Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
Д раб тілді ислам философиясы
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
| Д раб тілді ислам философиясы
6 9 ғымен дінге қарама-қайшылық көрсетпейді. Алайда осы ғылымдарды тану ушін қажетті деңгейі жетіспесе немесе оларды құрайтын кейбір идеяларын дұрыс тү- сінбесе, күдіктеніп, өздеріне зиян келтірулері эбден мүмкін. Дэл сол сияқты осы ғылымдарға тер төккен ғалымдар онымен шын көңілмен айналыспаса, олар өзде- рінің білімін адамдарға зиян келтіру үшін қолданулары мүмкін. Осы ғылымдарды окып,' үйреніп жүргендердің барлығы назарларын осыған аударған жөн дейді ғалым.. Келесі усынысты ұстамды эрі объективті, идеалды мұсылманның мысалы ре- тінде әл-Ғазали ақылының ғылыми қыртысы жақсы жеткізеді: «Қандай ғылым- ды да түбіне жетіп біле алмаған адам өмірінің соңына дейін оның қателігіне де көз жеткізе алмайтынын мен жан-тәніммен түсіндім. (Ол үшін) ол сол ғылымдЬі жақсы білетіндігін дәлелдеу үшін өзінің дәуіріндегі осы ғылымдардың ең мықты білімді деген өкілдерімен білімін салыстырып, ал кейіннен зерттеу мен тексеру- дің арқасында оны да басып озуы тиіс. Ол тілті мықты деген ғалымның өзі біл- мейтін* нәрселерді білуге міндетті. Тек осы жағдайда ғана ол бүл ғылымның расымен де қате екендігін толық құқықпен жариялай алады. Сондықтан мен ді- ни немесе философиялық ағымдардың қандай көзқарастардың негізінде қалып- тасқанын білмей, біз оның мэні мен түптамырын танып алмай, бұл ғылымды те- ріске шығаруымыз қараңғы жерде тас лақтырумен бірдей болатынын түсіндім». Осындай тұжырымға келуінің арқасында әл-Ғазали маңызды идеяны айтты, дін- нің көЗқарасы бойынша логика, математика, тәжірибелік физика, химия секілді ғылымдарды оқып, үйренуде діни рұқсат бермеудің ешқандай қажеті жоқ; ол тіп- ті логиканы үйренуді барлық мұсылмандардың «ақылы» үшін діни міндетгердің қатарына енгізді (яғни мұсылмандардың кез келген тобында логикадан біреу ғана болса да мықты ойшыл болуы тиіс). Дегенмен әл-Ғазали қандай жағдайда да аристотельдік философияның эсе- ріне берілген эл-Фараби мен ибн Синаны терең дынай білді. Әл-Фараби мен ибн Сина Аристотель мен Платонды өздерінің ұстаздары ретінде бағалаған, тек содан кейій ғана шариғаттың ақиқаты мен осы философтардың идеяларының арасында түптамырлы қарама-қайшылықтың жоқ екенін көрсетуге тырысты; кейбір мұ- сылмандарды мұндай ойлар ренжітті немесе олардың діни рухтары қандай мықты философтың идеясы болса да құдірстті ақиқат олардан жоғары екендігін дэлел- « деуді* талап етгі. Алайда адамдарды сендіру үшін олардың философия тілі мен танымның философиялық эдісі жайлы білімдері болмаған. Осы тұрғыдан алып қарайтын болсақ, эл-Ғазали ислам философиялық дискурсының эдемілігін корсе те отырып, бұл кемшіліктің орнын толтыра алды. Оның сыни көзқарасының келесі бекеті - перипатетиктер детерминизммен қатал айқындалған, абсолютті өзгертілмейтін себеп-салдарлы байланысты құ- діретгі Жаратушының еркіндігін бөлшектеп «алмастырып» отырды. Әл-Ғазали себеп пен салдардьщ арасында байланыстың болатындығын мойындады, бірақ бұл жаратылысынан бар байланыс деп санады. Тәжірибе мен философиялық реф лексия себеп пен салдардың арасында уақыт айырмашылығының бар екендігін көрсетеді; алайда олар қатал эрі өзгертілмейтіндей байланыста емес. Бұл жерде жұз жыл бұрын Д. Юм көрсеткендей, бір құбылысты басқаның «себебінен» деп айту ақыл-парасатпен де, тәжірибемен де дэлелдеу мүмкін емес тілдік дэстүр не- |