К. М. Абишева, С. К. Омарова

134 
 
тілдің  байланысы  туралы  бастапқы  ережеге  негізделеді,  сондықтан 
тілдік  құрылымдар  ойлау  категориясы  арқылы  қарастырылады  да, 
грамматикалық  жүйенің  логикалық-танымдық  жоспарымен  сәйкестігі 
анықталады.  Ғалым    түркі  грамматикасына  қатысты  ғылым  дамуының 
түрлі  кезеңдері  мен  ғалымдардың    түрлі  тілдер  материалында 
талқыланған көптеген мәселелері жайлы айтқан.    
Тілдік  деңгейлермен  органикалық  байланыста  болатын  барлық 
түркі 
тілдері 
құрылымының  маңыздылығы   
жайлы  ғалым 
тұжырымдамасының 
негізі, 
осы 
тілдің 
барлық 
деңгейінің 
синтагматикасы  болып  табылады.  Түркі  тілінің  құрылымын    тілдің 
синтаксистік  моделінің  екі  іргелі  құрылымы  –  атрибутив  тіркес  пен 
предикацияны  жүзеге  асырушы  сөйлем  құрайды.  Осы  екі  синтаксистік 
бірлік – кез келген тілге тән типологиялық универсалийлер, себебі олар 
қисынның 
әмбебап, 
жалпыадамзаттық 
заңымен 
негізделеді. 
Н.А.Баскаков  үшін  ол  екі  ойлау  актісі:  а)  тілде  атрибуцияда  жүзеге 
асатын  шоғырлану,  нақтылану  акті  –  атрибутив  құрылым-тіркестерде, 
және  б)  шоғырлану,  бөлектену,  жалпылау  акті,  ол  предикацияда  тілде 
жүзеге асады  – предикатив  құрылым-сөйлемде.  Атрибуция  ойлау актісі 
жолымен  анықтамада  сипатталған  қасиеті  арқылы  нақтылану  үрдісі 
негізінде  жүзеге  асады,  предикацияға  сай  бір  түсініктің  екіншісімен 
салыстыру  нәтижесінде  жалпылау  түсінігі  туындайды,  ол  мейлінше 
жалпы, ол әрине жалпымала динамикалық қасиеті болған кезде дерексіз  
болуы  мүмкін,  сондықтан  сөйлем  үнемі  қосқұрамды  (бастауыш  – 
баяндауыш);  сонымен  бірге  сөйлемге  сөйлеушінің  шындыққа  деген 
қатынасын  сипаттаушы  міндетті  қасиеттері  де  қосылады  (уақыт/шақ 
және модальдық/рай).  
Н.А.  Баскаков  екіқұрамды  сөйлем  моделіне  бір  қырынан, 
бастауыш тобын, екінші қырынан, баяндауыш тобын қосады, олар өзара 
предикаттық  қатынаста  (жалпылауда)  болады,  алайда  құрылым 
бастапқыда  «нақтылану»  негізінде  құрылған  артибутивтік  тіркестерден 
тұрады,  уақыт  өте  келе  ғана  атрибутив  тіркестер  –  баяндауыш  түркі 
тілдерінің  бәрі  білетін  баяндауышқа  (етістікті  және  атау  есімді)  өтеді. 
Соның негізінде Н.А. Баскаков етістік және есімдік баяндауыш тарихын 
қалпына  келтіреді,  атрибутивтік  шығыс  моделі  шеңберінде  соңғыны 
қарастырады  да  қалпына  келтіреді,  яғни  «анықтауыш  +  анықталатын 
сөз»  деген    құрамда  қарастырады.  Осындай  құрылым  етістікті 
баяндауышта  етістіктің  есімді  функционалдық  формаларын  қолдануды 
түсіндіреді. 
Н.А.  Баскаков  түркі  тілдерінің  барлық    қабатының  изоморфизмі 
туралы ережені басшылыққа ала отыра, аффикстік морфема сериясымен 
күрделенген  әр  сөздің  морфологиялық  құрылымы  тіркес  құрамында 
изоморфты,  ал  кей  жағдайда  сөйлем  құрылымында  да  байқалатынын 
айтады.  Бұл  сөздегі  морфеманың  орналасу  тәртібі  «анықтайтын  сөз 
алдындағы  анықтауыш»  қағидатына сүйенген, ендеше дерексіз  ұғымды 

135 
 
беретін морфема нақты деректі ұғымды білдіретін морфеманың соңында 
орналасады.  Сол  себепті  аффикстік  морфемалар  генетикалық  тұрғыдан 
жеке мағыналы сөздер екендігін мойындау  керектігін дәлелдейді.  
Қазақ  тілі  синтаксисі  нысанының  бірі  құрмалас  сөйлем 
синтаксисі    –  кешеуілдеп  зерттеле  бастаған  сала.  Қазақ  тіл  білімінде 
құрмалас  сөйлем  синтаксисі  мәселесіне  алғаш  көңіл  аударған 
А.Байтұрсынов.  Ғалымның  «Тіл  –  құрал»  атты  еңбегінен  бастау  алған 
құрмалас сөйлем мәселелері C.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, 
М.Балақаев,  Т.Қордабаев,  Қ.Есенов,  Р.Әміров  сынды  белгілі 
ғалымдардың зерттеу еңбектерінде  сараланған. 
1940 жылы С.А.Аманжоловтың «Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің 
қысқаша  курсы»  еңбегі  жарық  көрді.    1948  жылы  Н.Т.Сауранбаевтың 
«Қазақ  тіліндегі  құрмалас  сөйлемдер»  және  1953  жылы  «Қазақ  тілі» 
деген  еңбектері  басылып  шықты.  1954  жылы  жарық  көрген  «Қазіргі 
қазақ  тілі»  авторлар  ұжымының  тұңғыш  ғылыми  грамматикасы 
басылды.   
1961  жылы  М.Балақаев  пен  Т.Қордабаевтың  бірігіп  жазған 
«Қазіргі  қазақ  тілі  синтаксисі»  жарық  көрді.      1979  жылы  
Ә.Нұрмаханованың    «Қазақ  тіліндегі  сөйлемдердің  интонациясын 
оқыту  мәселелері»  және  1982  жылғы  «Қазіргі  қазақ  тілі»  оқулығы 
баспадан шықты.   
 
 Құрмалас 
сөйлем 
мәселелерін 
теориялық-тәжірибелік 
жақтарынан  жан-жақты  зерттеген  ғылыми  еңбектер  өте  көп.  Мәселен, 
А.Байтұрсынов,  Қ.Жұбанов,  С.Аманжолов,  Н.Сауранбаев,  С.Жиенбаев 
тәрізді  қазақ  тіл  білімінің  классиктер  кезеңі  өкілдерінің  еңбектері 
өздерінің  ауқымдылығымен,  сан  алуан  көзқарастар  ерекшеліктерімен 
көрінсе,  орта  буындағы  М.Балақаев,  Т.Қордабаев,  Х.Арғынов, 
Х.Басымов,  Қ.Есенов,  Р.Әмір  тәрізді  ғалымдар  сол  алдыңғы  жолды 
онан  әрі  дамытып,  жалғастырушы  буын  ретінде  көрінді.  Осы  тұста 
құрмалас  сөйлем  саласындағы  жеке  мәселелер  бойынша  зерттеулер 
жүргізген  бірқатар  ғалымдардың  -  Қ.Мамытбеков,  Қ.Салиева, 
Қ.Шәукенұлы,  Б.Шалабай,  Ж.Жақыпов,  Ш.Бекмағамбетов,  т.б. 
еңбектерін  атап  өтуге  болады.  Кейінгі  толқын  өкілдері  ретінде 
Т.Ермекова, Б.Сағындықұлы, К.Садирова, С.Айтжанова, А.Өмірзақова, 
Б.Елікбаев, Ә.Елшібаева, Г.Бекмағамбетова т.б. ғалымдар өз еңбектерін 
арнаған. 
  
Қазақ  тілі  синтаксисінде
 
сөйлемді  семантикалық-синтаксистік 
ұйымдастыру,  яғни  сөйлемнің  коммуникативтік  аспектіден  зерттелуі 
мәселесіне де ерекше назар аударған жөн. 
 
Сөйлемнің актуальды мүшеленуі туралы пікірлердің даму тарихы 
XVIII  ғасырдан бастау алады.  Актуальды мүшелеудің алғашқы  кезеңі 
Ш.Бато,  И.Аделунг,  Монбоддо,  К.Беккер,  Н.Бозэ,  Дюмарсэ,  А.Вейль 
есімдерімен  байланысты  айтылады.  XIX  ғасырда  және  XX  ғасырдың 
бас  кезінде  Г.  фон  Габеленц,  Ф.Вагенер,  Г.Амман,  Э.Драха,  К.Бооста, 

136 
 
К.Фосслер,  Л.С.Выготский,  А.А.Потебня  тағы  басқалары  бұл  ілімді 
одан  әрі  дамытып,  әр  бағытта  зерттеді.  Актуальды  мүшелеудің  тіл 
білімінің    объектісіне  айналуы  Прага  лингвистикалық  мектебінің 
функциональды  синтаксистің  өкілі  В.Матезиустың  және  оның 
шәкірттерінің  еңбектерімен  байланысты.  Бұл  салада  тіл  білімі 
тұрғысынан  Ф.Данеш,  Я.Фирбас,  Л.Адамец,  И.Мистрик,  И.П.Распопов 
арнайы зерттеулер жүргізді. 
Актуальды  мүшеленуді  зерттеушілер  ғалым
 
В.Матезиустың 
теориясына  сүйене  отыра  зерттеген.  Қазақ  тіл  білімінде  актуальды 
мүшеленуге  қатысты  мәселелерді  алғашқы  қарастырған  ғалымдар 
Р.Әміров, М.Серғалиев, Т.Сайрамбаев және т.б. 
В.В.Богдановтың 
“Семантико-синтаксическая 
организация 
предложения”  деген  еңбегінде  актуальды  мүшелену  теориясының 
негізін  салған  чеш  лингвисі  В.Матезиус  және  ол  А.Вейль,  Г.Пауль 
еңбектеріне сүйенген деген мәліметтерді кездестіреміз. Сонымен қатар 
басқа көп лингвистер сияқты У.Чейф актуальды мүшелену ерекшелігін 
тема  мен  реманың,  байырғы  (старое)  мен  жаңа  хабардың  (новое) 
корреляциясында деп қарастырады [1;134]. 
Қазақ  тіл  білімінде  коммуникативтік  синтаксистің,  актуальды 
мүшеленуге  қатысты  мәселелердің,  актуальдану,  ремалық  хабардың 
жеткізілу  жолдары  мен  тәсілдері,  ауызекі  тілдегі  заңдылықтардың 
басын  ашып  зерттеген  ғалым  Р.Әміров.  Бұл  саладағы  зерттеулер 
ғалымның  актуальдану,  актуальды  және  қалтарыс  позициялар,  ой 
екпінінің  түсуі,  демеуліктердің  қолданылуы,  предикативтілік  туралы 
теорияларынан көрініс тапты. Коммуникативті синтаксистің мәселелері 
бойынша 
синтаксистік 
варианттар, 
соның 
ішінде 
сөйлем 
варианттарының  белгілерін  нақтылап,  оның  басқа  құбылыстардан 
шегін  ажыратқан  профессор  М.Серғалиев  орын  алмастыру  және 
интонацияның  белгілі  дәрежедегі  қызметі  бар  екендігін  көрсетеді. 
Профессор  Т.Сайрамбаев  синтаксистік  аспектілерді  логикалық, 
коммуникативтік,  грамматикалық  деп  көрсетеді.  Коммуникативтік 
аспект тема-ремалық қатынасқа назар аударатынын белгілейді [2;8-10]. 
И.Б.Кобозеваның  “Лингвистикалық  семантикасында”  бұндай, 
коммуникация  барысындағы  құрылған  сөйлем  ішіндегі  мағыналық 
қарама 
қарсылықтар 
жөнінде 
былай 
делінген: 
“Следующее 
противопоставление  в  рамках  упаковочного  компонента  семантики 
предложения – это противопоставление того, о чем говорится тому, что 
говорится.  Это  противопоставление  имеет  разные  названия,  например, 
“тема-рема”,  “логический  субъект-логический  предикат”,  “топик  - 
комментарий” [3; 252]. 
Бұл семантикалық бірліктерді Е.В.Падучева (1985) өз жұмысында 
“мағыналы  тема”  және “мағыналы  рема”  (смысловая  тема  и  рема)  деп 
ажыратады [4;109-110]. 

137 
 
Сөйлем    семантикасында  “данное”  (бастапқы)  және    “новое” 
(жаңа)  деген  компоненттері    қарама-қарсы  қойылады.    Бастапқы  
дегеніміз  сөйлем  арқылы    берілетін  ақпарат,  айтушының  болжауы  
бойынша  сөйлем  айтылған  сәтте  тыңдаушының  санасында  болады. 
Жаңа  деп  сөйлем  арқылы    берілетін  ақпаратты,  сөйлеушінің  болжауы 
бойынша,  ол  сол  сөйлемді  қолдана  отырып,  тыңдаушының  санасына 
енгізеді [4;255]. 
А.Б.Қалыбаеваның  пікірінше,  тіл  білімінде  “данное”  мен  тема, 
“новое”  мен  рема  ұғымдары  бір-бірін  жоққа  шығармайды.  Сонымен 
қатар олардың орнын алмастыруға да, шатастыруға да болмайды деген. 
Актуальды  мүшелену  және  “данное”  мен  “новое”  ұғымдарына 
мүшелену    монологтық  және  диалогтық  мәтіндердің  түрлі  типтерін 
актуальды  ұйымдастыруда  әр  түрлі  өзара  байланысқа  түседі. 
Мәтіндерде  бұл  ұғымдар  сәйкес  келсе,  онда  олар  басқаларына 
қарағанда  орнықты    және  қисынды    болып  келеді.  “Данное”  мен 
“новое”  ұғымдарын  кез  келген    сөйлемде  контекссіз    табу  қиын, 
өйткені  тек  қана  контексте  ғана  сөйлемнің  қай  хабары  адресат  үшін 
белгілі, ал қайсысы – белгісіз, жаңа екені   анықтай аламыз деген [5;9]. 
Ж.Садуақасовтың  “Қазіргі  қазақ  тіліндегі  етістіктің  жақ 
категориясы”  (1994)  атты  еңбегінде  актуальды  мүшеленуге  қатысты 
құнды  деректер  бар.  Сонымен  қатар  С.М.Аташевтің  «Қазіргі  қазақ 
тіліндегі  сөйлемнің  актуальды  мүшеленуі»  (1995)  атты  еңбегін, 
А.Б.Қалыбаеваның  «Актуальное  членение  предложения  в  русском  и 
кыргызском  языках»  (1996),  З.М.Базарбаеваның  «Интонационная 
система  казахского  языка»  (1997)  диссертациялық  еңбектерін 
жатқызуға  болады.  Бұл  еңбектердегі  тема  мен  рема  коммуникативтік 
бірліктері  бастапқы  (тема)  және  жаңа  (рема)  мағыналарымен  сәйкес 
қарастырылған.  Бұл  ғылыми  еңбектерден  басқа  актуальды  мүшелену 
жайлы  пікірлер  Л.В.Щербаның  (1957),  И.Ковтунованың  (1976) 
оқулықтарында  және  И.М.Кобозеваның  “Лингвистическая  семантика” 
(2000), И.Диброваның (2001) оқулықтарында берілген. 
Сөйлемнің  актуальды  мүшеленуінің  тема-ремалық  бірліктері 
тілдегі  белгілілік  және  белгісіздік    түсініктерімен    ұштасып  жатыр. 
Белгілілік  және  белгісіздік  лексика,  морфология  салаларының  ғана 
зерттеу  нысаны  емес,  сонымен  қатар  белгілі  жақты,  белгісіз  жақты, 
жанама  жақты,  жақсыз  сөйлемдер  шеңберінде,  сонан  соң  актуальды 
мүшеленудегі  тема-ремалық  құбылыстармен  мәндес  келеді  деген 
пікірдеміз. 
1999  жылы  З.К.Сабитованың  «Категория  определенности-
неопределенности  предложения»  деген  салыстырмалы-тарихи  бағытта 
зерттелген  докторлық  диссертациясы  жарық  көрді.  Диссертацияда  XI-
XIV  ғасыр  ежелгі  орыс  жазба  ескерткіштеріндегі  белгілілік-белгісіздік 
категориясының берілу амалдарының жүйесі славян, үндіеуропа тілдері 
мен  орыс  говорларының  тілдік  материалдарымен  салыстырыла 

138 
 
талданады.  Ежелгі  орыс  тіліндегі  белгілілік-белгісіздік  категориясы 
функционалды-семантикалық категория ретінде қарастырылған. 
Адам  танымы  белгіліден  белгісізге  қарай  өрлесе,  адам  ойының 
алғашқы  бөлігін  тема  деп  атаймыз  да,  оны  белгілілік  мағынаға 
иеленуші  бөлшек  дейміз,  ал  адам  ойының  соңғы  шыққан  бөлігін рема 
деп  атап,  белгісіздік  мағынаға  ие  мүше  тұрғысынан  қарастырамыз. 
Сонда  адам  айтайын  деген  ойын  алдымен  жақсы  таныс,  белгілі 
нәрседен  бастап,  өзінің    айтайын  деген  жаңа  ойын,  тыңдаушыға 
белгісіз  ойды  соңында  айтады.  Мұндағы    белгісіздік  ұғым  негізгі 
мазмұнға  ие,  белгілілік  ұғымның  мазмұнын  хабармен  толықтырып  
тұратын сипатқа ие.   
Белгілілік  және  белгісіздік  мағыналарды    бір  негізді  сөйлем 
түрлеріне  жататын  белгілі  жақты,  белгісіз  жақты  және  жақсыз  сөйлем 
жүйесімен  байланыстырып  көрейік.  Қазіргі  қазақ  тілінде  бір  негізді 
сөйлем  түрлері  субъект  мәнінің  берілісіне  қарай:  1)    белгілі  жақты,  2) 
жалпылама  жақты,  3)  белгісіз  жақты,  4)  жанама  “жақсыз”  жақты  деп 
бөлінеді.  Осы  сөйлем  түрлерінен  белгілілік  мағынаны  белгілі  жақты 
сөйлемнің,  белгісіздік  мағынаны  белгісіз  жақты  және  жанама  жақты 
немесе жақсыз сөйлем шеңберінен қарастырамыз. 
Қазақ  тіліндегі  жақты  және  жақсыз  категориясы  белгілілік  және 
белгісіздік  мағыналарымен  тікелей  байланысты  деген  пікірді 
қуаттаймыз.  Өйткені  жақты  ұғым  дегенімізде  субъект  (жақ  I,  II,  ІІІ) 
арқылы  орындаған  іс-қимыл,  әрекет  бейнені  түсінеміз.  Әрине,  тілдегі 
бастауыштың  атау  тұлғадағы  зат  есімнен,  жіктеу,  сілтеу,  өздік 
есімдіктерінен  және  заттанған  басқа  да  сөз  таптарынан  жасалып, 
баяндауышпен жіктік жалғауы арқылы қиысуы жақтылық категорияны 
тудырады.  
Бұл  мәселеге  қатысты  Б.Сағындықұлы:  «Жақты  сөйлемді 
шешудің  басты  құралы  –  бастауыш-құрылым»,  –  деп  жазады  [6;32]. 
Бастауыштың  осы  тұлғаларда  түрленуі  жақты  немесе  субъектіні 
белгілілік  тұрғысынан  айқындауға  мүмкіншілік  тудырады.  Жақтылық 
ұғым  болса,  онда  субъект  белгілі  болады.  Керісінше,  жақсыз  ұғым 
субъектісіз ұғыммен немесе субъектісі белгісіз ұғыммен байланысты.  
Осы  ұғымдармен  тікелей  байланысты  белгілі  жақты,  белгісіз 
жақты  және  жақсыз  сөйлемдердің  табиғаты  жөнінде  ғалымдар  қандай 
пікірде  болды  дегенді  айтсақ,  мәселесі  қазақ  тіл  білімінде  ең  алдымен 
1930  жылдардың  аяғында  әдеби  тіл  дами  бастаған    кезде  жақсыз 
сөйлемдер  бөліне бастады.  
Профессор  М.Балақаев  1947  жылы  біздің  «жақсыз»  сөйлем  деп 
жүргеніміз  орыстың  «безличные»  сөйлемінің  аудармасы  деді.  Бұл 
конструкцияларды  1950  жылдары  ғалым  Г.Мадина  қарастыра 
бастайды.  Қазақ  тілінің  бір  негізді  сөйлемдері    жөнінде  мәселелерге 
1990  жылдардан  бастап  зерттеулер  пайда  бола  бастады.  Бұл  жөнінде 
Ж.Садуақасұлының  докторлық  диссертациясын  ерекше  айтып  кетуге 

139 
 
болады.    Ол    өз  зерттеуінде  жақсыз  сөйлемдерді  бір  негізді  сөйлем 
түріне жатқыза отыра, жақ мағынасын  ілік және барыс септікті сөздер 
құрамынан    көруге  болады    немесе  грамматикалық  бастауышы
 
жоқ 
және  оны  қолдануға  мүлдем    болмайды    деген  сипаттама  береді  де, 
жақсыз 
конструкцияларды 
«жанама-субъектілік», 
«субъектісіз» 
сөйлемдер деп бөледі. 
Лингвистикада  жақсыз  сөйлемдерді  қазіргі  тұрғыдан  зерттеу 
оның  табиғатын  танып  білуде      көптеген  жаңалықтар    енгізді.  Қазіргі 
заманғы  лингвистер  тюркологияда  А.Н.Кононов,  А.Н.Баскаков, 
И.Х.Ахматовтың,  Б.Тойгубекова,  қазақ  тіл  білімінде  С.Аманжолов, 
Н.Сауранбаев,  М.Балақаев  және  тағы  басқа  ғалымдардың,  орыс  тіл 
білімінде  А.А.Шахматов,  В.В.Виноградов,  Е.М.Галкина-Федоруктің 
және  т.б.  алғашқы  лингвистердің  тұжырымдарына  сүйене  отырып, 
жақсыз  конструкцияларды  қарастырғанда    басқа  тілдермен,  соның 
ішінде  орыс  тілімен  салыстыра  отыра  зерттеген.  Академик 
А.Н.Кононов  өзбек  тіліндегі,  тек  қана  баяндауыштан  тұратын,  ал 
бастауышы ойда да болмайтын конструкцияны, жақсыз сөйлемдер деп 
қарастырса,    М.Р.Саидова  орыс  және  өзбек  тілдеріндегі  бір  негізді 
сөйлемдер  онтологиялық  тұрғыдан    екі  тілге  де  тән,  бірақ  әр  тілде  әр 
түрлі    көрінеді  дейді.  Орыс  тілінде  бір  негізді  сөйлемдер  «жақсыз 
сөздермен»  тығыз  байланыста  болса,  «жақсыз  сөздер»  жоқ  өзбек  тілі 
пассивті  конструкциялар  мен  ырықсыз  етіс  ерекшеліктерімен 
дәлелденеді деген.  
Қырғыз  тіл  білімінде  жақсыз  сөйлемдерді  алғаш  бөліп  зерттеген  
А.Жапаров. Ол қырғыз тілінің фактілері негізінде жақсыз сөйлемдердің 
құрылымдық белгілерін  анықтап,  оның: логикалық субъектісіз  жақсыз 
сөйлемдер  және  жанама  септік  формасындағы  логикалық  субъектілі 
жақсыз сөйлемдер  деген екі түрін анықтады [7;64]. 
Мұндағы  логикалық  субъектісіз  және  жанама  септіктегі 
логикалық субъектілі жақсыз сөйлемдерге қазақ тілінде жанама жақты 
«жақсыз»  сөйлемдер  сәйкес  келеді.  Мысалы,  Бірақ,  ол  негізгі  шаруаға 

жүктеу/скачать 2,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: