Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
III тарау. Ортағасырльщ философия
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
| III тарау. Ортағасырльщ философия
месе қандай да бір әдет қана. Мысады, эд-Ғазади үшін дәрі де, от та айнададағы заттарға ықпад ете алмайды (айықтыру немесе тұтандыру түрінде); барлығы құді- ретті Жаратушының көрсетуімен байланысты. Егер адам оны қоршаған заттардың кішкентай ғана бөлігін бақылай алса, онда жансыз эрі ақылсыз себептерге абсо лю та еркіндік беру ең соңғы қате қадамның бірі болады. Қандай себептер дайын турса да, Жаратушы ғажайып тудырғысы келсе, ештеңеге қарамастан жасай алады, мысалы, мақтаның өртенуі, от мақтаның өртенуіне себепкер бола алмайды немесе керісінше, мақга отсыз-ақ жана алады, яғни ешқандай себепсіз болады. Заттарға қатысты себептер табиғи себеп-салдарлы детерминация емес, тек Алланың еркімен ғана болады. Осы жағынан алғанда, ислам перипатетиктері пайғамбарлардың заттар арасындағы себеп-салдарлы қатынасты бұзып, ғажайып- тарға сенулерін қабылдамады. «Окказионализм» Н. Малебранч кейіндеу дэл сол нэрсені айтты - Алла әлемдегі барлық заттарды біледі, заттардың жеке эрі жалпы категорияларын жэне олардың түрлерін, әлемдегі барлық заттарды емін-еркін басқарып, қолдана алады. Бұл көзқарасты детерминизм теріске шығарады. Барлық себептердің себебі құдіретті Жаратушы заттарға нақты тэртіп орнатып жэне оны өзіне ыңғайлы кез келген уақытта өзгерте алады; кейбір ислам перипатетиктері оқытқандай, Оның әлем туралы өз білімі Оны бір нәрсені жасауға «мәжбүрлемей- ді» немесе «еріксіз күштемейді». Әл-Ғазали перипатетизмге қарсы шықты, бірақ эл-Фараби мен ибн Сина кітаптарында көрсетілген перипатетизм түріне ғана. Яғни ол философияның жауы болған жоқ (жаратылыстанулық рационалды ғылымдар - ортағасырлық фи лософия жэне жаратылыстану ғылымдары біртұтас саналды) немесе ол «ақылсыз жэне бірбеткей жазушылардың аз ғана бөлігін» алып тастағанда барлық жетекші философтар Алланың жалғыздығы мен қабірден кейінгі өмірдің бар екендігіне сенуге мұқтаж болып жүр деп санады. Әл-Ғазали сүниттік исламның әдеттегі өкілі жэне «Шафи’йа» құқыктық мек- тебінің көзқарастарын 'ұстанды. Сонымен бірге әл-Ғазали өзінің кітаптарында (ойшылдың трактаттары сол уақытқа дейін қажетсіз мәліметтерге толып жэне қатал жүйелік мазмұннан алшақтап кеткен болатын) осы пэн бойынша формалды логиканың нормалары мен құқықтық пікірлерді әдістемелік тұрғыдан қолдану ке- ректігін, өйткені логика ол үшін барлық, тіпті таза діни білімнен де дұрыс өлшем j болып табылатындығын анық көрсетіп, «Фиқһ» («У’суль эл-фиқһ») эдістемесі- ! не маңызды өзгеріс енгізді. Мүның айқын дәлелі өзінің «Фиқһ» «эл-Мұстасфа’» әдістемесі еңбегіне үлкен алғы сөз ретінде Аристотельдің «Органон» еңбегіндегі логика ережесін анықтауды жөн көрді. Әл-Ғазали бойынша, егер адам логика ере- жесін білмесе, онда оның біліміне ешқашан сенуге болмайды; логика ережесі тек құқық әдістемесіне ғана емес, сонымен қоса барлық ғылымдарға кэдеге асады. j Сөйтіп, мұсьшман ғалымдарының арасында бірінші болып, ол формальды Арис тотель логикасын ашық қолданды эрі діни ғылымдарға оны қолдануды ұсынды. «И’льджа’ әл-а’ууам» (ар. «Қарапайым адамдардың әшекейі») кітабында фи лософ қоғамның қүрылымы туралы түсінікті теориялық түрғыдан қарастырып, | эл-Фараби секілді, оны: « ’аммат» («қарапайым адамдар») жэне «хаууас» («ерек- і шелер») сияқты екі категорияға бөледі. Оның көзқарасы бойынша, «’аммат» | «Калама» мэселесімен рұқсатсыз айналысады, бұл олардың діни қағидаларға де- I |