Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
8 III тарау. Ортағасырлык, философия
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
| 6 8
III тарау. Ортағасырлык, философия әл-Гейляниге де ықпалдарын тигізді. Осыдан бастап сопылардың арасында: «бі- лімді әл-Ғазалиден, руханилықты эл-Гейляниден, ал эмоциялық толқуды Баязйд әл-Бистамиден алу қажет» деген ұғым қалыптасты. Ол, сонымен қоса Фахруд- дин ар-Разиге, Асируддин әл-Ахбариге, Мухаммад бен Намавер эл-Хунджиге, кейінірек эли ибн Омар эл-Катиби әл-Казвини, Кади Байзауи, Саадетддин эл- Тафтазани және Сайида Шерифа әл-Джурджанилерге маңызды әсерін тигізді. Еуропада оның еңбектерінің эсерін Фома Аквинский мен Раймонд Мартинидің шығармашылығынан байқауымызға болады. Олар әл-Ғазалидің идеяларын пе- рипатетизмнің кейбір көріністерін сынау барысында қолданған. Жаңа Замандағы Батыс Еуропаның түгелге жуық ойшылдары әл-Ғазалидің еңбектерін білгенде- рін атап өткеніміз жөн; 50-ге жуық эртүрлі деңгейдегі батыс ойшылдары оның идеяларын тереңірек зерттеген және қолданған. Оған мысал, Августин Нифо өзі- нің кітаптарында эл-Ғ азалидің есімін 11 рет көрсетеді. Әл-Ғазали өмірінің соңына дейін еңбек етіп, діни ғылымдарға, сопылыққа, этикаға, философияға, астрономияга жэне басқа да ғылым салаларына арнап екі жүзден астам кітап жазып қалдырды. Солардың арасында кеңірек танылғандары «И’хйа ‘улум ад-дин», «Мишкат эл-а’нвар» («Жарық қуысы»), «Әл-мункиз мин ад-далял» («Адасудан құтқаратын кітап»), «Тахафут эл-фалясифат» («Фило- софтар ұстанымының құлдырауы»), «Макасид әл-фалясифат» («Философтар мақсаты») болып саналады. Әл-Ғазали өмір бойы ойдың нақгы исламдық жүйесін құрастыруға талпыньш жэне оньщ көмегімен исламға жат интеллектуалды ағымдарды сьшаумен болды. Басқа барлық сурақтар секілді эпистемология мэселесін әл-Ғазали, ең алдымен, дү- ниетаным ұстанымы мен Құран мен пайғамбар (с.а.с.) сүннетінің терминдері арқылы қарастырды. Осыған қарамастан эл-Ғазали еңбектері өзінің дэуіріндегі жэне ислам әлеміне енген грек философиясы мен логиканьщ аристотельдік концепцияларымен байланысты философиялық және теологиялық пікір-сайыстарда көрініс тауып отыр- ды. Сондықган эл-Ғазали эпистемологиясының қайнар көзі болып, Құран мен сүн- нетгің қатарында үшінші өз дәуіріндегі философиялық дэстүр саналады. Әл-Ғазали білім құндылықтары мэселесімен айналысады. Бұл қундылық үш жағынан сарапталады: білім құндылығы ақиқат, пайда мен этикалық фактор секілді. Әл-Ғазалидің пікірінше, нақты білім бізге болмыстың ақиқаттылығын бейнелеп отыруы қажет. Білім ақиқаттылығының екі критерийі бар, біріншіден, эрбір адамға айдан анық діни мәтіндердің кейбір бөлімдеріне білімнің қарсы- лығыньщ болмауы, екіншіден, ол обьективті болуға міндетті. Екі критерийді де қанағатгандыра алған білім ғана ақиқатты болу құндылығына ие бола алады; олай болмаған жағдайда бұл білім тек субъективті көзқарастан еш айырмашылы- ғы болмай қалады. Пайдаға тоқталатын болсақ, онда білім адамның материалды немесе руха- ни өміріне пайдасын тигізуге міндетгі. Егер екеуі де болмаса, онда әл-Ғазалидің ойынша, мұндай білімге назар аударудың өзі түкке тұрғысыз. Ойшыл үшін кез келген білім адамды тәрбиелей алуы тиіс; адамның рухани байып жетілуіне кө- мектеспейтін кез келген білім, қоғамға да, индивидке де зиянын келтіреді. Сонымен бірге эл-Ғазали эртүрлі ғылым салалары туралы да айтады. Ақыл- парасатқа сүйенетін ғылымдар - математика, астрономия, физика жэне т.б. толы- |