Казахский национальный



Pdf көрінісі
бет29/43
Дата03.03.2017
өлшемі3,12 Mb.
#5534
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   43

Әдебиеттер
 
1.  Ысмайлов Е. Ақындар.   Алматы,  1956 ж. 
 
 
 
 
2.  Қазақ  қолжазбаларының  ғылыми  сипатта-
масы. 2 т., А.1979, 191-193бб. 
3.  Қазақ  халқының  көне  шежіресі.  Қазжан 
Сұрғановтың қолжазбаларынан. 
* * * 
В статье рассматривается творчество поэта-музыканта 
Ибрая  Сандыбайулы,  оставившего  след  в  истории  лите-
ратуры и искусства. 
* * * 
The article touches upon the creative activity of the poet 
and the musician Ibrai Sandibaiuly who made great contri-
bution into literature and history of art.  
 
 
                
 
Қазақ драматургиясының зерттелу жолдары 
А. Абжалова 
Сүлейман Демирел университетінің магистранты

Алматы, Қазақстан
 
 
Аннотация.  Бұл    мақалада 30-40 жылдар  аралығындағы  «Ұлы  Отан  Соғысы  және  соғыстан 
кейінгі  жылдары»  Совет  драматургиясының  жақсы  үлгілері  саналған  шығарамалардың  
аудармалары тарқатылады. Оны сахналаған сәтте  кездесетін қиындықтар және олардың  ұлттық 
нақышта  ерекшеленуі    жайында    айтылады.  Драма  өнері  мен  әдебиеттің  арақатынасы  ашылуы,  
жалпы  драматургия  тарихына  шолу  жасалып,  тәуелсіздік  кезең  драматургиясына      талдау 
жүргізіледі. 
 
Қазақ  әдебиетінің  тамыры  терең  театрмен 
сабақтас саналатын жанрының  бірі - драматур-
гия  саласы  екені  баршаға  аян.  Ол  сонымен 
бірге,  театр  өмірінің  шешуші  құралы  іспеттес. 
Драматургия  тартымды  тартысты  болса  сах-
наланған көрініс те көрермен тарапынан жақсы 
бағаға  ие  болары  сөзсіз.  Драматургия  саласы-
ның әдебиеттің басқа жанрларынан артық  ерек-
шелігіне  тоқталсақ: - ол  адамның  жан  дүние-
сіндегі асқақ сезімдер мен жалынды сан-салалы 
арпалыстарын  психологиялық  сипатта  көрініс 
тауып,  кісінің  жан-жарасын  көрерменге  табиғи 
түрде бере білу, өмірдегі мәселелерді айқын да 
шынайы  бейнелеп  жеткізу  болып  табылады. 
Яғни  драмалық  шығармалар-  екі  бағытта  өр-
биді. Алғашқысы - көркем әдебиет қалпындағы 
нұсқасы  болса,  кейінгісі-  оның  сахналық  тұр-
ғыда көрініс табуы. Бұл екеуін бір-бірінен ажы-
ратып  қарастыруға  болмайды.  Себебі,  драма- 
сахна    үшін    де    көркем  шығарма  үшін  де  аса 
рухани  құнды  жанр  болып  табылады. «Театр-
дың жаны- драма»-  деп Гоголь айтқандай, дра-
малық  шығармасыз  сахналық  өнердің  тууы 
мүмкін  емес!  Әдебиетте  күн  санап      дамып  
 
 
келе  жатқан  драмалық  шығармалар  қоғамда өз 
бағасын алуда.  
Ұлттық  нақышта  бастау  алған  драмалық 
шығармалармен  қатар,  Кеңестік  пьесалардан 
бөлек  классик  пьесалардың  аудармалары  сах-
налана  бастады.  Оларды  қою  арқылы,  ең  ал-
дымен  қазақ  халқының  жұртшылыгын  неше 
алуан тарихпен, сан алуан ұлттарды, қоғамдар-
дың,  топтардың  өмірімен  таныстырды.  Атап 
айтсақ: К. Треневтің «Любовь Яровая,   класси-
кадан  Гогольдің  «Үйлену», «Ревизор»  т.б. 
пьесаларды  қойып  азды-көпті  тәжірибе  алма-
сып  пайдалы  нәтижелер  алуға  болады  деген 
көзқарас  болғанмен 1930 жылы  алғашқы  жар-
тысында  аударма  пьесаларды  қоюға    театрлар 
ерекше мән бере бастады.  
Негізі-драматургияның  тапшылығынан  бол-
са  керек,  дегенмен,  аударма  дүниелер  қазақ 
сахнасында көрермен жүрегіне бірден  жол таба 
алмады.  Қазақтың  қаны  тұла  бойында  тұнған 
ұлтшылдарымыз  пьесалардың  қабылдауына 
мүмкіндік  бермей,  тікелей  карсы  шығып,  ұлт-
тық  санаға  кереғар  деген  пікір  топшылаған- 
мен  ол  күрес  ұзаққа  бармады.  Себебі: «Туған  
 
Б. А. Абдуллина

175 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
театрдың  келешегін ойлап ой толғаған біршама 
ілгері  ойлы    жазушылар  мен  драматургтердің 
кертартпа пікірлерге тойтарыс  беріп, «Ол орыс 
совет драматургиясы мен классикадан үйренуді 
ең шартты міндет, мектеп жолы»-   деп санады. 
Бұл  күрделі  әрі  жауапты  мәселе  театрдың  әр 
кезеңдерінде әртүрлі  шешімін тауып келеді.[1]  
Алғашқы  театр  30-40 жылдар  аралығында 
«Ұлы Отан Соғысы және соғыстан кейінгі жыл-
дары Совет драматургияның жақсы үлгілері са-
налған  Погодиннің  «Ақсүйектер», «Досым», 
«Мылтықты адам», Островскийдің «Найзағай», 
«Таланттар  мен  табынушылар»,  М.  Горькидің  
«Шыңырауда»,  Шекспирдің  «Отелло», «Асау-
ға-тұсау,  Мольердің  «Сараң»,  Н.  Хикметтің 
«Фархад-Шырын» аудармалары   сахналанды. 
Жалпы  алғанда,  театр-әлемдік  өнер  қазына-
сының  тай  қазаны  іспеттес  ауқымды  ұғым  са-
наты. В. Шекспир «Бүкіл әлем- театр» дегенде –
ақын,  жазушы,  суретші,  сәулетші,  мүсінші, 
сазгер, балет, әнші тіпті дөңгелек жер үстіндегі 
тіршілік  иелерінің  туғызған  әрекет  мұралары-
ның  синтездік    жиынтық  құбылыстарын  театр 
қарекетіне  еншілегені  мәлім.  Эсхиль,  Эврипид,  
Аристофан,  Шекспир,  Данте,  Гете,  Мольер, 
Кальдерон, Пушкин,  Гоголь,  Достоевский, Че-
хов,  Вишневский,  Әуезов,  Айтматов - түгел 
театр. 
Бах,  Бетховен,  Құрманғазы,  Тәттімбет,  Чай-
ковский,  Шостакович,  Прокофьев    музыкалары 
да театр. 
Рафаель,  Микеланджело,  Рубенс,  Айвазов-
ский, Египет пирамидалары, А. Ясауи мазары - 
театр  емей  немене.  Мәселе-  жер  жүзі  ұлылары  
мен    ғұламаларының    туындыларымен    тілдесе  
білуде  жатыр» [2] - деп    көрнекті  театртанушы   
Маман  Байсеркенов  театр  ұғымына  кең  мағ-
лұмат жасап өтеді. 
Жалпы  ұлттық  әлемдік  драматургия  мен 
әлемдік  драматургияның  сахналық    материал 
тұрғысындағы  бейне  көрінісі – театр - сәулет 
пен сымбат, күй мен әдебиет әуенінен  әсемдік  
құбылыс  құпиясын  құрыштай  құйып    шыға-
ратын  поэтикалық рухани  ұстахана. Яғни театр 
– қиял әлемі.  Ұлы сыншы: «Театр! Театр!  Мен 
үшін  сен  неткен  сиқыр  сөз  едің.  Мен  мынау 
айдай  әлемді  өзіңнің  тылсым  құпиясы  мен  
құлпырып тұрған әсем  көркімен  тамсандырған 
күллі  жер  жаһанды  сенен  ғана  көргендеймін. 
Тіпті,  сонау  мәңгі-  бақи  күн  нұрына  малынған 
көгілдір көк күмбез де, сүт сәулелі ашық ай мен  
тұнжырай  жымыңдаған  сансыз  жұлдыздар  да,  
түнерген  үнсіз    ормандар  мен    жасыл  тоғайлар 
әуен төккен дала да, тіпті, анау  терең тынысты 
дүлей  теңіздің  жартас  жағалауға  соғылып  ақ 
көбік атқан тынымсыз   толқындардың толассыз 
шулаған  жабырқау  үні  де  сенің  қасыңда  не 
тұрады? Сенің шүберек  бұлттарың, бояу күнің, 
ай  мен  жұлдыздарың,  сенің  кенеп  ағаштарың,  
сенің  ағаш  теңіздерің  мен  өзендерің      менің   
ынтызар сезіміме зор сәуегейлік жасап, әлдебір 
құрметті сарғая күткен жан дүниеме сыр ақата-
рады.  Әнеки,  тасасына    бой  жасырған  сиқыр  
әлемді  көрмекке  ынтығып  менің  сұғанақ  көз-
дерім қадалған тылсым  шымылдық ысқыштың 
соңғы  қағысынан  соң-ақ  сілкіне  әуелеп    көкке  
көтеріліп  кетті...  Еміс-  еміс  соққан  жүрек  ал-
қынып,  еріндерде  дем  біткен,  тек  сиқыр  сахна 
ғана  әсемдікке  оранып,  ғажайыпқа  бөленген»,-  
деп тебірене жазады. 
Иә, театр -тылсым дүние.  
Театрдың  «тылсым  дүниесінің»  киелі  кілтін 
қолына ұстаған суретші ғана сахнаның «сиқыр» 
сандығын  аша  алады.  Алдына-  әлемнің  күллі 
«құпия»  қазынасын  аядай  сахнаға  сыйдырам 
деп  мұрат  қойған  суретші  ғана  нағыз  өнер 
идеалына ие болады. 
Драмалық шығармалар - әдебиет саласының 
күрделі жанрларының бірі екенін жоғарыда ай-
тып  өткеніміздей  қазақ  әдебиеттану  ғылымын-
да  күн  тәртібінен  түспей  келе  жатқан  күрделі 
мәселелер - жанрлардың  табиғатын  теориялық 
тұрғыдан айқындау, генезисін саралау, көркем-
дік  әдістер  мен әдеби  ағымдардың  ерекшелік-
терін  анықтау,  әдеби-тарихи  сабақтастықтың 
және  фольклордың  бүгінгі  әдебиетіміздің  кө-
рінісі. 
Қазақ әдебиеттану ғылымы туып, қалыптаса 
келе  әдеби  жанрларды  жеке-жеке  зерттеу  ісі, 
қолға алынып, бұл салада  елеулі еңбектер жа-
салды.  
Қазақ  драматургиясы  туралы  Ә.Тәжібаев, 
«Қазақ  драматургиясының  очеркі» (1960), 
 
Р.  Рүстембекованың  «Қазақ  Совет  комедиясы» 
(1975),  М. Дүйсековтің  «Қазақ драматургиясы-
ның  жанр,  стиль  мәселесі (1977), Е.  Жақыпов-
тың «Дастаннан драмаға» (1979), Н. Ғабдуллин-
нің  «Ғ.Мүсірепов-драматург» (1982) сынды ар-
наулы еңбектері жазылған  болатын. 
Диалогтар мен монологтар арқылы болмыс-
тың  сан  алуан  шындықтарын  ашуды  діттей- 
тін  драматургия  сахнаға  қойылу  үшін  жаса-
лады.  Жанрдың  осы  ерекшеліктерін  ескерген 
театр сыншылары Б. Құндақбаев, А. Тоқпанов, 
Қ.  Қуандықов,  О.  Қайдалова,  У.Садықова,  
Ә. Сығай, Б. Нүрпейісовалар еңбектерінде дра-
матургия  хақында  аса  құнды  пікірлер  бар. 
Әйтсе  де,  драматургияның  ішкі  заңдылықта-
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 
Қазақ драматургиясының зерттелу жолдары 

176 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
рын, оның жанрлық түрлері, теориясын айқын-
дауды драмалық шығармалардың тарихи сипат-
тамасын  жасауда  осы  саланың  аса  білгірі  ға-
лым  Р.  Нұрғалиевтің  еңбектерін  ерекше  атап 
өткеніміз жөн.  
  «Қазақтың театр өнері біздің заманымызда 
басталғанына біз қуанамыз. Бірақ, сол қуаныш-
пен бірге бұл сияқты ірі өнердің келешегі  үшін 
жауапты  екенімізді  де  ұмытпауымыз  керек. 
Сондықтан  бұл  мәселеге  үлкен  сақтықпен    кі-
рісіп,  көп ойланып, ептеп  бастау керек.»  [3] - 
деп сахна өнеріне аса  жауапкершілікпен  қара-
ған.  М.  Әуезов,  шын  мәнінде  қазақ  драматур-
гиясының, театр сынының, сахна өнері теория-
сының  негізін  қалаушылардың  бірегейі  болды.  
Ұлттық  театрды  қалыптастыруда  оған  арқау-   
негіз  болар  рухани  көздерді  іздестіре  келе,  
М.  Әуезов  ондай  рухани  арнаны    фольклордан 
тапты.  «Осы мақсатпен заманның шаңы басқан  
ескіні  тексеріп  қарасаң,  театр  өнеріне елдің ескі 
салты, ескі өнері  беретін  жем өте көп деймін, 
дей келіп, «Жалпы театр өнері мен қазақ театры» 
атты  мақаласында    ол -  шынында,  ерте  күнде  
ас пен тойда, ұлы жиында ізденіп,   келіп өлең-
мен,  әнмен  айтылатын  көп  ақындар  өз  за-
манында театр жасамай, не жасады?... тапқыш-
тық,  шешендікпен  аты  шыққан  Жиренше,  Ал-
даркөсе бар, бұлардың барлық өмірі толып жат-
қан комедия. 
Ел сауығында ақыл, өсиет сияқты ой-санаға 
дем  беретін  үлгіні  кіргізу  керек  болса,  ертеде 
заман  шерін  айтып  сарнаған  Асан  қайғы,  тол-
ғау  айтқан    Бұқар  сияқты  жырауларды  тірілту 
керек.  Тақпақ  айтқан  билерді,  естірту,  жоқтау 
өлеңдерін  айтқан  ақындарды,  қобызбен  сарын 
айтатын  бақсыны,  сыбызғымен  күй  шығарған 
күйшілерді  тірілту  керек.  Соларға  болымсыз 
мәдениет   исін  сіңірсе,  әлі ел өнері  тіріліп, әрі 
театрдың  іргесі  құрылады. [4]- деп    қорытады.  
Өзінің  саналы  ғұмырында  отызға  тарта  драма-
лық  шығармалар  мен сахна өнері жайлы жүз-
деген мақалалар жазған М. Әуезовтің төл туын-
дыларында  «елдің  ескі  салты,  ескі  өнерінен 
тірілткен» асыл қазыналарының бірі де шешен-
дік сөздер еді. 
 «Жанр - әрқашан  өзі,  әрі  жаңа,  жанр  әде-
биет дамуының әрбір жаңа кезеңінде, әрбір жаңа 
шығарма  тұсында  қайта  туындап  жасарады...- 
деген  М.  М.  Бахтин  пікірін [5] ескерер  болса, 
қазақ  тыныс  –тіршілігінен  ерекше  орын  алған 
шешендік  өнердің  қазақ  драматургиясындағы, 
оның шырқау шегі іспетті  М. Әуезов шығарма-
шылығындағы  көрінісін,  зерттеу  қажетті  һәм 
абыройлы іс болмақ.» 
«Суретті  әдебиет  ішінде  көпке  жететін  де-
гені дөп тиетін, әсері мол болатын түр- драма» 
- [6] деп жазған М. Әуезов қазақ фольклорының 
жай  ғана  еліктеушісі  емес,  шын  мағынадағы 
мұрагері  жаңа  сипаттағы  туындылар  берген 
жасампаз  суреткер  болды.  Халықтың  ежелден 
бері  сақтап,  келе  жатқан  фольклорлық  мұра-
лары – батырлық,  ғашықтық  тарихи  жырлар-
дың  тақырыбы  мен  сюжетін  негізге  ала  оты-
рып,  ол - «Еңлік-Кебек», «Айман-Шолпан», 
«Қара  қыпшақ  Қобыланды», «Бекет»  сынды 
уақыт  сынына  төтеп  берген  драмалық  шығар-
маларды  жазды.  Бұл  пьесаларында  драматург 
ауыз  әдебиетіндегі  тақырып  пен  сюжетке, 
жалпы  дербес  шығармаға  жаңаша  мазмұн  мен 
форма берді.  Жаңа үлгідегі өнер туындыларын 
жасады. 
Мысалы: Академик Зейнолла Қабдолов дра-
матургиялық шығармаларды төмендегідей  анық-
тайды. «Драматургиялық  шығарма  тек  қана 
диалог  пен  монологқа  негізделген.  Сахнада  сөй-
лейтін тек персонаж ғана, автор сахна сыртын-
да,  залда қалады.  Автор қай сөзді қалай айту 
керектігін  режиссер мен актерға  жақша ішінде 
көрсеткені  болмаса,  дәл  спектакль  үстінде  ол 
дәрменсіз.  Әр  кейіпкердің  не  айтып,  не  қой-
ғанын немесе неге олай дегенін түсіндіріп, зал-
да  отырған  әр    көрерменнің    құлағына  сыбыр-
лап жүру автордың қолынан келмейді.  
Демек, драмадағы  ең  басты, ең негізгі   нәр-
се-тіл.  Пьесағы  әр  сөз  мірдің    оғындай  өткір, 
көздеген  жерге  дөп  тиердей  дәл,  мағыналы, 
мәнді болуға тиіс. Драма тілі тұжырымды қыс-
қа  түйінді  болады.  Өйткені  романда  бір  бетке 
созылатын  шындық  пен  суретті  пьесады  бір 
ауыз  сөзбен  беру  қажет.  Ал  әр  сөз,  әр  сөйлем 
сол сөзді айтқан кейіпкердің мінезін аңғартып, 
өзін  танытуы  шарт.  Міне,  осындай  шығарма-
ның тек қана кейіпкер сөзіне құрылуы – драма-
дағы екінші қиындық.[7]                                              
 Драмадағы дауыс ырғағындағы күрделі нәр-
селердің бірі - екпін мәселесі. К.С. Станиславский 
екпінге  сөздегі  мағыналық  дәлдіктің  элементі 
ретінде  баға  береді. «Екпінді  дұрыс  пайдалану 
оны  сөздегі  керекті  жерге  қою  ғана  емес,  сон-
дай-ақ,  қажетсіз  сөздерге  екпін  түсірмеуден  де 
байқалады»,-[8]  дейді  ол.  Екпін  дұрыс  қойыл-
маған  жерде  сөздің  мақсаты  мен  мағынасы 
ауысып  кетуі  де  мүмкін.  Кейде  екпінге  байла-
нысты  сөз  алғашқы  мағынасын  жоғалтып  кері 
мағынаға ие болады.  Мысалы: «Ер жеткен соң 
астанаға  барасың.  Білім  аласың» - деген  сөй-
лемдегі  екпін  расында  да  біреудің  астанаға 
баратынын  білім  алатынын  білдіреді.  Бұл  ха-
А. Абжалова 

177 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
барлы сөйлемді айтушы адамның эмоциясы ек-
пінге  онша әсер  етпейді. Ал енді, «Мен жібер-
сем барасың, мен берсем аласың!»- деген лепті 
сөйлемдегі  «барасың,  аласың  деген  сөздердегі 
эмоция  бұйрықты  шартты  шешімді  білдіреді 
де, қаратып айтылатын адамның бармай қалуы 
да,  алмай  қалуы  да  мүмкін  екенін  ұқтырады. 
Демек, «Көңіл  толқынына  сай  дәл  айтылып, 
табиғи  шығуы  актердің  екпін  қоя  білу  шебер-
лігіне әбден байланысты.» [9]  
Жалпы  қорыта  алғанда,  театрдағы  драма 
өнері  мен  әдебиеттің  біте  қайнасатын  тұстары 
өте көп.  Қоғамда да алатын орны ерекше. Әде-
биеттің осы  түрін зерттеп, елеп-екшеп,  ой қо-
рытқан ғалымдарымыз көптеп саналады. Олар-
дың қай еңбегін алып қарасаңыз да тұнып тұр-
ған зерттеулер мен ізденістердің, астарына үңі-
леріңіз  анық.  Алдағы  күннің  еншісінде  бұл 
саланың әлі де ашылмаған тұстарына көп мән- 
мағына  беріліп,  зерттеп-зерделеу  жас  ғалым-
дарға  ізденушілікті жүктеріне сенім артамыз.   
 
 Әдебиеттер: 
 
1.  Қ.  Қуандықов.  Тұңғыш  ұлт  театры. – Ал-
маты. – Алғашқы  театр  «Жазушы»  баспасы 
– 1969 жыл. – 212 бет. 
2.  М.  Байсеркенов.  Қойылым  мен  қолтаңба. – 
Алматы: Өнер, 1983. – 280 б. 
3.  Әуезов.  М.  Жалпы  театр  өнері  мен  қазақ  
 
театры. // Шығармаларының елу томдық то-
лық жинағы. – Алматы: Ғылым, 1997. – 3 т. 
– 36 б. 
4.  Әуезов  М.  Жалпы  театр  өнері  мен  қазақ 
театры//Шығармаларының  елу  томдық  толық 
жинағы. – Алматы: Ғылым, 1997. – 3 т. – 37-
38 б. 
5.   Бахтин  М.  Проблемы  поэтики  Ф.  Достоев-
ского. – М.: Советский писатель, 1972. – С. 172.  
6.  Жақсы пьеса–сапалы әдебиет белгісі/Жиырма 
томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жа-
зушы, 1983. – т. 17. – 11 б. 
7.  Қабдолов  З.  Сөз  өнері. – Алматы:  Қазақ 
университеті, 1992. – 271 б. 
8.  Рампа у микрофона. – С. 127. 
9.  Станиславский  К.С. Работа  актера  над  собой. 
– т. II. – С. 505. 
* * * 
В  статье  рассматриваются  переводы  избранных  сочи-
нений  советской  драматургии 30-40-х  годов  периода 
Великой  отечественной  войны  и  послевоенного  периода, 
их  популярность  и  национальная  идентичность.  Делается 
попытка  анализа  в  целом  драматургии  в  период  не-
зависимости.    
* * * 
 This article describes the translation of selected works of 
Soviet drama 30-40's "World War II and the postwar period."  
In particular, the problem of national identity of their 
popularity. Including through the disclosure of dramatic art 
and literature, as well as the overall review of the history of 
drama attempts to analyze as a whole drama in the period of 
independence

 
 
 
 
Дефиниция как основное средство раскрытия значения термина 
А. М. Ахметбекова  
докторант PhD КазНУ им. аль-Фараби, Казахстан, Алматы 
 
Аннотация.  В  данной  статье  рассматриваются  форма  и  содержание  дефиниции  как  основного 
способа  фиксации  термина,  описываются  основные  требования,  предъявляемые  к  дефиниции,  а 
также исследуются  её типы на примере лингвистических терминов. 
 
Одним  из  важных  факторов  признания  лек-
сической единицы языка для специальных целей 
в  качестве  термина  является  наличие  дефи-
ниции.  В  терминологии  дефиниция  не  может 
существовать изолированно. Прежде всего, она 
рассматривается как часть общей информации, 
фиксирующей  термин.  Следовательно,  дефи-
ниция  является  лишь  частью  семантической 
спецификации, включающей в себя морфологи-
ческие,  синтаксические  и  иногда  прагмати-
ческие особенности. Дефиниция может с необ-
ходимой  степенью  достоверности  отразить  глав-
ные  информационные  характеристики  предмета, 
т.е. однозначно указать на него, обнаружить его 
среди других предметов и выделить его систем-
ные особенности.  Дефиниция служит для того, 
чтобы  определить  сущность  термина для  даль-
нейшего  его  употребления  в  определенной 
сфере деятельности. Лингвистическое описание 
значения  термина  является  вполне  достаточ-
Қазақ драматургиясының зерттелу жолдары

178 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
ным  для  дефиниции.  Отсюда  следует,  что  ос-
новная  цель  любого  терминологического  сло-
варя – выявить значение термина и зафиксиро-
вать  его  в  виде  дефиниции.  В  процессе  фикса-
ции  термина  отражается  совокупность  при-
знаков  предмета,  необходимая  и  достаточная 
для  выделения  его  среди  других  предметов 
(терминов). 
Термином считается слово или словосочета-
ние, служащее для однозначного и точного обо-
значения специального, научного понятия в оп-
ределенной  системе  специальных  понятий  (в 
науке,  технике,  производстве).  Термин  всегда 
имеет  дефиницию  и  занимает  определенное 
место  в  системе.  Они  в  равной  степени  репре-
зентируют  понятие,  т.е.  термин  как  словесная 
номинативная единица равен своей дефиниции, 
в  свою  очередь,  дефиниция,  представляющая 
собой построенную фразу, соответствует объему 
понятия    и  передает  его  основное  содержание. 
Дефиниция  относится  и  к  понятию,  и  к  тер-
мину,  а  термин  именует  понятие  и  устанавли-
вается  с  помощью  дефиниции. «Дефиниция – 
это  словесное  выражение  тех  специфических 
особенностей,  которые  отличают  данное  поня-
тие  от  смежных  с  ним,  перечисление  сущест-
венных  признаков  дефинируемого  предмета, 
явления, которые репрезентируют понятие. Де-
финиции составляют неотъемлемую часть любой 
научной теории» [1, с. 162]. Так, например, де-
финируя  термин  билатеральный  можно  отли-
чить данный согласный  звук от других  соглас-
ных  (носовых,  фрикативных  и  т.д.).  Билате-
ральный – (bilateral consonant) боковой соглас-
ный,  при  произнесении  которого  воздух  про-
ходит  с  двух  сторон  языка,  смыкаемого  с 
нёбной  занавеской  [2,  с. 67].  Таким  образом, 
значение  термина  раскрывается  в  дефиниции, 
сформулированной  в  сжатой  форме  основного 
содержания  понятия.  Именно  дефиниция  отра-
жает  специальное  понятие  термина  и  опреде-
ляет его содержательную точность и четкость.  
В терминологии дефиниция необходима, так 
как требуется:  
1)  изначальная  фиксация  значения  тер-
мина; 
2)  идентификация термина; 
3)  объяснение  значения  понятия  для  спе-
циалистов [3, с. 45].  
Основная  функция  терминологической  де-
финиции – определить  позицию  термина  в 
определенной  структуре  знаний.  Терминоло-
гическая дефиниция удобно применяется к тем 
терминам, которые ещё четко не определены и 
которые,  возможно,  требуют  дальнейшей  спе-
цификации.  Также,  многие  термины  требуют 
дефиницию  для  более  полного  анализа,  чтобы 
установить  их  связь  с  другими  терминами  в 
определенной структуре знаний.  
В  логике  и  терминоведении  существует  ряд 
требований  к  дефиниции.  Логические  требова-
ния включают:  
1.  Нежелательность/недопустимость  отри-
цательной  формулировки  дефиниции,  то  есть 
она  не  должна  состоять  из  перечня  признаков, 
отсутствующих  у  понятия,  так  как  такой  пере-
чень  не  раскрывает  содержания  понятия.  Су-
щественные признаки предмета необходимо пе-
речислять в утвердительной форме. Хотя, когда 
именно отрицания четко отграничивают данное 
понятие  от  других,  то  отрицательные  дефини-
ции  могут  использоваться  в  качестве  вспомо-
гательных дефиниций. 
2.  Недопустимость  логического  круга,  то 
есть  понятие  не  должно  определяться  посред-
ством такого понятия, которое само становится 
ясным  только  посредством  определяемого  по-
нятия. Такая ошибка называется  тавтологией – 
когда определяющее повторяет определяемое. 
3.  Включение  только  существенных  при-
знаков, то есть дефиниция должна быть точной, 
не  содержащей  двусмысленности  и  четко  от-
граничивающей определяемое понятие от одно-
типных и сходных понятий. 
Лингвистические требования включают:  
1.  Краткость.  Дефиниция  должна  состоять 
из  одного  логически  законченного  предложе-
ния и не содержать избыточной информации.  
2.  Ясность,  четкость.  В  дефиниции  реко-
мендуется использовать только хорошо извест-
ные и однозначно понимаемые термины и тер-
мины,  определенные  в  данной  системе  дефи-
ниций.  
3.  Системность (содержательная, лексическая 
и синтаксическая) [4, с. 260]. 
Обсуждение требований дефиниции затраги-
вает проблематику дефиниции как средства фик-
сации содержания термина. Вместе с тем набор 
этих  требований  не  только  не  постоянен  от 
работы  к  работе,  но  и  неоднороден  по  своему 
составу.  Эта  неоднородность  становится  осо-
бенно очевидной, если рассмотреть требования 
с  точки  зрения  возможности  их  практического 
применения  в  ходе  выработки  оптимальных 
дефиниций. Вышеуказанные требования позво-
ляют  отделить  хорошие  дефиниции  от  плохих. 
В лингвистических терминах дефиниции с кон-
кретным  содержанием  являются  важным  и 
А. М. Ахметбекова  

179 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
перспективным  направлением  исследований, 
имеющим непосредственный практический вы-
ход.  Тем  не  менее,  конкретизация  этих  требо-
ваний  не  должна  приводить  к  их  абсолюти-
зации, поскольку в практике создания словарей 
и  учебной  литературы  избыточные  элементы 
дефиниций, в том числе с неполными перечис-
лениями,  несут  на  себе  важную  функциональ-
ную нагрузку, хотя и вступают в противоречие 
с требованиями краткости и ясности.  
Согласно  языковой  форме  дефиниция  тер-
мина иногда совпадает, а иногда не совпадает с 
её  нормой.  Наряду  со  словесными  дефини-
циями  термина  существуют  другие  способы 
семантизации  термина  как  схема,  чертёж,  кар-
тина, которые тоже могут выполнять функцию 
дефиниции  и  заменять  её  в  словарной  статье. 
Дефиниция  термина  выражается  не  естествен-
ным  языком,  а  метаязыком.  Следовательно,  по 
форме  выражения  дефиниция  термина  может 
быть  словесной  (вербальной),  состоящая  из 
одного  или  несколько  слов  или  одного  пред-
ложения  с  прямым  порядком  слов  и  несло-
весной  (невербальной),  представляющая  собой 
разного  рода  изображения.  Данное  разграни-
чение  позволяет  определить  степень  разверну-
тости  дефиниции  и  степень  семантизации  тер-
мина в словаре.  
 Следует  отметить  дифференциацию  разно-
видностей дефиниции из-за различий в полноте 
содержания  понятия.  В  связи  с  этим  макси-
мально  исчерпывающая  дефиниция  называется 
«толкованием», или «определением», а под «де-
финицией» понимается лишь неполное раскры-
тие, но такое, что о неотмеченных чертах опре-
деляемого  понятия  ещё  можно догадаться, или 
отличить  по  дефиниции  одно  понятие  от  дру-
гого. 
Из  такого  понимания  функции  дефиниции 
вытекает  правомерность  стремления  к  созда-
нию  «терминов  дефинитного  типа»  как  имею-
щих  такие  наименования,  которые  раскрывают 
хотя  бы  некоторые  из  существенных  харак-
теристик  явления,  отражённого  в  понятии,  и, 
следовательно,  могут  рассматриваться  как  не-
полные,  но  дефиниции,  и  в  этом  смысле  отно-
сятся к числу «правильно ориентирующих тер-
минов» [5, с. 12]. 
Содержание  дефиниции  нельзя  назвать  одно-
типным, поскольку интерпретация значений тер-
минов варьируется от дефиниции к дефиниции. 
Данный факт объясняет существование различ-
ных  типов  дефиниции.  Более  разнообразными 
являются  дефиниции  с  точки  зрения  их  содер-
жания. Выделение видов словарных дефиниций 
с  точки  зрения  содержания  должно  основы-
ваться  на  объеме  самого  понятия  дефиниции. 
Исходя  из  понимания  словарной  дефиниции 
как  способа  семантизации  термина,  лаконич-
ного  по  форме  и  раскрывающего  основные 
существенные и отличительные его признаки, в 
каждой  дефиниции  можно  обнаружить  сле-
дующее: 
1)  соотнесение  определяемого  понятия  с 
более широким; 
2)  отличие  определяемого  понятия  от 
смежных с ним понятий; 
3)  раскрытие  сущности  определяемого 
понятия  через  перечисление  его  существенных 
признаков. 
  Однако  анализ  словарей  показывает,  что 
“идеальные  дефиниции”  со  всеми  перечислен-
ными  содержательными  признаками  специаль-
ного  понятия  встречаются  не  часто.  Следова-
тельно, по своему содержанию типы словарных 
дефиниций  могут  анализироваться  в  зависи-
мости  от  способов  отражения  существенных  и 
отличительных  семантических  признаков  спе-
циального понятия. 
Рассмотрим  основные  типы  дефиниций, 
которые делятся по разным основаниям [6].:  
1)  по выполняемой функции – на: 
а)  реальные – дефиниции,  в  которых  пере-
числяются  существенные  признаки  предметов, 
мыслимых  в  понятии.  Например,  гипербола 
(hyperbole) –  фигура  речи,  состоящая  в  заве-
домом  преувеличении,  усиливающем  вырази-
тельность, придающем высказываемому эмфа-
тический  характер [2, с. 99]. В  приведенном 
примере  в  определяющем  понятии (Dfn) на-
блюдается  перечисление  признаков,  характер-
ных для определяемого понятия (Dfd).  
Реальные  дефиниции  определяются  через 
ближайший род и видовое отличие. Например: 
1)  Запятая (comma) – знак препинания, раз-
деляющий слова, группы слов или предложения 
[2, с. 155]. 
2)  Крылатые слова (winged words) – устой-
чивые словосочетания, подобные пословицам и 
поговоркам, но происходящие из определенного 
литературного  или  исторического  источника 
[2, с. 212]. 
3)  Палеография (paleography) – наука,  изу-
чающая  внешний  вид  и  письмо  древних  руко-
писей  с  целью  определения  места,  времени  их 
написания и т.п. [2, с. 309]. 
В  вышеизложенных  дефинициях  ближай-
шим родом являются  знак препинания, устой-
Дефиниция как основное средство раскрытия значения термина 

180 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
чивые  словосочетания,  наука.  Всё  остальное 
является видовым отличием. 
б)  номинальные  (от  латинского  слова 
nomen – имя) – дефиниции,  посредством  кото-
рых  взамен  описания  какого-либо  предмета 
вводится  новый  термин  (имя),  объясняется 
значение  термина,  его  происхождение  и  т.п. 
Например,  под  диалектом  понимается  разно-
видность  данного  языка,  употребляемая  более 
или менее ограниченным числом людей, связан-
ных тесной, территориальной, профессиональ-
ной или социальной общностью и находящихся 
в  постоянном  и  непосредственном  языковом 
контакте [2, с. 131]. В  данном  примере  дефи-
ниция  является  номинальной,  так  как  опре-
деляется термин, обозначающий предмет. 
С помощью номинальных дефиниций вводятся 
знаки,  заменяющие  термины.  Например,  в  фи-
зике термин плотность  обозначается  знаком 
ρ 
или термин объём обозначается как V.
  
Как  видно,  номинальные  и  реальные  дефи-
ниции  различаются  по  своим  задачам:  объяс-
нить  значение  термина  или  раскрыть  сущест-
венные  признаки  предмета.  Иногда  значение 
термина  объясняется  путем  указания  на 
существенные  признаки  предмета,  обозначае-
мого этим термином. Такое номинальное опре-
деление можно легко преобразовать в реальное. 
Например,  номинальное  определение  термина 
диалект может быть преобразовано в реальное: 
диалект  –  это  разновидность  данного  языка, 
употребляемая  более  или  менее  ограниченным 
числом  людей,  связанных  тесной,  террито-
риальной,  профессиональной  или  социальной 
общностью  и  находящихся  в  постоянном  и 
непосредственном языковом контакте. Однако 
многие номинальные определения строятся без 
указания  на  существенные  признаки  предмета 
и,  следовательно,  не  раскрывают  содержания 
понятия, поэтому, строго  говоря, номинальные 
определения определениями не являются.  
2)  по  способу  раскрытия  содержания - на 

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   43




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет