзі жалғанған сөз білдіретін 
ұғымның (көбіне заттың) көптігін білдіреді.
Үшіншіден, тәуелдік жалғауына екпін түседі де, жіктік 
жалғауына екпін түспейді: бала-лар-ың, жер-лерің, бірақ барса- 
ңдар, келді-ндер, барса-ңыздар, келді-ңіз-дер, т. б.
Тәуелдік жалғауы мен жіктік жалғауының сырт түлғасы 
сәйкесі бір бүл емес. Мысалы, бала-мыз, кісі-міз деғен сөздер 
бірде біздің бала-мыз, кісі-міз түрінде тәуелдік жалғау болса, 
онда екпін сөз соңына (жалғауға) түседі, екіншіде біз баиа-мыз, 
кісі-міз түрінде жіктік жалғау болады, онда жалғауға екпін
түспейді. і; - 
' 
'
Сөйлеу тілде -а, -е, -й тұлғалы көсемшеге жалғанатын
1-жақ жекеше жіктік жалғауы (-мын, -мін) -м болып, 3-жақ
жіктік жалғауы (-ды, -ді) -т болып, 
-ған, -ген, -қан, -кен
түлғалы есімшеге жачғанатын 1-жақ жекеше жіктік жалғауы
(-мын, -мін) -м болып та айтылады: бара-мын, келе-мін, сөйлеи-
мін деудің орнына бара-м, келе-м, сөйлей-м болып, бара-ды,
келе-ді, сөйлей-ді деудің орнына бара-т, келе-т, сөйлей-т болып,
барған-мын, келген-міН, сөйлеген-мін деудің орнына барға-м,
143

келге-м, сөйлеге-м болып айтыла береді. Әрине, соңғы вариант 
толық әдеби норма болып саналмайды.
Сонымен бірге 1-жақ жекеше мәнде тілімізде 

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: