Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- NAXÇIVAN DİALEKTİNDƏ İŞLƏNƏN ORTAQ TÜRK SÖZLƏRİ
- Açar Sözlər
- Keywords
Korkut ata bilisin versin.” denir (Kalafat, 1998: 47) Dede Korkut kitabı besmele (dua) ile başlar. Kitaptaki hikâyeler, peygamber dönemine yakın bayat boyundan Korkut Ata denen birinin sorunları çözmesi ve gaipten haberler (şaman olma özelliği) vermesi etrafında toplanmaktadır (Ergin, 1997: 73). Her hikâyenin sonunda uzun ya da kısa ozan duası dediğimiz dualar okunmaktadır. (Ergin, 1997: 4) Dede Korkut alkışta bulunurken uzun ömür diler ve kötü niyetlilerin şerrine karşı da Allahtan yardım ister. ‘Devletsüz şerrinden Allah saklasın (korusun) hanum hey’ ‘Üç otuz on (100) yaşınız dolsun, hak size
Dede Korkut bayanları tarif ederken Türk halklarının misafire gösterdiği saygıyı ve sofra kültürünü de ortaya koyar ve alkış veya kargışlar ile de düşüncelerini kuvvetlendirir. Dede Korkut kadınları dört grupta toplar: Kocası evde olmayan kadın için misafir gelse o da mert davranıp yedirip içirip gönderse Hz. Ayşe Fatma soyundandır der. Anun bebekleri yetsün, duasında bulunur. Hiçbir şeyden memnun olmayan, ah vah eden ve hep yokluktan dem vurup çalışmayan kocasına hizmet etmeyen, diğer üç kadın için ise onların bebekleri yetmesun, bedduasında bulunur. Hatta kocasına hizmet etmeyip her şeye yok diyenler için Hz. Nuh’un eşeğinin soyundan geldiğini söyler (Ergin, 1997: 76–77). Korkut Ata ad koyarken de alkışta bulunur. Örneğin: Dirse Han Oğlu Buğaç Han Boyunı Beyan İder Hanum Hey hikâyesinde, Boğaç Han boğayı yenince Korkut Ata onun adının Boğaç olmasını ister ve ‘Adını ben verdim, yaşını Allah versin.’ duasında bulunur. (Ergin, 1997: 83) Dede Korkut’un Basat’a ad vermesi hikâyesinde ise; Oğuzlar uğradıkları baskın sonucu kaçarken Aruz Koca’nın bir torunu yere düşer ve orada kalır. Sonra bir aslan onu bulur ve büyütür… Uzun bir süre sonra bulunup getirilen (aslandan ayrılmak istemeyip kendini aslan zanneden) gence Korkut Ata şu bata ile adını verir: “Delikanlı sen bir insansın. Hayvanların âleminde kalma! Gel! Güzel savaş atlarına bin! Yiğit atlılarla koş! Dörtnala git! Büyük kardeşinin adı Cihan Selçuk’tur. Senin adın da Basat olsun. Ben sana adını verdim, Allah da ömür versin.’ diye dua eder ( Roux, 2000: 288). Kam Püren’in Oğlu Bamsı Beyrek Destanında Dede Korkut’un Bamsı Beyrek’e Ad Koyması: Ünüm anla sözüm dinle Bay Püre, Allah Teala sana bir oğul virmiş tutavirsün, Ağ sancak götürende Müslümanlar arhası olsun, Karşu yatan kara karlutağlardan aşar olsa Allah Teala senin oşluna aşutvirsün, Kanlukanlu sulardan kiçer olsa kiçutvirsün
1 Bkz.’Korkuta Mezar Kazmak’ düzen birliğin bozulmasıyla hayata küsüp uzaklara giden korkut her gittiği yerde mezar kazıyıcıları ile karşılarşır bu ne diye sorunca herkes bu korkutun mezarı der. Bu atasözü buradan çıkmıştır. Her yerde kendi mezarıyla karşılaşan korkut yinede yenilmek istemez ve kopuzunu alır ve yanındaki örtüyü suyun özerine atar onun üzerine oturur suya batmaz örtü burada azraili yanına yaklaştırmadan çalıp söyleyen korkutu etrafta bulunan bütün canlılar zevkle dinler bu yüz yıl sürer fakat korkut bir gün güç toplamak için bir anlık gözlerini kapatınca beklemekte olan ecel yılan kılığına girerek onu sokar ve öldürür. (Nısanbayev; 2000, S. 8)
474 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Kalabalık kafire girende Allah Teala senin oğluna fursatvirsün, Sen oğlunu Bamsım diye ohşarsun, Bunu adı boz aygırlı Bamsı Beyrek olsun Adını ben virdüm yaşını Allah virsün (Ergin, 1997: 121). Bu duanın ardından orada bulunan güçlü ve kendilerini ispatlamış Oğuz beyleri el kaldırıp alkışta bulunarak: “Bu ad bu yiğide kutlu olsun!” derler (Yalsızuçar, 2010: 78). Türk halklarında yiğitlik önemlidir ve kim yiğitlikte ün yaparsa toplumda şanı olur, övülür. Bu durumu Dede Korkut Hikâyelerinde de görmekteyiz. Dirse Han Oğlu Buğaç Han Boyunı Beyan İder Hanum Hey hikâyesinde, Buğaç Han babasını kırk yiğidin elinden kurtardığı için Korkut Ata ona alkışta bulunur:
95). Türk halklarında namusa verilen değeri gördüğümüz Salur Kazan’ın Evinin Yağmalanması hikâyesinde, Kazan’ın karısını bulmak için düşmanlar, Uruz’u pişirip etini esir kadınlara yedirmek ister. Kim yemezse o Kazan’ın karısıdır derler. Bu sırada Uruz annesine hiçbir şekilde ortaya çıkmamasını, gerekirse etinden yemesini söyleyerek: Sen ve babam sağ olun, alkışında bulunur. kadın ana karşumalup ne bögürüsin, …………….
Kızıl develer olan yirde Bir köşeği olmaz mı olur Ağça koyunlar olan yirde Bir kuzıçığı olmaz mı olur Sen sağol kadın ana, babam sağolsun Bir benim gibi oğulbulınmaz mı olur. (Ergin, 1997: 108) Kız istenirken edilen dua da o günden bu güne hiç değişmeden varlığını korumuştur. Kanlı Koca Oglı Kan Turalı Boyını Beyan İder hikayesinde kız isteme, diğer hikayelerde olduğu gibi ‘Tanrının buyruğu ile Peygamberin kavliyle kızınızı istemeğe gelmişiz.’ şeklindedir. (Ergin, 1997: 188) Hikâyelerde sıkıntılı durumlardan kurtulmak için de çeşitli dualara başvurulmuştur. Kazılık Koca OglıYigenekBoyunı Beyan İder hikâyesinde, Yigenek esir düşünce Kazılık şu duayı eder:
Bütün hikâyelerin sonunda Dede Korkut birbirine benzer alkışlarda bulunmaktadır. Bu alkışların temelinde dağlar, ağaç, yer, su, gün, ay, yıldız, ak yıldırım, at, kılıç, Hz. Muhammet, Allah, cennet vb. adları anarak hem İslamiyet öncesi hem de İslami dönemin önemli kültür unsurlarını bir arada kaynaştırarak kullanır (Defne, 1988: 40-44). Dede Korkut Hikâyelerindeki halk kültürüne ait her bir unsur üzerinde ciltler dolusu çalışma gerektirecek hacme sahiptirler. Bu unsurlardan biri de Alkış ve Dualardır. Sayfa sınırlaması nedeni ile biz de kısaca değinmekle ve birkaç örnek sunmakla yetindik. Fakat milletlerin eski kültürlerini incelemek, sosyal, siyasal, dini dünya görüşleri ve benzeri başka konularda hayatları hakkında bilgi sahibi olmak için başvurulacak en önemli unsur inanç ve inançlara bağlı gelenek ve ritüeller bu kitapta fazlasıyla 475 Yrd. Doç. Dr. Mustafa KUNDAKÇI-Doç. Dr. Cıldız İSMAİLOVA/Türk Kültüründe Alkışlar ile … mevcuttur. Bu bağlamda Dede Korkut Hikâyelerinde alkışları ele aldığımızda Türklerin geçmiş devirlerden bugüne aile içinde, cemiyette veya başka topluluklarla olan münasebetlerinde dünya görüşlerini net olarak görebilmekteyiz.
İnan, Abdulkadir (2000), Tarihte Ve Bugün Şamanizm, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, 5. Baskı, Ankara. Çınar, Ali Abbas (1996), Türk Dünyası Halk Kültürü, Muğla Üniversitesi Matbaasçş.ı, Muğla. Alptekin, Ali Berat (2003), Kazak Masallarından Seçmeler, Akçağ Yayınları, Ankara. Duymaz, Ali (2000), ‘Sihir Şiirlerinin Bir Türü Olarak Alkışlar’ Milli Folklor Dergisi, Sayı 45. Kaya, Doğan (2001), Folklorumuzda Beddua Söyleme Geleneği Ve Türk Halk Şiirinde Beddualar, Atatürk Kültür Merkezi Başkanliği Yayinlari, Ankara. Akalın, Sami (1990), Türk Dilek Sözlerinden Alkışlar Kargışlar, Gazi Üniversitesi Basın Yayın Yüksek Okulu, Matbaası, Ankara. Kapağan, Enver (2014), Gök Tanrı İnancı Ve Bu İnanç Sisteminin İçinde Alkış, Dua Ve Dilekler* Turkish Studies International Periodical FortheLanguages, Literatureand History of Turkishor Turkic Volume 9/3 Winter 2014, 801-810. Ermetin, Günnur Yücekal (2009), Mevlevilikte Şamanizm İzleri, Töre Yayınevi, İstanbul. Ergalieva, Jannat -NurhatŞakuzadaulı (2000), Kazak Kültürü, Al-Farabi Kitabevi, Almatı. Roux, Jean Paol (2000), Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Kabalcı Yayınevi, İstanbul. Nısanbayev, Abdimalik (2000), Kazakistan’da Dede Korkut, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara. Ergin, Muharrem (1997), Dede Korkut Kitabı I, Atatürk Kültür Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu ‘Türk Dil Kurumu Yayınları’, Ankara. Yalsızuçarlar, Sadık (2010), Dede Korkut Kitabı, Lacivert Yayıncılık, İstanbul. Tika(2002), Türk Dünyası Edebiyatı 1.Cilt. Aydoğdu Ofset, Ankara. Bapaeva, Janyl Myrza (2008),Tuva Kamlarının Alkışları, Yüksek Lisans tezi, Ankara. Kalafat, Yaşar (1998), Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 3. Baskı. Ankara. Defne, Zeki Ömer (1988), Dede Korkut Hikayeleri Üzerinde Edebi Sanatlar Bakımından Bir Araştırma, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
476 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
NAXÇIVAN DİALEKTİNDƏ İŞLƏNƏN ORTAQ TÜRK SÖZLƏRİ Doç. Dr. N. ƏLIYEVA
digər türk dilləri ilə də maraqlı müqayisələr aparılmış, qədim dövrlərdən dilimizin lüğət tərkibində mövcud olan ortaq Türk sözləri müəyyən olunmuşdur. Burada bölgənin ayrı-ayrı rayonlarının şivələri leksik cəhətdən araşdırılaraq, göstərilmişdir ki, hər bir şivənin leksikası ədəbi dilimizin və dialektlərimizin tarixi mənzərəsini, türk dilləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini göz önündə canlandırır. Eyni zamanda şivələrimizdə türk dilləri və dialektləri ilə ortaq cəhətlərin çoxluğu da diqqətə çatdırılmışdır.
interesting comparisons with other Turkic languages also are carried out, since ancient times used in the vocabulary of our language Turkic words in common has been identified. Investigating dialects of various districts of the region from the lexical point of view, the author demonstrates a historical picture of our literary language and dialects, their interrelation with other Turkic languages. The set of the common features uniting our dialects with other Turkic languages and dialects is simultaneously emphasized. Keywords: patois, lexicon, Turkic languages, Turkic words in common Sözlərin dialekt və şivələrdən toplanılaraq qədim yazılı abidələrimizlə müqayisədə öyrənilməsində məqsəd türk dillərinin əsrlərdən bəri öz köklərindən nə dərəcədə ayrıldığını, artıq ümumtürk dili kimi deyil, hər birinin ayrılıqda, öz çərçivəsi daxilində, qeyri-türkdillər əhatəsində və fərqli mühitdə necə inkişaf etdiyini, xarici amillərə qarşı necə qorunduqlarını, Türk dillərində mövcud olmuş qədim sözlərin bugünkü vəziyyətini öyrənmək, qədim sözlərimiz əsasında hansı dildə daha çox söz yaradıldığını, qədim sözlərin müasir dildə hansı səviyyədə qorunduğunu ortaya qoymaq, gələcəkdə kökə dönmə ehtimalının nə dərəcədə olduğunu müəyyənləşdirmək, dilin alınma sözlər hesabına deyil, qədim sözlərimiz, dialekt və şivələrdən gətirdiyimiz sözlər, yəni öz imkanlarımız hesabına zənginləşdirilə bilməsini və leksik bazanın yad sözlərdən təmizlənməsi imkanını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Bununla yanaşı, bildirməliyik ki, konkret olaraq bir dil üzrə təhlil üçün ən doğru mənbələr dialektlərdir. Belə ki, işlək dildən tərk olunan sözlər dialektlərdə və şivələrdə qorunub saxlanıla bilir. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi öz mənşəyinə görə yekcins deyil. Azərbaycanlılar tarixən müxtəlif etnik qruplarla qarşılıqlı əlaqədə olmuşlar ki, bu da dilin müxtəlif yaruslarında olduğu kimi, leksikasında da izini qorumuşdur. Azərbaycan dili şivələri bu qarşılıqlı təsirdən kənarda qalmamışdır. Dialekt leksikasının dil mənbəyindən danışarkən iki əsas–qədim Türk–Azərbaycan və alınma qatını izləmək məqsədəuyğundur. Bu sahədə toplanan faktiki dil materialları belə bir əsası söyləməyə imkan verir ki, Azərbaycan dili dialekt və şivələrində əsl türk Azərbaycan mənşəli sözlər ön planda durur. Azərbaycan dilindəki sifətlər, əvəzliklər, saylar, fellərin, demək olar ki, əksəriyyəti dilimizin özünəməxsus qədim sözləridir. Tarixən müstəqil leksik vahid kimi mövcud olan belə sözlər ya eyni semantik yüklə, ya da müəyyən dəyişikliklə işlənməkdədir. Bu mənada da Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin bizə verdiyi materialların rolu əvəzsizdir. Dialekt və şivələrimiz dilimizin ən qədim vəziyyətini, dil tariximizi özündə əks etdirən mənbələrdən biridir. Dildə elə leksik vahidlər var ki, onlarda xalqın tarixinin izləri, adət-ənənələri, milli ruhu yaşayır. Cəmiyyətin inkişafı, həyatının, məişətinin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq bu sözlərin bir qismi dilin lüğət tərkibindən çıxsa da, onun tarixinin canlı şahidi kimi xalqın dilində-dialekt və şivələrdə yaşayır. Ona görə də dilin tarixini tədqiq edərkən ilk növbədə onun qədimliyini özündə qoruyub saxlayan yazılı mənbələrə və canlı xalq dilinə müraciət etmək lazım gəlir. Dilimizdə elə qədim sözlər vardır ki, onların tarixi ortaq türk dili ilə baglıdır. Onlar qədim yazılı abidələrimizdə müşahidə olunur və müasir türk dillərinin də bəzilərində ədəbi dil, bəzilərində isə dialekt və şivə səviyyəsində işlənir. Bu cür sözlər bu gün ədəbi dilimizdə arxaikləşsə də, dialekt və şivələrin lüğət tərkibində qorunub saxlanmışdır. Naxçıvan dialekt və şivələrinin lüğət tərkibində də belə maraqlı leksik vahidlərə rast gəlirik. Bu cür vahidlərin etimoloji izahı olduqca maraqlı dil faktları ortaya çıxarır.
478 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Türk dillərində qohumluq və ailə münasibətləri bildirən sözlər özlərinin məzmun və şəkillərinə görə daha çox dəyişməz sözlərdir (Əliyev, 2003: 352). Məsələn, kürəkən sözü Naxçıvan dialektində kürəkən, yeznə; Culfa şivələrində giyəv//gev, yeznə; Şahbuz şivələrində giyəv şəklində işlənir. “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanında tez-tez goygü//güyəgi sözünə rast gəlirik. Məsələn: “Dirsə xan oğlu Buğacın boyu”nda: Bərü gəlgil başım baxtı, evim taxtı Xan babamın göygisi, Qadın anamın sevgisi. Atam-anam verdigi, Göz açuban gördügim, Könül verib sevdigim A Dirsə xan (“Kitabi-Dədə Qorqud”, 2004: 30). “Salur Qazanın evinin yağmalanması” boyunda: -Bir gün Ulaş oğlı, Tulu (tüklu) quşun yavrısı, bizə miskin umudı, Amit soyının aslanı, Qaraçuğın qaplanı, qonur atın iyəsi, xan Uruzun ağası, Bayındır xanın güyəgisi, Qalın Oğuzun dövləti, qalmış yigit arxası Salur Qazan yerindən durmışdı (“Kitabi-Dədə Qorqud”, 2004: 37). Göründüyü kimi, dastanda kürəkən mənasında işlənən bu qohumluq termini bu gün Naxçıvanın ayrı-ayrı bölgələrində eyni mənada işlənməkdədir. Eyni leksemin həm “Kitabi-Dədə-Qorqud”da, həm də müasir dialekt və şivələrimizdə işlənməsi bu nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, bu söz əsl türk mənşəli sözdür və qədim dövrlərdən dilimizdə işlənməkdədir. Eyni sözə güyəv şəklində XIII əsrə aid Azərbaycan dilində yaranmış ilk məsnəvi olan “Dastani – Əhməd Hərami”də də rast gəlirik. Bu söz qədim türk lüğətlərindən Mahmud Kaşğarinin “Divan”ında, Əbu Həyyanın və İbn Mühənnanın lüğətlərində də yeznə, kürəkən mənalarında işlənmişdir. Görünür ki, bu söz o dövrlərdə dilimizdə işlək sözlərdən biri olmuş, lakin zaman keçdikcə tədricən arxaikləşmişdir. Dialekt və şivələrimizdə arxaikləşmə prosesi ədəbi dilə nisbətən daha ləng gedir. Ədəbi dildən arxaik sözlər sürətlə çıxdığı halda, dialekt və şivələrimizdə bu sözlər uzun müddət qorunub saxlanıla bilir ki, giyəv sözü də belə sözlərdəndir. Ədəbi dilimizdən çıxan bu sözlərin dialektlərdə yaşaması dil tariximizin öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Kürəkən mənasını verən bu söz göyüm şəklində Zaqatala şivəsində müşahidə olunur (Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti, 1999: 205). Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin əksər dialekt və şivələrində eyni mənada göy//gev leksik vahidi işlənməkdədir (Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti, 1999: 204). Türk dialektlərində bu sözə yaxın olan güvey sözü işlədilir ki, bu sözlər eyni fonetik tərkibə malikdirlər. Eyni mənada müasir başqırd və tatar ədəbi dilində kiyəv, qazax dilində küyev, özbək dilində küyav, qırğız dilində küyo, uyğur dilində isə küyoğul sözləri işlənir (Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü, 1992: 146). İşlənmə arealı geniş, tarixi baxımdan qədim türk mənşəli leksemlərdən biri də toğlu//toxlu sözüdür. Belə ki, bu söz Azərbaycan dilinin tədqiq olunmuş dialekt və şivələrinin materiallarında həm fonetik baxımdan, həm də leksik məna baxımından çox yaxın olan mənalarda qeydə alınmışdır. Naxçıvanın Ordubad dialektində, Culfa, Şahbuz, Babək şivələrində bu söz daha çox toxlu//toxlı variantında bir yaşına qədər olan quzu mənasında işlənir. Bu leksik vahid to: lu//toğlu “altı aydan bir yaşa kimi erkək və ya dişi bala” mənasında Gəncə, toflu//toxlu “altı aylıq quzu” Şəki, toğlı Bakı, Qazax, Quba, toxluman//toğluman “altı aylıq dişi quzu” qərb qrupu dialekt və şivələri, Muğan qrupu, Cəbrayıl, toğlı Salyan, toğlu (1 yaşında) Füzuli şivələrində qeydə alınmışdır. Maraqlıdır ki, Qərbi Azərbaycanın Çəmbərək, Əştərək şivələrində bu söz toğlu/toğlubaşı variantında hörgüdə istifadə olunan yumru daş mənasında işlənir. Sözün bu mənası həmin daşların toğlu başına bənzədilməsi ilə izah olunur (Bayramov, 2011: 378). Bu leksik vahid Azərbaycan dilinin qədim yazılı abidələrində, qədim və müasir türk dillərində də özünü göstərir. Məs.: “Kitabi -Dədə Qorqud” dastanlarında: “Toğlıcıqlar, dövlətim saqar qoç, gəl, keç” – dedi (“Kitabi-Dədə Qorqud”, 2004: 130). Bu leksik vahidə əksər türk dillərində eyni mənada rast gəlirik. Tuvin dilində toqtu, türkmən dilində toklı, qırğız dilində toktu, qaraqalpak dilində toklu//tokle//tokti sözlərinin birillik quzu mənasında işləndiyi göstərilmişdir. Naxçıvan dialektində tez-tez rast gəldiyimiz maraqlı leksik vahidlərdən biri də görk sözüdür. Burada daha çox Şahbuz şivələrində nümunə mənasında işlənən bu sözə Şahbuz rayonunda döğulub boya-başa çatmış Xalq şairimiz Məmməd Arazın əsərlərində də rast gəlirik. Şair bu sözü daha çox görünüş, dərs mənasında işlətmişdir: Gedən gedər, qəmi qalar bir içim, Fərqi yoxdur: ya üç mini, ya üçü... Məzar üstə çoxu ağlar görk üçün, 479 Doç. Dr. N. ƏLIYEVA/Nahçıvan Dialektinde İşlenen Ortak Türk Sözleri Ağlayırsan-sağlığımda ağla sən
(Araz, 1997: 258). Azərbaycan dilinin digər dialekt və şivələrində nümunə, nümunə olmaq (Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti, 1999: 203), Çəmbərək şivələrində görk olmaq-ibrət olmaq (Bayramov, 2011: 163) mənasında işlənən bu sözə qədim türk yazılı abidələrində də müxtəlif variantlarda rast gəlirik. Belə ki, burada “gör” felindən formalaşmış olan “görk”, körklük//körklü (yaraşıqlı, gözəl, gözəgəlimli) sözləri işlənmişdir. “Divani lüğəti-it türk”də oxuyuruq: “Görklük toniğ özündə, tatlığ aşığ azınka” / Gözəl, yaraşıqlı paltar özünə, dadlı yeməyi özgəsinə. Bu vahidə bəzi müasir türk dillərində də müstəqil lüğəvi vahid kimi geniş rast gəlinir (Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü, 1992: 78). “Kitabi-Dədə Qorqud”da bu vahidə tez-tez rast gəlirik: -Qazan oğlını alub qara dağlar üzərinə ava çıqdı. Av avladı, quş quşladı. Sığın-keyik yıqdı. Gök alan görklü çəmənə çadır tikdi. Bir qaç gün bəglər ilə yedi-içdi (“Kitabi-Dədə Qorqud”, 2004: 80). Dastanda görk sözü gözəllik, görünüş, görkəm, sifət, mübarəklik, örnək mənalarındadır. Görklü isə gözəl, görünüşlü, görkəmli, bənzər, kimi mənalarına gəlir (Dədə Qorqud Kitabı, 2004: 329). Qulun leksik vahidi də işlənmə arealına görə geniş əhatəlidir. Belə ki, bu söz türk dillərinin əksəriyyətində yaxın mənalarda işlənməkdədir. Məsələn: qırğız dilində kulun “altı aylıq at balası”, altay, qaraqalpak, tuva, özbək, uyğur, yakut dillərində kulun, başqırd dilində кolon, noqay dilində кulin “bir yaşa qədər at balası” (Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü, 1992: 514), V.V.Radlovun lüğətində кulun eyni mənada qeydə alımışdır. Naxçıvan dialektində bu söz qulun və ya kurix' variantında atın bir yaşa qədərki erkək və ya dişi balası mənasında işlənir. Bu leksik vahid Azərbaycan dilinin digər dialekt və şivələrində də yeni doğulandan altı aya qədər atın erkək və ya dişi balası, təzə doğulmuş at balası, iki yaşa qədər at balası, altı aylıq at balası, atın yeni doğulmuş balası və s. mənalarda Zəngilan şivələrində kurux, Kəlbəcər şivələrində kuru şəklində qeydə alınmışdır. “Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”ndə Şəki dialektində qulix' variantında işlənən bu söz “körpə at balası”, qulix'li “körpə balası olan at” (Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti, 1999: 345) mənasında izah edilmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında qulun lekseminə rast gəlirik ki, bu söz at balası mənasında işlənmişdir: -Hey ana! Ərəbi atlar olan yerdə Bir qulunu olmazmı olur? (“Kitabi-Dədə Qorqud”, 2004: 46). Müasir dilimizdə də eyni mənada işlənən bu leksik vahid görünür ki, dilmizdə qədim sözlərdən biri olmuşdur. Qərbi Azərbaycan şivələrində bu leksik vahidin qula variantı sarı rəngli at mənasında islənir (Bayramov, 2011: 254). İmişli şivələrində isə qula sözü yalı və quyruğu ağ at mənasını verir (Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti, 1999: 344). Ümumiyyətlə, Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrinin leksikası olduqca zəngindir. Burada digər qohum Türk dilləri ilə həm oxşar, həm də fərqli cəhətlər olduqca çoxdur. Buna görə də məhz dillərin bir- birinə təsiri altında dilçiliyin bu qolu istiqamətində inkişaf gedir, dialekt və şivələrin lüğət tərkibi zənginləşir. Eyni zamanda ədəbi dil də buradan bəhrələnərək öz leksikonun zənginləşdirir. Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrinin lüğət tərkibi digər dialekt və şivələrimizdə olduğu kimi, uzun əsrlərin məhsuludur və burada xalqımızın dilinin keçdiyi inkişaf yolu, həyatı, məişəti, və.s ilə bağlı olan çoxlu miqdarda qədim söz və ifadələri müşahidə edirik ki, bunlar da dilimizin tarixini özündə əks etdirir. жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|