Имашева турсынай бахытжановна
жүктеу/скачать 6,21 Mb.
|
| Әлеуметтік-мәдени ортаны педагогикалауда «мәдени шиеленіс» алаңын жасайтын рухани-адамгершілік референттер ерекше рөл атқарады, онда адам болмыстың толықтығын сезінеді, өзін басқа адам арқылы таниды, нақты қарым-қатынас саласын кеңейтеді. Рухани бай орта құру тұлғаның әлеуметтенуіне және шығармашылық қабілеттерінің өзін-өзі жүзеге асыруына, жасөспірімдердің мәдени-мінез-құлық тәжірибесін меңгеруіне, «тұлғаның мәдени өзін-өзі сәйкестендіру» (Е.В. Бондаревская) алуына ықпал етеді. «Рухани референтпен» білім беру ортасын қанықтыру — педагогикалық процесс тиімділігінің маңызды шарты: рухани-адамгершілік құндылықтарды дербестендіретін тұлғалардың образдарымен сәйкестендіру өзін-өзі дамытудың, адамның өзінің кәсіби бейімділігі мен борышын түсінуінің негізгі шарты болып табылады.
Әлеуметтік-мәдени ортаны оңтайландыруға бағытталған (педагогикалық қызметтің бағыты ретінде әрекет ететін) педагогикалық күш-жігердің тиімділік критерийлерін қарастыру керек: а) адамның әлеуметтік-мәдени қызметтің түрлі түрлеріне қосу арқылы тұлғаның шығармашылық дамуы мен өзін-өзі жүзеге асыруы үшін жағдай жасау арқылы студенттің өмір сүру сапасы; ә) эмоциялық жайлылық (төмен үрей, өзара түсіністік және қолдау, тұлғааралық қарым-қатынас сапасына қанағаттанушылық, оң өзін-өзі бағалау және тұлғаның маңызды қоғамдастықтар мен әлеуметтік-психологиялық орталарда өзінің әлеуметтік мәртебесімен қанағаттану дәрежесі); б) коммуникативтік эмпатия (бір-біріне қарым-қатынаста және жақын ортамен қарым-қатынаста ашықтық)); в) студенттің жоғары психологиялық мәдениеті (оның критерийі ақылға қонымды өзін-өзі ұйымдастыру және қажеттіліктерді, мүмкіндіктерді және қоршаған ортаның ерекшеліктерін ескере отырып, жеке потенциалдарды өзін-өзі жүзеге асыру қабілеті болып табылады). Студент өмірінің маңызды кеңістігі ретінде әлеуметтік-мәдени ортаның педагогикалық мүмкіндіктері жүзеге асырылуы мүмкін: эмоциялық және интеллектуалды дамуға ықпал ететін қолайлы әлеуметтік-психологиялық климатты қалыптастыру, білім беру қызметіне қажетті жеке потенциалдарды ашуда барынша табысқа жету арқылы; тұлғаның кәсіби және қоғамдық өмірге толыққанды қосу үшін қажетті әлеуметтік рөлдердің негізгі репертуарының жеке басын меңгеру үшін оңтайлы жағдайлар жасау, кәсіби өзін-өзі анықтау және әлеуметтік-мәдени тәжірибені рухани-адамгершілік дамыту үшін маңызды жағдайлар жасау есебінен. Жоғарыда айтылғандардан көріп отырғанымыздай, орта адамның өзін-өзі көрсетуі үшін, өзін-өзі жүзеге асыру үшін әртүрлі қызмет түрлері үшін мүмкіндіктер кеңістігін құрады; орта еліктеу үшін үлгі болатын сапалар жиынтығын жасайды, өсіп келе жатқан адамға жақын болып табылатын адамдарды таңдауға мүмкіндік береді; орта оның талаптарына сәйкестігі немесе сәйкессіздігі үшін белгілі бір санкцияларды ұсынады; олардың орта контекстіндегі ерекшелігі олар әдетте зиянсыз, ал орта талаптары белгісіздіктің жоғары дәрежесін қамтиды, бұл өсіп келе жатқан адам қызметінің ішкі реттелуін әзірлеуге әсер етеді. Әртүрлі өмірлік жағдайлар әлеуметтік мәдени ортаның ықпалына байланысты болады және орта өз тарапынан адамды қалыптастырады. Кәсіби дамуына да көмектеседі: Сондықтан бүгінгі таңда жеке тұлғаның дамуына әлеуметтік мәдени ортаның рөлі өте зор. Осы ретте жаңа әлеуметтік мәдени жағдайда «адам-орта» проблемасы қоғамның туындысы болып есептеледі. Әлеуметтік мәдени орта өзінің әлеуметтік міндеті жағынан мынадай талаптарға, атап айтқанда: қоғамдық және тұлғалық мәні бар рухани қажеттілікті, қызығушылықты, сұранысты қалыптастыру, әлеуметтік-мәдени нормаларға сай болуы, жеке тұлғаның кәсіби өзін-өзі дамыту үшін рухани күшін жетілдіруге және мәдени потенциалын дамытуға жауап береді деп есептейміз. Осы тұрғыдан келгенде және тұлғаның дамуына жетілуіне және оны үнемі дамуға жетелеп, ынталандырып отыратын орын-орта. Болашақ әлеуметтік педагогтердің кәсіби дамуына әлеуметтік-мәдени орта - бұл сыртқы кәсіби дайындық пен ішкі қозғалысты, адамның тұлғалық қалыптасуын интеграциялау процесі (кәсібилік жеке тұлға үшін құндылыққа айналғанда) деп айтуға болады. Демек, кәсіби өзін-өзі дамытудың негізгі сатыларына кәсіби дайындықты, кәсіби қызметті және кәсіби жетілдіруді жатқызуға болады. Тұлғаның кәсіби маңызды қасиеттері кез келген кәсіби қызмет пен оның негізгі іс-әрекеттерін қамтамасыз ету, оның ішінде кәсіби өзін-өзі дамыту үшін қажетті болып табылатыны туралы ережені негізге ала отырып, бізге біздің зерттеулеріміз үшін әлеуметтік педагогтың кәсіби маңызды қасиеттерін бөліп көрсету қажет. Ю.Н. Галагузова [87], Е А. Климова [88], В.Г. Бочарова[89] және т.б. жұмыстарды талдау негізінде әлеуметтік педагогтың келесі кәсіби маңызды қасиеттерін анықтадық: 1) кәсіби шеберлік; 2) әлеуметтік педагогикаға ерекше ерекшеліктер мен бейімділік; 3) адамгершілік құндылықтар. Кәсіби маңызды қасиеттердің бірінші тобы әлеуметтік педагогтың кәсіби шеберлігін қамтамасыз ететін жеке тұлғаның қасиеттерін білдіреді: «практикалық ақыл» немесе өзіндік ойлау, іс-әрекеттердің психологиялық-педагогикалық диагностикасын жүргізу және клиенттің жағдайында, адамдардың психологиясын білуді практикалық қолдануды талап ететін жағдайларда жылдам бағдардаудағы іс-әрекеттің қандай бағыты ең қолайлы екенін шешу білімдерімен көрінетін «практикалық ақыл» немесе ерекше ойлау; «педагогикалық және психологиялық таңдау» немесе адамдардың психологиялық жай-күйіне жылдам әрекет ету қабілеті, қарым-қатынас жасай білу; басқа адамдардың мінез-құлқын, өз іс-әрекеттерін психологиялық талдауға бейімділігі; «педагогикалық және психологиялық такт», ол әлеуметтік педагогтың адамдармен қарым-қатынастың тиімді түрін тез табуына, сезімталдыққа, ілтипатқа, мінез-құлықтың табиғатына және т.б. жатады. Кәсіби өзін-өзі дамытудың екінші тобы кәсіби білімді, іскерлікті және дағдыларды меңгеру нәтижесінде ерекше қабілеттер негізінде қалыптасады. Әлеуметтік педагогтың жалпы теориясын, оның принциптерін зерттей отырып, сонымен қатар өзі туралы, өзінің қалаулары, ой-пікірлері, клиенттермен жемісті қарым-қатынас жасау мүмкін емес, өзінің жеке тұлғасының күшті және әлсіз жақтары туралы білім ала отырып, білім алады. Әлеуметтік педагогтың кәсіби шеберлігі – бұл басқа адамды тыңдай білу, өзін-өзі растай білу, туындаған проблемаларды шешу (клиентте де, өздерінде де), қақтығыстарды шешу. Кәсіби өзін-өзі дамыту мәселесі бойынша әдебиеттерді зерттеу негізінде біз келесі маңызды мәселелерді анықтаймыз: – әрбір кәсіби іс-әрекет кәсіби маңызды қасиеттердің белгілі бір жиынтығын талап ететін өзіндік ерекшелігі бар; – кәсіби өзін-өзі дамыту үшін болашақ қызмет саласын жеке қабылдау қажет; – кәсіби өзін-өзі дамыту процесін сырттан де, студенттің өзін-өзі дамыту құралдары бойынша да басқаруға болады. Педагогтың кәсіби өзін-өзі дамуына акмеологиялық көзқарас контексінде жоғарыда айтылғандарды сипаттау қызықты Э.Ф. Зеердің тұжырымдамасы болып табылады, ол кәсіби «өмір жолы» туралы айтуға мүмкіндік береді, себебі ол барлық негізгі кезеңдерді қамтиды. Бұл өмір жолы кәсіби бес сатыдан тұрады: 1. Оптация (лат. - тілек, таңдау) – жеке тұлғалық және жағдайлық ерекшеліктерді ескере отырып, мамандықты таңдау. 2. Кәсіби дайындық – кәсіби білім, дағды мен шеберлікті меңгеру. 3. Кәсіби бейімделу – кәсіби мамандыққа кіру, әлеуметтік рөлді игеру, кәсіби өзін-өзі бөлу, сапалар мен тәжірибені қалыптастыру. 4. Профессионализация – ұстанымдарды қалыптастыру, жеке және кәсіби қасиеттерді біріктіру, міндеттерді орындау. 5. Кәсіби шеберлік – тұлғаны кәсіби қызметте жүзеге асыру. Осылайша, болашақ педагогтардың кәсіби өзін-өзі дамытуы бұл сыртқы кәсіби дайындық пен ішкі көріністі, адамның тұлғалық қалыптасуын интеграциялау процесі деп айтуға болады. Яғни, кәсіби өзін-өзі дамыту әлеуметтік педагогтың нәтижелі кәсіби қызметінің маңызды элементі болып табылады. Болашақ педагогтың жоғарыда айтылған әлеуметтік-мәдени ортасы тек білім беру қызметімен ғана шектелмеуі тиіс, ортаның мәдени, әлеуметтік факторларын ескеру маңызды Л.В. Мардахаевтың «Әлеуметтік педагогика» атты кітабында әлеуметтік мәдени ортаның кәсіби өзін-өзі дамытуға тигізер әсері көрсетілген: ЖОО әлеуметтік-мәдени ортасы адамның белгілі бір мәдени ортаға, ал ол арқылы-тұтастай қоғамға табысты бейімделуінің қажетті шарты мен факторы болып табылады. Оған білім беру мекемесінде қалыптасқан элементтер кіреді: қоршаған орта мәдениеті, адамгершілік-психологиялық атмосфера және тәрбиелік-білім беру қызметі, оның қатысушыларының (білім берушілер, білім алушылар және қызмет көрсету персоналы) мінез-құлқы (өзін-өзі танытуы), түлектің рухани бай және кәсіби дайындалған жеке басын қалыптастыруға ықпал ететін қатынастар мен өзара іс-қимыл [90]. Орта өзегі университеттің әлеуметтік-мәдени ортасының тасымалдаушысы және бейнесі ретінде профессорлық-оқытушылық құрам болып табылады. Өмір сүру формасы бойынша университеттің әлеуметтік-мәдени ортасы көптеген әлеуметтік-мәдени микро ортаны қамтиды, оларға: факультеттер, кафедралар, университеттің құрамына қызмет көрсететін профессорлық-оқытушылық құрам, студенттер кіреді. Оларды қарсы қоюға болмайды. Әрбір микроорта өзінің әлеуметтік-мәдени мақсатына, құндылығына ие және өзін-өзі қамтамасыз етеді. Факультеттің мәдени білім беру ортасы белгілі бір тұлғаның қалыптасуының білім беру кеңістігі ретінде қарастырылады, бұл мамандарды тікелей даярлау, кәсіби, педагогикалық және жалпы мәдениеттің құндылықтарын игеру, тұлғаға бағытталған қатынастардың тәжірибесін қалыптастыру, болашақ маманның өмірлік ұстанымы. Ол профессорлық-оқытушылық құраммен, оның педагогикалық қызметінің жеке стилімен, студенттік ұжымдармен, олардың мамандықты игеруге және студенттік өзін-өзі танытуға және қызмет көрсету персоналының мәдениетімен анықталады. Факультетте ерекше білім беретін корпоративтік мәдениет қалыптасады. Әр факультеттің өзінің материалдық базасы, әдістемелік қамсыздандыруы, тәжірибе жүйесі бар. Ол қалыптасқан мәртебемен, менталитетпен, өзінің микроклиматымен, дәстүрлерімен сипатталады. Мұның бәрі студенттерді оқыту және тәрбиелеу үшін қолданылады. Уақыт өте келе, әр факультетте мамандар даярлауда, кәсіби дайындалған кадрларға тиісті саланың қажеттіліктерін қанағаттандыратын кәсіби тұлғаның қалыптасуында өз тәжірибесі мен дәстүрлері қалыптасады. Факультеттің білім беру ортасы: – білім алушының тұлғасына әсер етудің әдіснамалық аспектілерін анықтайды; – дүниетанымдық көзқарастарды, мұраттарды таңдау еркіндігін қамтамасыз етеді; – жеке тұлғаға бағытталған, студенттің ішкі әлеуетін дамытады және кәсіби тұлғаның қасиеттерін дамытуға ықпал етеді; – әлеуметтік жағдайларға, қоғамның ұстанымдарына, өмірге, динамикаға бейімделген; – макроәлеуметтің бір бөлігі ретінде жеке кәсіби тұлғаның дамуын анықтайды; – өткеннің мұрасына шыдамды және басқа мәдениеттермен диалогта өзара әрекеттесе алады. Кафедраның, факультеттің профессорлық-оқытушылық құрамы – бұл университеттің беделі, болашақ маманның қалыптасу әлеуетін сипаттайтын лакмус сынағы. Кәсіби мамандар мен мұғалімдер ретінде олар студенттер үшін жеке мәдениет пен кәсіпқойлықтың алғашқы және жарқын мысалы болып табылады. Шындық тек жеке тұлғаны қалыптастыратыны белгілі. Студенттерге арналған әр мұғалім белгілі бір кәсіби-этикалық (мәдени) әлеуетті бейнелейді, ол көбінесе оның жалпы және кәсіби мәдениетімен, педагогикалық іс-әрекеттің жеке стилімен анықталады. Көптеген танымал ғалымдар мен мамандар өздерін өздері оқыған жоғары оқу орындарының жетекші оқытушыларының оқушылары деп мақтанышпен айтады. ЖОО-да студенттік қоғамдастықты қалыптастыру, оның өзін-өзі басқаруын дамыту ерекше назарда болады. Студенттілік ерекше әлеуметтік-мәдени микро ортасын білдіреді және әртүрлі жалпы білім беретін мектептердің өкілдерінен, кейде елдің әртүрлі аймақтарынан қалыптасады, өмір сүру мәдениетінің, қарым-қатынас пен мәдени демалыстың ерекше дәмін жасайды. Студенттердің білім беру ортасының кәсіби бағыты бірнеше аспектілерде қарастырылады. Оқу курсын ескере отырып, білім беру ортасының өзіндік ерекшелігін шартты түрде ажыратуға болады: бірінші курс - студенттік ортаға ену, бейімделу процесі, кәсіби бағдарлау; екінші-үшінші курстар - студенттердің өз қабілеттері мен қызығушылықтарын ескере отырып, белсенді ұстанымдарын көрсету, кәсіби шеберліктерін қалыптастыру; төртінші-бесінші курстар - нақты кәсіби позицияны қалыптастыру. ЖОО студенттік жастармен тәрбие жұмысы үдерісімен тәрбие жұмысы жөніндегі деканның орынбасарлары, курстың оқу топтарының кураторлары айналысады. Студенттердің мамандықты меңгеру үдерісінде өзін-өзі жүзеге асыруға қолдау көрсету және көмек көрсету үшін студенттік ұжымды қалыптастыруда тәлімгер және көмекші ретінде профессорлық-оқытушылық құрамның жетекшілік ету тәжірибесі бар. Студенттердің білім беру ортасын құрудың технологиялық ерекшеліктері мен қиындықтары бар, өйткені студенттер, әсіресе бірінші курстарда, мектепте білім беру жүйесінде қалыптасқан белгілі бір тәжірибеге ие. Сондықтан, факультетте қажет болған жағдайда студенттер және оқытушылар арасындағы қарым-қатынасты түзетуге ерекше көңіл бөлінеді. Студенттердің белсенділігін дамытуға бағытталған тәрбие қызметінің мәні студенттік өзін-өзі басқаруды ұйымдастыруға көмектесу, практикалық қызметті қолдау болып табылады. Студенттердің белсенділігі, бір жағынан, олардың дамуының алғышарты, екінші жағынан, тәрбиенің нәтижесі ретінде қарастырылады. Студенттік өзін-өзі басқару студенттерді факультетте білім беру ортасын құруға және реттеуге белсенді тартуға жағдай жасайды. Осылайша, оларды өзін-өзі тәрбиелеу режиміне енгізетін, курстастарға қатысты тәрбиенің белсенді субъектілеріне айналдыратын, факультеттегі білім беру ортасын құру мен реттеудің негізгі құралы ретінде белгілі бір актив құратын күшті мотивациялық және ынталандырушы импульстар қосылады. Алайда, студенттік өзін-өзі басқару ресми өмір сүру құқығын қажет етпейді, бірақ белгілі бір құқықтары мен нақты міндеттері бар нақты тәуелсіздік қажет. Бұл жағдайда ол практикалық іс-әрекеттің беделіне, тартымдылығына және тиімділігіне ие болады, бұл мамандардың жеке басын қалыптастыруға айтарлықтай әсер етеді. Әлемнің көптеген елдерінде волонтерлік белсенді түрде қалыптасуда, қолдау көрсетуде және дамуда. Осылайша, факультетте маман даярлау тек білім беру қызметімен ғана шектелмеуі керек. Тәрбие іс-әрекетін қалыптастыруда қоршаған ортаның әлеуметтік және педагогикалық факторлары ғана емес, сонымен бірге оған кіретін тұлғалардың қасиеттері де шешуші рөл атқарады. Сондықтан, студенттердің жеке қасиеттерін көрсету, дамыту және қалыптастыру үшін жағдай жасау қажет. Бұл жағдайда студенттерді болашақ кәсіби қызметке даярлау үдерісінде саралау және даралау қажет. жүктеу/скачать 6,21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|