Казахский национальный
жүктеу/скачать 3,12 Mb. Pdf көрінісі
|
| ISSN 1563-0223 Индекс 75878; 25878 ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ ФИЛОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ ВЕСТНИК КазНУ СЕРИЯ ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ Алматы №2 (136) 2012 1992 жылдың 22 сәуірінен бастап шыға бастады Тіркелу куәлігі № 766 Редакциялық алқа: Әбдезұлы Қ. (ғылыми редактор), Әбдиманұлы Ө. (ғылыми редактордың орынбасары), Зуева Н. Ю. (жауапты хатшы), Әбішева У.К., Алтынбекова О.Б., Джолдасбекова Б.У., Есімова Ж.Д., Күркебаев К., Сағындық Н.Б., Таева Р.М., Темірболат А. ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ ФИЛОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ № 2 (136) ИБ № 5792 Басылуға 23.04.2012 жылы қол қойылды. Пішімі 70х110 1/16. Көлемі 21,58 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс. Тапсырыс № 480 Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспасы. 050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71. «Қазақ университеті» баспаханасында басылды Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2012 МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕ ӘДЕБИЕТТАНУ – ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ Қансейіт Әбдезұлы. Зейнолла Қабдолов. Махамбеттің тұлғасы. Аяқталмаған роман... ................................................................................................... 3 Абдуалиева Ж.Б. К. Ахметова поэзиясындағы тәуелсіздік тақырыбы .................. 9 Агаева Фируза Абдулла кызы. Любовная лирика Махдумкули Фараги ............ 12 Ахметжанова А. И. Жанровые особенности памятников деловой письменности ................................................................................................................ 14 Базылова Б. К. Художественные формы портрета в структуре романа ................ 17 Бисенбаев П. Қ. Алтын орда дәуірінен жеткен ғашықтық дастан.......................... 21 Самал Дәрібайұлы. Беташар ..................................................................................... 24 Қазыбек Г. Қ. Алғашқы қазақ газеттеріндегі аударма нұсқалар ............................ 27 Құлжанова Б. Р. Көне түркі мұраларындағы ел бірлігі, мемлекет тұтастығы идеясы («Орхон» және «Қутадғу билиг» материалдары бойынша) ...... 30 Beyhan Asma. Tolstoy’un yaşam felsefesi .................................................................... 34 ТІЛ БІЛІМІ - ЯЗЫКОЗНАНИЕ Гайнуллина Н. И. Диахронический взгляд на аксиологическую шкалу эпитета в прагматиконе отдельной языковой личности ............................... 38 Ali Agababa Aliyev. Overcoming ambiguity of verbs in english-azerbaijani mt system: the initial approximation ........................................... 43 Алишова И. К. Кыргызские термины родства в составе имён собственных ......... 48 Аширова А. Жазбаша мәтін және оның құрылымдық ерекшеліктері .................... 50 Байманова Л.С. Жаһандану дәуіріндегі түрік-герман тілдерінің байланысы ....... 54 Бедусенко Г.А. О некоторых лингво – функциональных особенностях заимствований в современной разговорной речи ...................................................... 58 Егорова Т.В. Способы выражения амбивалентной оценки в русском языке .......................................................................................................... 62 Загинайко О. Ю. Динамика речевого поведения персонажей в рассказе А. Проханова «Знак девы» ........................................................................ 67 Искакова А.Г. Структурно-семантические особенности имен существительных с не-префиксальным в современном русском языке ................................................. 72 Искакова А.О. , Торемуратова А. Лексико-орфографические особенности языка общения в интернете и его влияние на современный английский язык ........................................................................................................... 76 Казкенова А.К. Иноязычное заимствование и развитие многозначности: номинативная общность и взаимодействие (на материале русского языка) .................................................................................... 81 Найманбай А.Р. Әлемнің тілдік бейнесіндегі «Әйел-еркек» ұғымдары ................ 85 Нугушманова К.Т. The category of time relation the present perfect tense ................ 88 Сабитова З.К. Прецедентные феномены как результат текстовой редукции ...................................................................................................... 91 Супрун В.И., Мадиева Г.Б. Онимическая семантика и её специфика ................... 96 Рецензия. Л.К. Жаналина. Интегративное словообразование: Монография .................................................................................................................. 101 Абдрахманова Ж. Фразеологиялық тұлғалар компоненттерінің дистантты орналасуы ..................................................................... 104 ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ - МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ Бисенғали Зинол-Ғабден Қабиұлы. Қазақ әдебиеті пәнінен өздік жұмыс ұйымдастарудың модульдік жүйедегі жаңа тәсілдері .......................................................................................................................... 108 Атабаева Ф. К., Атабаева Г.К., Тлеугабылова З.А. Использование видеофильмов на уроках английского языка ..................................................................................................................................................................... 112 Қасым Б., Нүптекеева Г.Б. Қазақ тілінің сөзжасамынан берілетін білім көлемі мен оқыту әдіс-тәсілі ......................................................................................................................................................................................... 114 Бекалаева А.О., Нуржумаева К.А. Языковая компетенция преподавателя и стратегии, применяемые в обучении иностранным языкам.................................................................................................................... 118 Бекишева Р.М. Понятие об инновациях в образовании ........................................................................................................................ 120 Мамиева А.Н. Тіл тарихы курсы пәндерін жаңа технологиялар арқылы оқыту жолдары ................................................................. 123 Михальченко Е.Н. Integrating the newspaper and the news into the curriculum ...................................................................................... 126 Субботина В.В. Необходимость изучения английского языка и его роль в современном мире ........................................................ 128 Сулейманова С.А. Презентация как эффективная форма модульного обучения деловому английскому языку .................................................................................................................................................................... 131 Таганова А.М. Оқулық жазу шарттары және оның тәрбиелік негіздері .............................................................................................. 134 Мұстафина М.Ә. Әдебиетті оқытудағы проблемалық әдісті қолданудың тиімділігі ......................................................................... 139 АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ - ТЕОРИЯ ПЕРЕВОДА Жумадилова М.Н. Лингвоэтническая специфика перевода .................................................................................................................. 143 Тастемирова Г. А. Аударма – халықтар достығының дәнекері ........................................................................................................... 146 МӘДЕНИЕТ - КУЛЬТУРА Ломова Е.А. Русско-англо-американские литературные связи в первое двадцатилетие ХХ века ..................................................... 151 Жапарова А.Ж. Английский этикет ........................................................................................................................................................ 154 ЖАС ҒАЛЫМДАР - МОЛОДЫЕ УЧЕНЫЕ Әзизова А. Қабдеш Жұмаділов шығармаларындағы мифтік көріністер ............................................................................................... 158 Таттимбетова К. О. Төлеу Көбдіков лирикасындағы ұлт-азаттық сарын ........................................................................................... 162 Акшолакова А. Ж. О грамматической адаптации казахских топонимов ............................................................................................ 165 Абдуллаева А.К. Формулы выражения благодарности в кыргызском и английском языках ............................................................. 168 Абдуллина Б.А. ‡кілі Ыбырай Сандыбайұлы шығармашылығы ......................................................................................................... 171 Абжалова А. Қазақ драматургиясының зерттелу жолдары ................................................................................................................... 174 Ахметбекова А.М. Дефиниция как основное средство раскрытия значения термина ........................................................................ 177 Валикова О. Синергетическая природа речевого имиджа ..................................................................................................................... 182 Досанова К. Айтыс және имандылық ...................................................................................................................................................... 187 Ергубекова Ж.C. Қазақ батырлар жырларындағы «Адам» концептісі ................................................................................................ 190 Ибраева Д.С. М.Мақатаев өлеңдеріндегі және қазіргі қазақ поэзиясындағы діни сарын көріністері ................................................................................................................................................................................ 195 Кайбулдаева А.З. Тенденции образования и развития неологизмов в русском языке ........................................................................ 198 Қайдауылова С.Ғ. Сұраулы сөйлемдердің функционалды-семантикалық сипаты ............................................................................. 201 Кайралапова С., Тусупова А.К. Фраземы в переводах художественных произведений на русский и английский языки (на материале рассказа М. Ауэзова «Коксерек») ...................................................................................................... 206 Каналиева С.У. Ахмет Байтұрсынұлының төл поэзиясындағы тәуелсіздік идеясының көрініс табу мәселелері .............................................................................................................................................................................. 210 Кдыралиева Ж.Б. Шешендік теңеулердегі көркемдік стиль ........................................................................................................................ 213 Койлыбаева С.С. Критерии пассивизации лексики русского языка на современном этапе (социолингвистический аспект) .......................................................................................................................... 216 Оспанова А. А. Ғұмар Қараштың азаттықты аңсаған туындылары ...................................................................................................... 222 Оспанова Н. А. Linguacultural aspects of simile in kazakh and english languages ................................................................................... 226 Сейтхожаева А. Влияние лингвострановедческих знаний студентов на ход общения ...................................................................... 229 Фот Л.В. К истории становления лингвистики текста ............................................................................................................................ 232 Байсакалов Т.К. Ілеспе аудармадағы лексикалық трансформациялар ................................................................................................ 236 Әзікен Г. Бөлтіріктің «Ел жарыла көшкенде» дастаны .......................................................................................................................... 239 Нусипов А. Қазіргі қазақ әдебиетіндегі Шыңғыс хан бейнесі ............................................................................................................... 242 Джаламова Ж.Б., Алдабергенкызы Л.А. Коммуникативная культура и компетентность в профессиональной сфере общения ......................................................................................................................................................... 246 Бекжанова А.Б. Языковая идентичность и язык СМИ: к постановке вопроса .................................................................................... 250 Назарова А. Масс-медианың мемлекеттік тілді дамытудағы рөлі ........................................................................................................ 253 ҚазҰУ хабаршысында басылатын қолжазбаларға қойылатын талаптар .................................................................................... 256 Требования к рукописям, публикуемым в вестнике КазНУ ............................................................................................................ 258 3 Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 ӘДЕБИЕТТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ Зейнолла Қабдолов. Махамбеттің тұлғасы. Аяқталмаған роман... Қансейіт Әбдезұлы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ф.ғ.д., профессор, Алматы, Қазақстан Аннотация. Бұл мақалада ұлы ғалым, академик Зейнолла Қабдоловтың аяқталмаған романы туралы сөз болады. Қаламгер Махамбет образын сомдау арқылы XIX ғасырдағы көшпелі қазақ өмірінің шындығын ашып көрсетеді. Жауынгер ақын өмірін оның шығармашылық өнерімен бір арнада өрбіткен жазушы шеберлігіне талдаулар жасалады. Аталған зерттеу еңбек З. Қабдоловтың Махамбет Өтемісұлы туралы романына арналған тұңғыш мақала. Суреткер жазушы Зейнолла Қабдолов- тың қаламынан проза жанрында бірнеше құнды туындылар дүниеге келді. Жетпісін- ші жылдары жарық көрген «Біз жанба- сақ...» роман-дилогиясы қазақ әдебиетінің алтын қорынан орын алған көркем шы- ғарма десек артық айтпаймыз. Заманауи тақырыпқа қалам тербеген қаламгер атал- ған шығармасында көркемдік бітімі мүлдем бөлек бірнеше тың кейіпкерлерді қазақ әдебиетіне алып келді. Сондықтан да бұл роман-дилогияны кезінде қазақ оқырманы жылы қабылдап, жоғары бағалады. Қазақ прозасындағы сол тұста жақсы кө- ріне бастаған интеллектуальды бағыттағы соңғы, жаңа тынысты шығармалардың көш басында осынау роман тұрды. Әдебиет сыны романның әсіресе осы құндылығын баса көрсетіп, жарыса жазды. Сардар, Қабен, Тайман сынды жаңа кейіпкерлер көркемдік жинақтау биігінен табылған, қаламгердің суреткерлік дарынын айрықша жарқыра- тып көрсеткен типтік бейнелер ретінде әде- биет төріне көтерілді. Тура осы арнада, өзінің суреткерлік қол- таңбасынан көз жазбаған қаламгер араға уақыт салып Әуезов бейнесін де әдебиеті- мізге алып келді. «Менің Әуезовім» роман-эссесі де тұлға және заман тақырыбын тереңнен тартып бейнелеген, тарихи шындықты үлкен ау- қымда көркемдік тұрғыдан жинақтап бере алған бірегей туынды ретінде оқырман жүрегіне жол тапты. Мемлекеттік сыйлық- қа ие болған бұл роман да З.Қабдоловтың көркем прозадағы көп жылғы шығармашы- лық ізденістерінің бір белесі ретінде әде- биет тарихында қалды. Саңлақ суреткер, ғұлама ғалым, әлемдік әдебиеттің классигі Мұхтар Әуезовтің жеке тағдырынан бастау алатын оқиғалар терең- дей келе ұлы тұлғаның тұтас өмір жолы- мен, қаламгерлік жолымен, сол заманның тарихи шындығымен сабақтасады, қатар ашылады. Әуезовтің күллі кісілік болмысы, жан дүниесі, жеке басының трагедиясы нақты оқиғалар арнасында суреттеледі. Жазушы Зейнолла Қабдоловтың көп жылдар бойында іштей дайындалып, ойына алған, осы мақсатта деректер жинастырып, жүрек түкпірінде сақтап жүрген, жанына жақын тақырыбы қазақтың алдаспан ақыны Махамбет бейнесін сомдау болатын. «Менің Әуезовім» роман-эссесінен кейінгі күрделі туындысы - Махамбет бейнесіне қалам тартқан қаламгер бұл романын то- лық аяқтап үлгермеді. Оу бастан Махамбет тағдыр кешкен тұтас дәуірді толықтай қамтып, сол кезеңнің тарихи шындығы мен тарихи тұлғаларды қатар ала отырып, © 2012 al-Farabi Kazakh National University 4 ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012 бүгінгі заман биігінен ой толғағысы келген қаламгердің аяқ алысы, қалам сілтесі бір- ден сезіледі. Ой ауқымын кеңге салған, суреткерлік, көркемдік жинақтаудың эпикалық биігіне қол артқан автордың суреттеулерінен бола- шақ туындының терең тынысы, көп қырлы болмысы бірден көзге түседі. Бұл туындының алғашқы тараулары З.Қабдоловтың өзі дүниеден өткеннен кейін жарық көрген бес томдық таңдамалы шы- ғармаларының бесінші бөлімінде «Мұз үс- тінде от жаққан» атты тақырыппен жарық көрді. Болашақ романның алғашқы бетте- ріндегі оқиғалардан-ақ оқырманға терең әсер тастайтын “Арыстан еді-ау Исатай”, “Қаһарман ақынның тағдыры мен тағы- лымы”, “Айбын мен айдын,” “Ақын өлімі” (роман эскиздері) деп аталатын атаулар бір- бірімен іштей сабақтасып, тұтас дүниенің енді көтеріле бастаған қабырғаларын көзге елестетеді. “Ақын өлімі” тарауында тұтаса бастаған басты идея, тартысқа толы сюжет шырға- лаңдары қылаң бергендей. Махамбет қаза- сына байланысты өрбитін оқиғалар суреті- нің алғашқы арналарын Зекең өзіне тән құнарлы тілмен, суреткерлікпен, өзіне тән стильде қағазға түсіріп үлгірген екен. Өте әсерлі, тартымды оқылады. Жазушы бірден Бөкей ордасына байла- нысты тарихи оқиғаларға баға беріп, та- рихи ретроспектива аясында бірнеше шегі- ністер жасайды. Еділ-Жайық арасын бейбіт жайлаған қалың қазақтың тарихи тағдыры қалайша замана көшінде сан қайтара сынға түскені де жазушы жинақтауларында су- реткерлікпен көрініс табады. Жазушы ой ауқымын кеңге салады. Тарихи деректер шығарма тініне әдемі кірігіп, болашақ Махамбет тұлғасына барар жолды саралай түседі. «Жәңгір туатын жылы патша ағзамның жарлығымен Бөкей сұлтанның қашаннан бергі арманы орындалып, Еділ, Жайық – екі өзен арасы түгелімен Бөкей Нұралы- ұлына мәңгі-бақи меншіктеліп берілді. Бұл бұған дейін ешбір қазаққа жасалмаған мыр- залық еді. Еділ, Жайық арасын бұдан бұрын жоң- ғарлар таптап, қалмақтар жайлап бұларды патша жасауылдары казактар қуып шыққан соң көп уақыт бос жатқан қызыл шағыл боз дала болатын. Сол дала енді күтпеген жер- ден Бөкей сұлтанға берілді. Бұған жұрт таң қалды: - Япырмай, тас сараң патша қалай қиып беріп жүр? – десті. Оны біреулер түзетіп: - Бос жатқан жер, ұстап тұратын адам керек, неге бермесін! – деді. - Жоқ-ау, қазаққа қалай қиды деймін ғой. - Бөкей де жарты қазақ, жарты орыс емес пе? Берген содан соң. - Қалай орыс болады Бөкей? - Көк көз ғой, орыстан несі кем? - Солай екен-ау! - Солай болғанда қандай? Биыл туған ұлы Жәһәнгердің де көзі көкпеңбек. Бұл да орыс, әкесінен аумайды, аузынан түскен- дей... Бұлардың бәрі қаңқу. Өсек. Тумыстан асыл жаралған ақылды, пара- сатты Бөкей не істеп жүргенін өзі біледі. Хан тұқымы, төлеңгіт емес, төре Бөкей со- нау Шыңғыстан бергі ата-бабаларының орыстан шылбыры үзілмей келе жатқан тағдыр үрдісін бұл да бұза алмады. Қазақ- тар орыссыз өз алдына дербес ел бола ал- майды деп білетін. Ойда – орыс, қырда – қытай. Шылбырдың бұрышын қара қытай ұстаған жөн бе, әлде қазақтың көзі үйрен- ген сары орысы дұрыс па? Әрине, отаршылар аяққа тұсау салмақ түгіл шідер салса да, қытайдан орыс дұрыс деп білді. Әрине, Бөкейдің мойнына ілінген үзбелі түйме жай түйме емес, оның өзіне, өзі бас- қаратын халыққа салынған отаршылдық- тың қыл бұрауы да еді. Бұл бұғалыққа көнбеуге Бөкей ханның да, оның қай за- манда да құлдықтан, азап пен бейнеттен арылмаған бодан халқының ешқандай лажы жоқ еді». Осылайша тарихи шындықты ой елегі- нен өткізген қаламгер Махамбет бейнесіне барардың алдында Әбілхайыр, Бөкей сұл- тан Нұралыұлы, Жәңгір хан сияқты тарихи тұлғалардың тағдырына да соғып өтеді. Қансейіт Әбдезұлы 5 Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 Болашақта Махамбет, Исатай бастаған ұлт- азаттық көтерілістің әлеуметтік себептері- не, тарихи тамырларына ой, парасат көзі- мен үңіледі. Жалпы романда көп сөз болатын тарихи мекен Қарой, Қаройдағы Махамбет тағ- дыры, ақын ойын тұйыққа тірейтін шытыр- ман түстің күдігі, осы тұстағы жазушы су- реттемелері бүкіл романның идеялық жүгін ұстап тұрған бел омыртқадай көрінеді. Яғни “Түс”, “Шер” деп аталатын тараулар- дағы сөз болатын оқиғалар сарыны, кең тынысты авторлық баяндаулар болашақ ро- манның көп қатпарлы, көп кезеңдерді қам- титын күрделі шығарма ретінде жоспар- ланғанын анық аңғартып тұр. Қазақ тағдырының ең бір күрделі, алма- ғайып кезеңін Жәңгір хан, Өтеміс, Исатай, Махамбеттей тарихи тұлғалар арқылы бей- нелеуді мұрат тұтқан қаламгердің осынау шығармасының аяқталған нұсқасының қо- лымызда қалмағаны, әрине өкінтеді. Солай бола тұра Махамбет тұлғасына, Махамбет тағдырына арналған барлық шығармалар- дың ішінде З.Қабдоловтың осынау романы- ның соңғы жылдары жарық көрген туын- дылардың арасында дара, шоқтығы биік көрінетіні сөзсіз. Жалпы, осы орайда кішкене шегініс жа- сасақ, тұтас қазақ әдебиетінде Махамбет тұлғасына қалам тартқан қазақ қаламгер- лері аз болған жоқ. Барлық жанрда, үлкен- ді-кішілі туындыларда Махамбет тағдыры шығарма өзегіне айналды. Алдымен қазақ поэзиясындағы Ы.Шөрековтің «Исатай-Ма- хамбет» дастаны, Ж.Молдағалиевтің «Кек», Ж.Нәжімеденовтің «Жаңғырық», Ә.Кекіл- баевтың «Махамбет», М.Шахановтың «На- рынқұм трагедиясы», Ф.Оңғарсынованың «Алмас қылыш немесе Махамбетпен қалай кездестім», М.Неталиевтің «Арыстан еді-ау Исатай» поэмалары, Қ.Бекхожиннің «Ма- хамбет қабірінің басындағы тебіреніс» атты толғауы, ақындар Х.Ерғалиев, О.Сүлейменов, М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, Ж.Әбдіраш, Т.Медетбек, Р.Ниязбек, И.Оразбаев, Ұ.Ес- дәулет, т.б. әр жылдары жарық көрген туындылары Махамбет тұлғасын әр қыры- нан сомдауға арналды. Бұлардың арасында жаңа жанрлық форма өлең-роман да ұшырасады. Айталық, «Арыс» баспасынан жарыққа шыққан ақын Р.Нияз- бектің «Махамбет майданы» атты туынды- сын осы қатарға жатқызуға болады. Екі жүз өлеңнен тұтастырылған поэзиялық шығар- ма Махамбет тағдырының барлық кезең- дерін қамтып қана қоймай, сол тарихи тұс- тағы қоғамдық-әлеуметтік сахнаға шыққан қазаққа белгілі тұлғалардың барлығының халық санасындағы орны да айшықталып шығады. Өлең-романның басты-құндылығы – бүгінгі заман рухымен терең сабақтасып жатқандығы. Бұл қатарға сонымен бірге І.Жансүгі- ровтің «Исатай-Махамбет», Б.Аманшин- нің «Жақия», Ғ.Слановтың «Махамбет», М.Ақынжановтың «Исатай-Махамбет», соңғы кезеңде жарық көрген С.Жүнісовтің, Ә.Та- разидің, И.Оразбаевтың «Махамбет» атты туындыларын, т.б. қаламгерлердің драма- лық шығармаларын қосуға болады. Әсіресе, І.Жансүгіровтің отызыншы жылдары дүниеге келген «Исатай-Махам- бет» атты трагедиясы сол тұстағы әдебиеті- міздің шоқтықты туындыларының бірі болды десек қателеспейміз. Бұл драмалық шығар- ма сол заманның талабына сай жазылса да ішкі көркемдік қуаты, тілі, жазылу стилі тұрғысынан ақынның сәтті шығармалары- ның бірі болды. Әсіресе Исатай батырдың қан майданда мерт болатын тұстарын бей- нелейтін сахна көріністері, соғыстың тұтас суреті, осы арадағы Махамбет аузымен айтылатын астарлы толғаулар, қазақ елі мен жерінің тағдырына қатысты сол кездің өзінде көтерілген өткір ойлардың шығарма ішіне енуі Ілияс Жансүгіровтің қайталанбас қалам қуатын танытты. Ал енді проза жанрында тарлан қалам- герлер Тәкен Әлімқұловтың атақты «Қара- ой» әңгімесі, Әнуар Әлімжановтың «Ма- хамбеттің жебесі» атты романы, кейінірек дүниеге келген Берқайыр Аманшиннің «Махамбеттің тағдыры», Қажығали Мұқам- бетқалиевтің «Бас жұтқан бас», Ә.Сарай- дың «Исатай-Махамбет», Нәбиден Әбута- лиевтің «Қайран Нарын», Марат Мәжитов- тың «Барлыбай түбіндегі ән», тағы басқа да ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 Зейнолла Қабдолов. Махамбеттің тұлғасы. Аяқталмаған роман... 6 ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012 қаламгерлердің прозалық туындылары ал- дымен ойға оралады. Бұл туындылар несімен қымбат, несімен қадірлі? Авторлары қандай көркемдік із- деністерге қол жеткізе алды? Махамбеттің күрделі тұлғасын көркемдік тұрғыдан жи- нақтауда, сол тұстаға қазақ басына түскен бодандық, патшалық Ресей империясының қазақ даласында жүргізген отарлау сая- сатының қанқұйлы көрінісі, сонымен бірге ел ішіндегі, ағайын арасындағы зұлымдық пен сатқындық үстемдік құрған заман шындығын шынайы жеткізуде қай қалам- гер қандай суреткерлік әдіс-тәсілдерге қол артқан екен. Соған бір сәт назар тоқтатсақ, алдымен, Махамбеттің өмірі мен заманы туралы көр- кем шығармалардың ішінде Тәкен Әлім- құловтың «Қараой» атты туындысы ай- рықша дара тұрады. Бұл туынды көтеретін, арқау ететін көп қатпарлы әлеуметтік-қо- ғамдық шындық, осы арнадағы суреттеле- тін оқиғалар ағымының ауқымдылығы тұр- ғысынан келсек осы шығарманың бір өзі Махамбет тағдырының барлық кезеңін қам- тып өтеді. Қараой – жер атауы. Махамбетке жасал- ған соңғы қастандықтың да осы жерде өт- кендігіне автор айрықша мән береді. Сон- дықтан да осы қасіретке бастаған қаралы оқиға тарихы жазушы суреттеуінің басты көркемдік нысанасына алынған. Әңгімеде Махамбет өмірінің соңғы сәт- тері сөз болады. Ең бастысы, мұнда қайсар ақынның ешкімге бас имеген асыл рухы асқақ көрінеді. Ешқашан, керек болса хан, сұлтан алдында да төмендемеген, аласарма- ған ар-намысы соңына түскен көп тобыр- дың қолы жетпес биікте қалады. Елінен айрылып, жерінен ауып, қос қы- раны – екі ұлын қатар жоғалтса да ақынның қанаты қайырылып, жігері құм болып жасығанын көрмейміз. Махамбет те ет пен сүйектен жаратылған жұмыс басты пенде, қаншама ауыр күрсініп, арыстан ұлдарын жоқтап, іштен жыламсыраса да, бірақ оның тұлғасы тауы шағылған, сағы сынған жан- ның кейпінен алыс. Тек қана көз алдында бақилық болған біртуар балаларын ойлап, есіне алғанда жүрегі елжіреп, көкірегі сары сағынышқа толады. Әсіресе, балаларының Өтемістен туған ондай түгел атқа қонып жасақты қолға ай- нала алмағаны орны толмас өкініштей өзек- ті өртейді. Махамбет жапан далада жалғыз қалғанда жүрегіне жебедей қадалатын жал- ғыз жан жарасы осы ғана. Әйтпесе батыр рухы, ақын ар-намысы бір сәтке де аласар- майды, өзінің биік тұғырында қалады. Осы идеяны автор иін қандыра бейнелеп, әсерлі жеткізеді. Махамбеттің басын қатерге тігіп, жауы- на қызмет етпеуі, серіктерінен айрылып, жалғыздықпен дос болуы және осылардың жанға салған сызы шығармада терең су- реттеледі. Бұл арада ақынның көңіл күйінің кейбір толқымалы сәтін көрсету мақсатын- да жазушы оның өз өлеңдерінде көрініс тапқан сырларға сүйенетіні рас. Табиғат кө- ріністерін де жазушы ақын өлеңдеріндегі оның жан шындығын білдіретін осындай сазға сай сипаттайды. Алайда оның елінің еркіндігі, халықтың бостандығы, «қара қа- зан, сары баланың» қамы үшін ереуіл атқа ер салған, егеулі найза қолға алған, асыл мұрат үшін жанын оққа байлаған қаһарман рухы әңгімеде жарқырап көрініс табады. Ең ауыр трагедия – ақын қазасының суреттелетін тұстарында қаламгер сұңғыла шеберлік танытады, әңгіменің құнарлы тіл өрнегін дәл табады. Оқиға мүмкіндігінше сығымдалып, қысқа қайырылады, кейіпкер- лердің іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын, ой- пиғылын жазушы қысқа-қысқа диалогтар, ой ағымы арқылы жеткізеді. Әсіресе, кейіп- кердің мінез-құлқын аз сөзбен өте дәл жет- кізетін психологиялық талдау тәсілін ұтым- ды қолданған. Ал енді, суреткер жазушы Зейнолла Қабдолов өз романының барлық тарау- ларында дерлік Махамбет тұлғасына, оның болмыс-бітіміне, қайсар мінезіне қайта- қайта айналып соғып отырады. Романның ішінде ерекше көзге түсетін бір ерекшелік – Махамбет, Исатай тағдыр кешкен табиғи орта, атамекен суреті кең ауқымда сурет- теледі. Табиғат көріністеріне автор айы- рықша мән береді. Қансейіт Әбдезұлы 7 Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 «Тайсойған да аумаған Нарын, Ойыл мен Жем арасын тұтастыра жалғап көсіле көлбеген жалпақ шағыл. Бұл да шағыл болғанда сусып төгіліп жатқан жалаңаш құм емес, қызғылт топырағы сұрғұлт шүй- гінмен, кей тұстары жасыл шалғынмен қымталған көгілдір қоңырлықтар мен кең қолтықтар, белес-белес белдер, қырқа-қы- раттар, қалың елге сая, мал мен жанға пана Нарын ханжайлау болса, бұл – саржайлау. Оңтүстік шалғайы Жем суынан басталатын Тайсойған солтүстігінде Бүйрекқұмға ұла- сып, Ойыл өзеніне тіреледі. Ойылдың дәл осы аралығында Сырым бөгеті, бөгет жие- гінде даланың жалындай жалбырап тұрған бір шоқ терек бар. Мұны да Ақкөл мен Кезауызға қарай өткен жолаушыға көлеңке болсын дегендей Сырым батыр өз қолымен егіп кеткен көрінеді. Кезауыз – кезауыз десе кезауыз, - оңтүс- тікке қыртыс-қыртыс қызыл шағылды қақ айырып ағып жатқан Жарыпшыққан өзені- нің солтүстіктегі Ойыл суынан жырылған жіңішке жылғаның толқыны терең Тайкет- кен арнасына келіп тоғысатын құйылысы – табаны тастақ, жиегі қайраң құмды өткел. Бұл араның суы – жайылма, саяз, тізеден аз-ақ асады. Жағасы жайпақ. Сырым бө- гетінен арғы Қарамеңнен Қаракөлге, одан әрі Қарабайға қарай сапар шеккен жолау- шы арбадан түсіп, балағын түрініп, білегін сыбанып, бой сергітіп, ұйқы ашар салқын сумен бетін бір сипайды да, көлігін қылт етпеден ат емес өзі сүйреп өткендей арғы бетке шыға бере жайланып суын ішеді. Содан соң пар аттың қамытын алып, делбелерін шұбатып, жағада жайқалған көк құраққа тұсаусыз қоя береді. Аттар шаша- сын салқын су шайған жерден тапжылып табан аудармастан қысқа дейін бояуын өзгертіп, буынын қатырмайтын балдырған бала құрақты бас салып шалғыша қияды да оқта-текте пысқырып қойып күрт-күрт, кірш-кірш шайнайды. Содан мінер жағынан иесі оралғанша орнынан қозғалмайды. Ал иесі жағадан жоғары көтеріліп, ша- ғыл шетіндегі шоқыға шығады, шешінеді. Шоқының іргесіне ырп-ырп соғып Жарып- шыққан ағып жатады. Нәрі тап-таза, жаға- сы-құмайт, түбі-тегіс ақ қайраң. Суының мөлдірлігі сондай ағыспен ығып, жүзіп келе жатқан шоршыма, сойқан балық шортан жағадағы адам қараны көріп кенет шошиды да толқынды құйрығымен бір ұрып кері бұрылып қашып кетеді. Соған бағып, беті- нен түбі көрінген мөлдір су саяз шығар деп секіріп түсе қалсаң, үш кісі бойы тереңге шым батасың да кетесің. Жарыпшыққан – сондай алдамшы өзен, тереңі тентек, тек беті ғана күледі. Өтеміс пен Махамбет – әкелі-балалы екі салт атты Тайсойғанды екі күн аралап, бүгін үшінші күн дегенде Кезауыздан өтіп, күн шыға Сырым бөгетіне қарай бет түзеді. Бірақ бұлар жағаға шешінген жоқ, Жарып- шыққанға шомылған жоқ; күз салқын, күн желкем еді». Осылай төгіліп түсетін таби- ғат суреттері романның өне бойына айы- рықша құнар дарытып, қаламгердің тіл кестесін айшықтап көрсетеді. Зейнолла Қабдоловқа тән суреткерлік тіл, көркемдік бояу, оқырманға терең әсер тастайтын те- ңеулер үрдісі ой мен парасатқа суарылған. Осындай суреттеулер Тәкен Әлімқұлов- тың «Қаройында» да сан қайталанады. Мысалы, Махамбеттің оңашада ой үстінде толғаныс кешкені «Қараойда» төмендегідей суреттеледі: ат үстінде талай ой кешті. Сонау қырандарды жайлаған қалың ел сүмбіледе осы Қараойға құлап, айнала қоныс тебетін шақ еске түсті. Жаз соңының желігі, күз басының қамы той-думанымен, қарекет-қарбаласымен көз алдынан шұбырып өтіп жатты. Осы шақта Мақамбеттің үстінен көң- қарға қарқылдады. Ертеде шаруалар қыс- тауға қарай ойысарда «көңқарғасы түскір кеп қапты ғой» десуші еді. Дәулеті тапшы Өтеміс ел көшкенде өспірімін атының сауырына салып, майталмандарға ілесе алмай лоқылдатқанда, қаршадай Мақам- беттің сыр бермейтін шағы әр түрлі ғаза- бымен осы шаққа ұласқанын енді жарас- тырғандай. Ашамайлы тайға мінген бай баласының көбінің кейін құймышағы өскендей көтерілісте атқа қонбауын енді бағалағандай. Баяғы жарлы әкенің артында жарбиған өспірімге: «Қош бол, Қараой!» ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 Зейнолла Қабдолов. Махамбеттің тұлғасы. Аяқталмаған роман... 8 ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012 дегізетін мезгілдің жұмбағын енді өзінше шешкендей. Есейген Мақамбетке Қараой: «Ей бейбақ, сенің өмірің өткінші, мың күн жанған шырағың бір күн сөнеді», - деп тұрғандай. Үрейлі, уанышы аралас лебізі- мен арбағандай. Көзі көмілген бұлақтың тілі байланса, беті жыбырлаған қалың шүй- гін: Мәжгүннің керегі жоқ. Қалың елің қайда?!» - деп табалағандай. Осылайша екі суреткер де ақын тағдырына, ақын траге- диясына жақындай түскен сайын табиғат көріністерінің бояуын қалыңдата баян- дайды. Салқын күздің, желкемді күннің суреті екі шығармада да ұқсас қайтала- нады. Табиғаттың сұсты суреті Махамбетке қатысты өрбитін қанды оқиғаға астарлы мән береді. Осы арқылы Махамбет траге- диясына алып келетін күллі іс-әрекеттің динамикасы ширатыла, ширыға түседі. Т.Әлімқұловтың шығармасында күтпе- ген жерден қызғыш құстың көрінуі, көң қарғаның ұшып жүруі, ботаның боздауы, сол кеште, апақ-сапақта айдың тұтылуы, барлығы ақын өлімін, оның ауыр қазасын шарықтау шегіне жеткізе суреттеуге жол ашады. Зейнолла Қабдолов өз романында Ма- хамбет қазасын суреттейтін эпизоттарды қағаз бетіне толық түсіріп, үлгеріп кете алмағанымен, бірақ ақын қазасына алып келетін барлық оқиғалардың дәлел- деректерін айна-қатесіз, нанымды, сенімді суреттеулер арқылы алып келеді. Махамбет трагедиясына алып келетін оқиғалар тізбегі жазушы суреттеулерінде көп қырлы, полифониялық сипатымен есте қалады. Махамбеттің соңғы күндерде, жал- ғыз қалғанда, күллі өмір жолын көз алды- нан өткізіп, ой тұңғиығына батқан сәттерін суреттеген беттермен роман нүктесі тө- мендегідей қойылады: «Сол баяғы жалғыз үй, сол баяғы екі құлынды бие, екі боталы түйе, бір ат. Қазір боталар босатылып, құлындар ағытылған. Бәрі қосылғанда тоғыз құрапты; кәдімгідей көз кідіртер бір табын мал. Және бәрі қосылып, топталып, бірге жайылып жүр; тоғызы да Қаройдың Дендер жақ беткейінде-шідерлеулі кер ар- ғымақтың төңірегіне шоғырланып, бір- бірінен қара үзбей жайылады. Махамбет бірауық аспанға-бұрқыраған будай яки түтілген түбіттей будақ-будақ әуеде ілініп тұрып қалған қызғылт бұлт- тарға қарады. Алып аспанға айшық-айшық сурет салған қызыл бұлттар шынында да әр нәрсеге бір ұқсап кетеді. Махамбеттің көзіне мына суреттер Жасқұстағы Орда шаһары секілденіп кетті. Хан ордасына Теке жақтан келіп төте кіретін айдау жол бар-ды; мынау орданың сол Теке беті сияқты. Хан сарайының әшекейлі биік қақпасы, сарайдың екі қанатын кере созып әкететін көше-көше көп үйлер, тіпті оң жақтағы айдын – Шалқар көл мен сол жақта қолдың саласындай тізіле самсап, жиекқұмды жағалай жосылып әрі асқан жал-жал жасыл теректер... Бәрі де қызғылт сары нұрға балқып, керемет көркем келбетпен Махамбеттің көзін арбап алды. Махамбет аспандағы бұлтқа телміріп ұзақ тұрды; қызыға қарап, қатты толқып ойланып тұрды: «Япырмай, тіршілік түп- түгел жерден кетіп, аспанға көшкен бе, қалай!»... Жапан далада жалғыз қалған ақынның күллі ішкі жан әлемі, жүрек күй- зелісі, атамекеніне, туған жеріне, туыс- бауырларына деген ұлы сағынышы, ұлы қайғысы, ұлы мұңы, барлығы ақынның осынау сана ағымы арқылы көз алдымыз- дан өтеді. Осыдан кейін роман Махамбеттің басын шабуға келген бір топ жендеттердің, яғни «сау желіп, суыт келе жатқан тобырдың» оңаша отырған қараша үйге өңмеңдей кіріп, залым ойларын іске асыруға беттеген зымиян іс-әрекеттерін суреттеумен тәмам- далады. Ары қарай Махамбеттің Ықлас бастаған опасыз ағайынның алдында алдаспандай арқырап сөйлеп, айыбын айтып, ат құйры- ғын кесісіп, шарт кетуі. Ызадан жарылар- дай болған жеті баскесердің қылыштарын ала ұмтылған қаскөйлігінен титтей де қаймықпаған, жаралы арыстандай жалғыз алысқан алып жүректі ақынның жан алы- сып, жан беріскен арпалысы. Қансейіт Әбдезұлы 9 Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 Махамбеттің жантәсілім етер сәттегі Ұлы өкініші. Ұлы арманы. Осының барлы- ғын жазушы ақ қағазға түсіріп үлгермеді. Тағдырдың жазуы. * * * В статье рассматривается незаконченный роман вели- кого ученого, академика Зейноллы Кабдолова. Писатель, описывая образ Махамбета, раскрывает казахскую ко- чевую жизнь XIX века. Он пишет о жизни и творчестве великого поэта, анализирую его мастерство. Названная исследовательская работа – это первая статья о романе З. Кабдолова, посвящённом М. Утемисулы. * * * The article considers the incomplete novel of the great scientist, academician Zeynolla Kabdolov. While describing the image of Makhambet the writer shows the Kazakh nomadic life of the 19-th century. He writes about the great poet’s life and creativity analyzing his skill. This research is the first article about Z. Kabdolov's novel devoted to M. Utemisuly. жүктеу/скачать 3,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|