Жаратылыстану негіздері
жүктеу/скачать 0,86 Mb.
|
| Рельефтің жасы. Геоморфологиялык зерітеудегі негізгі максат - рельефтін морфография, морфометрия және генезисін белгілеумен катар, оның жасып анықтау. Ал гсологияда тау жыныстарының. жасы жалпы геологиялык карталардың негізгі мазмұны болып саналады.
Тау жыныстарының геологиялық жасы стратиграфиялык және палеонтологиялык әдістермен аиыкгалады. Сон.ғы кездері тау жыныстарының геологиялық жасы нактылы (абсолюттік) геохронология тәсілдерімен дс толыктырылуда. Геоморфологияда рельеф пішіндерінің жасын белгілеу күрделі мәселе, өйткені геологиялык әдістер тек рельефтің аккумулятивтік пішіндерініц жасын анықтауы мүмкін, ал денудацияланған рельефтің жасын белгілеу киынға түседі. Сондыктан геоморфологияда геология ғылымына үксас рельефтің "салыстырмальг" және "нақтылы жасы" туралы үғымдар колданылды. Р е л ь е ф т і ң с а л ы с т ы р м а л ы ж а с ы. Геоморфология ғылымында рельефтің салыстырмалы жасы туралы бірнеше түсініктер бар. 1. Кез келген аумак рельефіпіц дамуы, В.Дэвистің айтуынша, бір кезеңнен екінші кезеңге өту процесі, яғпи сатылы процесс болып табылады. Сондык.гап рельефтін, салыстырмалы жасы деген үғымды сол рельеф пішіндер дамуының сатыларын аныктау деп түсінуге болады. Мысал ретінде, өзен аңғарларының дамуын карастыруға болады. Алғашкы кезенде өзеннің шамалы мөлшерлі, аздап кана ойдымдалған, жемірілу, (эрозиялык.) процесіне аса үшырамаған аңғары болады. Кейіннен арна өзінің ламу барысында астында жаткан түпкі тау жыныстарын жемірілу нәтижесіиде терендей түседі, бірак оның бойлык бейіні теііс болмай, ойлы-қырлы жерлері көптеп кездеседі. Бүл өзен аңғарының жастык кезеңі (стадия юности речной долины). Арнаның одан әрі тілімделуі өзеннің үзынбойлық тепе-теңдік кескінінің калыптасуына әкеліп соғады. Сондыктан аңғардың тереңделу проиесі онын, жағалауларын шаю аркылы, кеңею процесіне ауысып, өзен жайылмалары мен терассалар қалыптаса бастайды. Нәтижесінде өзен аңғары жетілу кезеңіне көшеді (стадия зрелости речной долины). Одан кейін бүйірлік эрозия әрекетінен жайылмалар кеңейе береді. Қалыптаскан кең жайылмалардың үстінде өзен иіріліп ағып, ағыны бірте-бірте баяулап, арнасы одан әрі иірімделе түседі. Акырында өзен өзінің дамуының соңғы кезеңіне, яғни шөгу кезеңіне тап келеді (стадия старости речной долины). Сөйтігі, рельефтің салыстырмалы жасын білу деген түсінік -бүл оның морфологиялық және динамикалық белгілеріне қарай даму кезеңін анықтау. 2. "Реліефтін, салыстырмалы жасы" деген түсінік жер-бедері - пішіндерінің өзара карым-қатынасын зерттеуде колданылады. Жалиы айтканда, кез келген рельефтің пішіні, онын бетін күрделендіретін және кейінгі кезде калыптаскан пішінінен көнелеу болып келеді. Мысалы, Каспий-маңында төрттік кезеңнің соңғы (хвалындык) кезінде қалыптаскан теңізді жазыктық кең аукымды алып жатыр. Бүл жазықтық Хвалын теңізі шегінгеннен кейін, алдымен теп-тегіс болған беті, кейін эрозиялық тілімделуге үшырады, ал кейбір жерлерінде эолдык процестерімен кайта өңделген. Әр түрлі құмды пішіндер қалыптасқан. Демек, рельефтін. осы эрозиялык. және эолдық түрлері алғашқы Хвалындык теңіз жазықтығымен салыстырғанда жас болады. 3. Егер әнгіме рельефтін акю/мулятивтік пішіндері туралы болса, онда осы пішінді қүрайтын шөгінділердің жасы кәдімгі геологиялык тәсілдер аркылы белгіленеді. Мысалы, орта төрттік кезендегі шөгінділерден құралған өзен террасасынын. жасы орта төрттік кезеңге жатады. Ал, рельефтің өңдслген . я ғн и денудацияланған пішіндерінің жасьн апыктау киынға түседі. Бүл жағдайда К.К.Марков төменгі әдістерді үсынады. 1) Сәйкестендірілген шөгінділер арқылы рельеф пішіндерінін жасын анықтау (определение возраста рельефа по коррелятным отложениям). Кореляттік шөгінділер дегеніміз - катар жасты іпнғінділер деген үғым. Кореляттік тәсіл - шөгінділердің және рельеф пішіндерінің көнелігі бір мезгілде пайда болғандығына негізделген. Мысалы, жыра калыптасу кезінде онын. сағасында жыранып. тілімделуінен борпылдак жыныстардан жиналған ысырынды конус пайда болады. Осы ысырынды конусты қүраған түзілімдердің жасын іеологиялык тәсілмен аныктау. жыранын жасын аныктаудың кілті болып табылады. 2) Рельеф пішінің жастык шектелу әдісі (метод возрастных рубежей). Онын. мағынасы осы өңделген рельеф пішінніңтнменгі және жоғары шектерін белгілейтін шөгінділердің жасын аиыктау. Мысал ретінде төменгі суретті карастырайык. Өзен аңғары неоген кезеціндегі теңіз шөгіиділерінің үстіне түзілген. Аңғардыңтубінде казіргі замаиғы аллювийдыцастында ежелгі төргтік кезеңнің мүздық іиөгінділері кадыптаскан Олай болса, біз карастырып отырған аңғар неоген және ежелгі төрттік кезеңнің аралығында калыптаскан, демек ол неогендік геңіз шөгінділерін тілімдеген, яғни одан жас жәнс де түбінде кдзіргі аллювийдің астында ежелгі төрттік кезендегі мүздык шөгінділері жатыр, демек одан көнелеу. Денудацияланған рельефтің жасын белгілеу (определение времени "фиксации" денудационного рельефа). Кейбір жағдайда мүжілген жазықтардың үстінде үгілу кабығы дам иды. Палеонтологиялык, палеоботаникалық және баска әдістермен аныкталған үгілу кабығының жасы сол мүжілген беткей жасы туралы сүракка да жауап береді. Фация ауысу әдісі (метод фацальиых переходов). Бүл әдіс палеонтологиялык к.алдыкдар кездеспейтін шөічнділерден күралған аккумулятивтік пішіндердің жасын аныктау барысында кол даны лады. Карастырған шөгінділерді палеонтологиялык калдыктары бар фация ауыскан шөгінділеріне дейін кеңістікте бакылау барысында осы екі шөгінділердің жасы бірдей екендігін анықтайды, олай болса олардан қүрылғап иішіндерде бір мезгілде иаііда болганын көрсстсді. Мәселен, өзен тсррасаларыиың жасын оларды күрайтын тылсым аллюииальды шөгінділердің көнелігі палеонтологиялык әдіспен аныкталған теңіздік - жағалаулык шөгінділерге ауысуын кддағалау иәтижесінде анықтауға болады. Сол сиякты денудациялык пішіндердін, жасын, мысалы, абразинлды теңіздік терраеаларды олардың аккумуляциялык шөгінділермен ауысу өңіріне шейіп кадағалау аркылы аныкталуы МҮМКІН. Р е л ь е ф т і ң н а к, т ы ж а с ы. Соңғы он шакты жылдарда радиоизотоптык зерттеу әдістерінің дамуы нәтижесінде шөгінділердін. және рельеф пішіндерінің жасын астрономиялык бірлік есебімен, яғни иактылы жыддар санымен аныктауға колданылып ж\р. Бұл үшін радиоактивтік элементтердін жартылаіі ыдырау мерзімін білу керек. Ал радиоактивтік элсменчтердін жартылай ыдырау мерзімі дегеніміз - бүл кез келген радиоактивтік элементке тиесілі барша атомдардың тсн. жартысы ыдырауға кететін уақьгг мөлшері..Ыдырау мсзгілі радиоактивтік ядролардың іш кі касиеттерімен аныкталады, о л коршаған op га көрсеткіштеріне (температура, кысым, заттың физикалык және химиялык жағдайы т.с.с) тәуелді емес. Сондыктан 6үл айтарлыктай сенімді тәсіл. Қазіргі кезде ray жыныстарынын нактылы жасын анықтау үшін радиокөміртектік (радиоуглеродный), калий-аргондык, фторлык, термолюминие-ценітік және т.б. әдістер кен колданылып жүр. Осылардын әркайсысының колдану шегі бар. Мысалы радиокөміртектік (С 14) изотоптың жартылай ыдырау мерзімі 5570 жыл. Ежелгі шөгінділердің және рельеф пішіндерінің нактылы жасып палеомагниттік әдіс көмегімен де аныктауға болады. Сайып келгенде, рельефтің морфологиялык және морфометриялык. сипатгамасын, онып. гепезисін, жасын және ламу тарихын апык.тау геоморфология зерттеулерінің негізгі максаты. жүктеу/скачать 0,86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|