болған соң аяқталды.  Сөйтіп, мәдени, әлде сіздерге көбірек

Осының бөрі мөдени дайын немесе дайын болуға жақын 

адамға берілген қосымша емес, оның бүл жануарды өндіруге 

маңызды түрде тікелей қатысты болғанын білдіреді.  Мәде- 

ниеттің мүз дөуірі кезеңіндегі баяу, түрақты, тіптен сыргы- 

малы дамуы табиғи сүрыпталудағы күпггер ара-қатынасын 

өзгертіп, Homo эволюциясыңда шешуші орынды алды. Еңбек 

қүралдарын жетілдіру,  үжымдық аң аулаудың дағдыларын 

игеру, жинақтаушылықты дамыту, отбасылық үйымдардың 

туыңдауы,  отты  қолдану және  ең  бастысы,  оны қадағалау 

қиын  болса да,  бағдар  алудағы,  қарым-қатынастағы және 

бақылаудағы білдіруші рәміздердің (тіл, онер,  салт-жорал- 

ғы,  миф)  жүйесіне  оте төуелді болуы  — осының  бәрі  адам 

үшін  бейімделуге  мәжбүр  болған  жаңа  қоршаған  ортаны 

қалыптастырды.  Өте аз жылдамдықпен әрбір қадамын бас- 

қан сайын мэдениет жинақталып жэне дами түсті, оны кол- 

дана білген популяциядагы тіршілік иелері табиғи сүрыпта- 

луда үстемдікке ие болды,  олар-қажымайтын жинаушылар, 

мерген аңшьшар, епті еңбек қүралын ондірушілер, онертап- 

қыш косемдер  — бүл колемі жағынан кішкентай миы бол­

ган австралопитек ежелгі адамы миының колемі едөуір үлкен 

болган Homo sapiens атты абсолютті адамға айналғанша әрі 

қарай жалғаса берді. Мөдени паттерн, ағза және ми арасын- 

да кері байланыс жүйесі пайда болды, ал олардың әрқайсы- 

сы қалыптасу үдерісіне қатысып,  өрқайсысының дамуына 

мүмкіндіктуғьіздьі; бүл байланыстың корнекі мысалы ретінде 

еңбек қүралын  қолданудағы қол  білегінің  қүрылымының 

анатомиялық озгеруі мен ми қабындағы саусақ проещиясы- 

ның

 үлгаюы арасындагы қарым-қатынасты корсете аламыз. 

Адам  өзіне  рәміздік жанамаланган,  артефактар ондірісін 

басқаратын,  қогамдық омірді үйымдастыратын, эмоцияны 

білдіретін багдарламалар қүрып, кездейсоқ болса да ол озінің 

биологиялық  тагдырының  шарықтау  сатысын  алдын-ала 

анықтады. Ол озін еріксіз болса да, оте сауатты жасады.

Мен  алдында жазганымдай,  Homo түқымының  анато- 

миясьшда оның кристалдануы барысында бас сүйегінің фор- 

масында, тістерінің орналасуында, қолдың үлкен саусагы- 

ның олшемінде және т.б. бірқатар маңызды озгерістер орын 

алды, бірақ негүрлым маңызды жэне ерекше озгерістер оның 

орталық жүйке жүйесінде болды, ойткені, адам миы, өсіресе 

алдыңгы  миы  қазіргі  пропорциясына дәл  осы  кезенде  жет­

кен болатын.  Техникалық егжей-тегжейлігі жагынан мүнда

106

түтас  түсінікті  емес,  бірақ  бастысы  мынада  —  австрало- 

питекгің дене бітімі мен қолының қүрылымы жағынан біздің 

қазіргі  қалпымыздан  қатты  айырмашылығы  болмады,  ал 

жамбас сүйегі мен аяғының қүрылымы бүгінгі бағытқа қарай 

дамыды, бас сүйегінің көлемі өз заманындағы маймылдар- 

дың басынан көп үлкен болған жоқ, яғни,  біздікінің үштен 

бір жарымын қүрады. Демек, қазіргі адамдарды ежелгі адам- 

дардан неғүрлым маңызды түрде ажырататын олардьщ дене 

бітімі емес, жүйкелік үйымдасуының күрделілігі екен.  М э­

дени жөне биологиялық озгерістердің қосарлану сатысы, сірө, 

қарқынды түрде жүйкелік дамудан түрды,  мүмкін,  осыған 

байланысты -  қолдың білегінің дамуы, тіктеліп жүру және 

т.б. үшін иық пен жауырынның қозғалғыштығы, кеңейген 

илиум  (қүйымшақ  сүйегі)  және  т.б.  төрізді  анатомиялық 

іргетасының негізі қаланған мінез-қүлықтағы өзгерістерден 

түрды. Өз алдына бүл аса таң қалдырмайды; бірақ біз жоға- 

рьща келтірілген пайьщцаулардьщ жиынтығы бойынша адам- 

ның қавдай жануар екендігіне қатысты қорытындыға келеміз. 

Менің ойымша,  бүл қорытындылар XVIII ғ.  көзқарасынан 

ғана  емес,  он-он  бес  жыл  бүрын  антропологтар  қолдаған 

көзқарастан да өте алшақта жатыр.

Дөрекілеу айтсақ, бүл адамның өз мәдениетінен тәуелсіз 

өмір сүрмейді деген ойға әкеледі.  Мәдениетсіз адамдар тіптен 

де Голдинггің “Шыбындар өміршісіндегі” оздерінің жануар- 

лық инстинктілерінің қатал данышпандығы артқа лақтыр- 

ған ақылды жабайылар емес; олар Ағартушылық доуіріндегі 

анайылыққа үқсас мейірбан “табиғи адамдар” да болмас еді, 

классикалық антропология теориясындағыдай, кейбір себеп- 

тер бойынша өздерін жүзеге асыра алмаған оте дарьщды май- 

мьшдар да болмас еді.  Олар пайдалы инстинкті оте аз және 

сезімі  одан  да  аз,  интеллекттен  жүрдай,  іске  жарамсыз 

Қүбыжық:  ақыл-ой  мүгедегі  болған  болар  еді.  Жүйке 

жүйесінің қалай дамығанына қарай — әсіресе,  біздің басты 

мақтанышымыз болып саналатын бас миының жаңа қыртысы- 

мәдениетпен қарым-қатынасы барысыңда әжептөуір деңгей- 

Де  ол  біздің  мінез-қүлқымызды  бағыттау  жөне  басшылык 

*°Қ сөтге білдіруші рәміздер жүйесі жағынан біздің тәжіри- 

бемізді үйымдастыру қабілетін жоғалтьш алды. Мүз дәуірінде 

біздің басымыздан мінез-қүлқымызға детальді генетикалық 

бақылау  жасаудың дөлдігі  мен  үдайылығынан  бас  тартуға 

Мәжбүр болған жағдай өтіп, генетикалық бақылаудың әлде-

107

қайда жалпы, бірақ одан шьшайылығы кемімеген икемді және 

көп адаптивті мүмкіндіктеріне орын бердік. Әрекеттегі бас- 

шылық ретінде озімізді қосымша ақпаратпен қамтамасыз етуге 

өз кезегімізде мәдени бастауларға-рәміздерді білдіретін жи- 

налған шамаларға сүйенуге мәжбүр болдық.  Сонымен,  бүл 

рәміздер — біздің әлеуметгік, биологиялық,  психологиялық 

болмысымыздың корінісі,  қүралы  немесе  корреляты  емес; 

роміздер — олардьщ алғышартгары. Адамдар болмаса мэдениет 

те  болмас  еді,  бүл  анық;  ал  одан  да  таңқаларлығы  сол  — 

мэдениет болмаса адамдар да болмас еді.

Демек, біздер толыспаған, яғни, аяқталмаған жануарлар- 

мыз жэне біздер өзімізді мэдениет арқылы аяқтаймыз, түтас 

нәрсе ретіндегі мэдениетпен емес, оның өте нақты форма­

лары арқылы аяқтаймыз: добуандық немесе явандық, хопи 

немесе итальяндық, қоғамның артықшылығы көп тобының 

немесе қарапайым халықтың мәдениеті, академиялық неме­

се коммерциялық мэдениет. Адамның үйренуге деген кере- 

мет қабілеті бірнеше рет атап өтілді, бірақ оның үғымдарды 

игеру,  рәміздік  білдірулердің  ерекше  жүйелерін  қабылдау 

және  қолдану тәрізді  үйренуге  әдетгегіден  тыс  тәуелділігі 

одан да таңқаларлық.  Қүндыздардың бөгет,  қүстардың үя 

салуы, аралардың тамақ табуы, бабуиндердің элеуметгік топ- 

тар  қүрауы,  ал  тышқандардың  шағылысуы  зәузатынан 

қалыптасқан, ягаи, — гендеріңде кодгалған және сәйкес сырт­

кы түрткілер арқылы белсенді етілген командаларда негіз- 

делген,  ағзалық қүлыптарға салынатын физикалық кілттер 

тэрізді  оқу  формаларының  негізінде  жүзеге  асады.  Бірақ 

адамдардьщ бөгет салуы, өзіне тамақ табуы, өздерінің әлеу- 

меттік топтарын үйымдастыруы және сексуалдық серік та­

буы олардың аморфты қабілеттерін қалыптастырушы кон- 

цептуалды қүрылымдарда-жоспарларда және өзен картала- 

рында,  аңшылық дэстүрінде,  мораль жүйесінде жэне эсте- 

тикалық пайымдауларда кодталған нүсқаулар мен команда- 

лар негізінде жүзеге асады.

Бір  жазушы  өте  тауып  айтқандай,  біздер  “ақпараттық 

тесікте”  өмір  сүрудеміз.  Біздің  ағзамыздағы  озіміз  толты- 

руға тиіс  бос  орынды  біздер  мэдениет беретін  ақпаратпен 

(немесе жалған ақпаратпен) толтырамыз.

Адам мінез-қүлығындағы іштей бақыланатын жэне мэ­

дениет  арқылы  бақыланатын  шекара  анықталмаған  және 

үнемі тербелісте түрады.  Кейбір нэрселер мақсатына жэне

108

ниетіне қарамастан, толықтай іштен бақыланады: балыққа 

жузуді  үйретудің  керегі жоқ  сияқты,  бізге де демалу  үшін 

мөдениет  тарапынан  ешқандай  бақылаудың  қажеті  жоқ. 

Кейбір нөрселер толықтай мәдениетгін бақылауында: біреулер 

орталықтандырылған жоспарлауды үнатса, өзгелердің нарық- 

тык  экономиканы  үнатуын  зертгеу  көдімгідей  қызық бо­

луы  мүмкін  болса  да,  біздер  оны  генетикалық  деңгейде 

түсіндіруге талпыныс та жасамаймыз. Әрине, адамның бар­

лык  күрделі  мінез-қүлығы  осы  екеуінің  де  өзара  әрекет 

етуінің нәтижесі болып табылады. Біздің сөйлеу қабілетіміз, 

сөз жоқ,  іштей негізделген; ал ағылшынша сөйлеу қабілетіміз 

үшін  біз  мәдениетке  борыштармыз.  Жағымды  тітіркен- 

діргіштерге  кері жауап қайтара  отырып  біздің күлетініміз, 

ал жағымсыздарына-түнжырауымыз, әрине, белгілі бір дең- 

гейде генетикалық түрғыда негізделген (тіптен маймылдар 

да зиянды иісті сезе салысымен мүрнын тырнай бастайды); 

ал мазақтап күлу мен қасақана түнжырап бет-ауызын қисайту 

да дөл осындай деңгейде мәдениетпен негізделген.  Балий- 

ліктердің америкалықтар сияқты күлуге еш себеп жоқ бол­

са да күлімсірей беретін адамды есі ауысқан деп түсінетіні 

осыған дәлел. Генетикалық деңгейде берілген — сойлеу және 

күлу мүмкіндігі тәрізді біздің өміріміздің жоспары мен біздің 

сыпайы әлеуметтік жағдайға тап болғанда белгілі бір дауыс 

ырғағымен ағылшынша сөйлеп, түсініксіз күлуіміз тәрізді, 

шындығында істейтін және қалай өрекет етуіміздің арасын- 

да,  біздің  бірінші  жалпы  жоспарымызды  екінші  әрекетке 

ауыстырған  кезде  іс-әрекетімізді  бағыттайтын  білдіруші 

рәміздер жинағы жатыр.

Біздің идеяларымыз, қүндылықтарымыз, әрекеттеріміз 

бен  эмоцияларымыз  да  біздің  жүйке  жүйеміз  сияқты  туа 

біткен мүмкіндіктер мен бейімділік беталыстарының негізінде 

өндірілген  мэдениет туындылары.  Шартр  шіркеуі  тас  пен 

өйнекген жасалған. Бірақ ол тас пен әйнекке сәйкес келмейді; 

°ҮЛ 

~  шіркеу және жәй ғана шіркеу емес,  белгілі бір уақыт- 

та, белгілі бір қоғамның нақты мүшелері салған белгілі бір 

Шіркеу.  Оның  мағынасын  түсіну  үшін,  не  екенін  үғыну 

ҮШхн  тас  пен  әйнектің  тек  органикалық  түрде  берілген 

Қасиетгерін біліп қана қоймай, сол қасиеттерден де маңыз- 

Дырақ,  барлық шіркеулерге  тән  жалпы  нөрселерді де  білу 

КеРек.  Шіркеуде  корініс  тапқан  Қүдай,  адам  жөне  сөу- 

Летшіліктің  ара-қатынасы  туралы  нақты  түсінік  туралы

109

үғыну және менің ойымша, сыни бағалау керек, ойткені, ол 

осы  түсініктердің  басшылығымен  түрғызылған  болатын. 

Адамдарға қатысты осылай деуге болады: тіптен ең елеусіз 

адамның өзі — мәдениеттің туындысы.

IV

Адам табиғатын анықтаудағы антропология классиктері 

мен ағартушыларга тән амалдар әртүрлі болса да, оларга бір 

нөрсе негізінде типологиялық ортақ болып табылады.  Олар 

өрбір шынайы адамга қатынасы — сіз,  мен, Черчилль,  Гит­

лер  немесе  Борнеолық  баскесер  — тек  бейнелеу,  жуықтау, 

бүрмалау  гана  болатын  модель,  архетип,  платондық  идея 

және аристотельдік форма ретіндегі адам бейнесін жасауға 

үмтылады. Ағартушылар осыган нақты адамның мәдени жа- 

мылғысын шешу арқылы жэне табиги адам қалатынын ба- 

қылай отырып қол жеткізді. Антропология классиктері оган 

әртүрлі мәдениеттердегі ортақ нәрселерді жақшаның сыр- 

тына  шыгара  отырып  жэне  консенсусті  адам  шыгатынын 

бақылай  отырып  қол  жеткізді.  Әдетте,  барлық  гылыми 

мәселелердің  типологиялық  амалдарымен  қол  жеткізуі 

тәрізді,  екі жагдайда да  нэтиже  бірдей  болады:  жеке  адам 

мен жеке адамдар топтарының айырмашылыгы екінші ор- 

ныга  ыгысады.  Индивидуалдылық-таңгажайыптылықпен 

аталас деп түсініледі,  индивидуалды ерекшеліктер — нагыз 

галымньщ  жалгыз  занды  зерттеу  объектісінен  —  негізгі, 

озгеріссіз,  молшерлі  типтен  кездейсоқ  ауытқуы  деп  түсі- 

ніледі.  Мүндай амал бойынша тірі болшек эрқашан жансыз 

еліктеуге сіңіп кетеді: біздер метафизикалық бірлікті, үлкен 

әріппен жазылатын Адамды іздеу үстіндеміз жэне сол үшін 

біздер  эмпирикалық  бірлікті  —  шындыгында  кездесетін, 

кішкентай әріппен жазылатын адамды қүрбан етеміз.  Бірақ 

бүл қүрбандықтың әрі қажет,  эрі бірдей деңгейде пайдасы 

да жоқ.  Түтас теориялық және нақты практикалық түсінік 

арасында, болшектерге жалпы корінісі мен оган деген ықылас- 

тьщ арасында қайшылық болмайды.  Ғылыми теория туралы 

жэне  гылымның  озі  туралы  оның  нақты  қүбылыстар 

негізінде жалпы түйіндер жасай алу қабілеті бойынша пікір 

білдіруге болады. Егер біздер адамның не екенін білуге үмты- 

лып отырсақ, онда адамдардьщ кім болып табылатынын кору 

арқылы ғана осыган қол жеткіземіз, ал адамдар тым эр түрлі

110

болып келеді. Осы әртүрлілікті — оның табиғатын, спектрін, 

негізін және барлық импликацияларын түсіну бізді түрақ- 

ты  елес  пен  жабайы  арманға  қарағанда  негізделген  және 

көбінесе сенімді адам концепциясын қүруға алып келеді.

Сойтіп, ақырында мен басында айтқанымдай, мэдениет 

концепциясы адам концепциясына эсер етеді дегенге келдім. 

Егер  оны  мінез-қүлықты  бақылаудың рәміздік механизмі 

регінде қарастырсақ, экстрасоматикалық ақпарат бүлағы, мэ­

дениет өзіне тән кабілетгері бойынша адамның болуы мүмкін 

нәрселерімен байланыс орнатып, шындығында соған айна- 

лады.  Адам  болу — бүл индивидуйлдылыққа  қол жеткізіп, 

индивид  болу  деген  соз,  ал  индивидуалылыққа  біздер 

өмірімізге тэртіп,  форма, бағыт, мағына бере алатын мэде­

ниет патгерндерін, тарихи қалыптасқан мағына жүйелерінің 

көзқарастарын басшылыққа ала отырып жетеміз. Қолданыс- 

та болатын мэдениет паттерндері жалпы емес, ерекше сипат- 

қа ие:  жэй гана  “неке”  емес,  ол еркек пен  әйелдің қандай 

болуы керектігі, ерлі-зайыптылар бір-біріне қалай қарым- 

қатынас жасауы  қажеттігі туралы,  кім және кіммен некеге 

отыру  керек деген  нақты  түсініктер  жиынтығы;  жэй  ғана 

“дін” емес, карма доңгелегіне сену, бір айлық оразаны үстау 

немесе  үй  жануарын  қүрбандыққа  шалу.  Агартушылар 

тырысқандай,  адамды  тек  қана  іштей  тән  бейімділіктері 

бойынша  анықтауға  болмайды,  немесе  казіргі  қоғамдық 

ғылымдар үмтылып отырғандай, көрініп түрған мінез-қүлқы 

бойынша да  анықтауға  болмайды;  осы  екеуінің  арасынан 

біріншісін екіншісіне ауыстыратын байланысты іздеу керек 

жэне  осы  үрдістің  өзіне  тән  ерекшеліктеріне  басты  зейін 

аудару керек. Адамның табиғатын айқын болмаса да оның 

тек өмір жолында, накты ерекшелікгерінде қарастыруға бо­

лады, бірақ мэдениет эмір жолын анықтаушы бөлшектердің 

біреуі ғана  болса да,  маңызы  зор деп  саналады.  Мэдениет 

біздерді биологиялық түр ретінде қалыптастырды жөне элі 

Де қалыптастыру үстінде, ал осы жолмен ол әрбір индивидті 

Қальттастырады. Өзгеріссіз субмэдени жаңалық та емес жэне 

анықталмаған  кроссмәдени  консенсус  та  емес,  -   дэл  осы 

ғана бізде жалпы болып табылады.

Қаншалықты ьщғайсыз болғанмен, бірақ ойланып кореек, 

еШқандай  ыңғайсыздығы  жоқ,  біздер  окып  жүргендердің 

көггшілігі антропологтардың өздеріне Караганда осыны жақ- 

СЬІ түсінеді.  Мен  коп жүмыс  істеген  Яваның халкы  “Адам

111

болу дегеніміз — явалық болу”,  — деп үзілді-кесілді айтқан 

болатын.  Кішкентай  балалар,  есерсоқтау,  дорекі,  жынды, 

әдепсіз адамдар туралы олар ndrung djawa,  “әлі явандықтар 

емес”  дейтін.  Ал  “дені  cay”  ересек,  күрделі  этикет жүйесі 

бойынша әрекет ететін, өлеңге, биге, драмалық әрекеттерге, 

мата  суретіне  қатысты  нәзік эстетикалық қабылдауы  бар, 

әрбір индивидтің сана тереңінде жатқан қүдайдың аз ғана 

тілектеріне сезімтал, олар, — sampun djawa,  “явандық болып 

үлгерген”, ягни, адамдар. Адам болу дегеніміз жөй ғана дем 

алу емес; бүл демді өрбір рет тартып және шығарғанда,  “Ол 

Алла” деп атын атаушы Қүдайдың дауысын есітіп түратын 

йогалық тәрізді өдетке сүйеніп,  өз дем алысынды бақылау. 

Бүл дегеніміз жәй ғана сөйлесу емес,  сәйкесінше астарлап 

сөйлеу  мен  үндемей  қалу  төсілдерін  қолданып,  өрбір 

әлеуметгік жағдайға сәйкес дауыс ырғағымен сәйкес создер 

мен  сойлемдерді  айту.  Бүл  дегеніміз  жой  ғана  жеу  емес, 

белгілі бір әдіспен дайындалған тамақтың кейбір түрлерін 

үнату және тамақтану барысыңда дастархаңдағы қатаң өдепті 

сақтау.  Сондай-ақ бүл дегеніміз жәй ғана сезіну емес,  ерек­

ше, абсолютті явандық (тіптен аударуға келмейтін) эмоция- 

лар — “шыдам”,  “сыйлау”,  “бой үсыну”,  “селқостық”.

Мүндағы  адам  болу дегеніміз  қатардағы,  орташа емес, 

ерекше, қайталанбас адам болу, ал адамдар op түрлі болады: 

“Өзге алқапта — озге шегірткелер”, — дейді явалықтар.  Қоғам 

ішіндегі айырмашылық мойындалады: күріш осіруші шару- 

аның  адам  жоне  явандық  болуы  мен  осыған  мемлекеттік 

қызметкердің жетуінде айырмашылық бар.  Бүл шыдамды- 

лық  немесе  этикалық  релятивизм  туралы  мәселе  емес, 

ойткені, адам қалыптасуы жолдарының борін бірдей қүрмет- 

тей беруге келмейді:  мысалға, жергілікті қытайлардың осы­

ган жетуі жаппай келіспеушілікті туғызады.  Бірақ бастысы 

әртүрлі жолдардың болуында;  егер  осыған антропологтың 

козқарасы түрғысынан қарасақ,  — онда  барлығын жүйелі 

талдау  ғана  — үндіс  жазыктарының  айбындығы,  француз 

рационализмі,  берберлердің анархизмі, америкалықтардын 

оптимизмі (тағы да бірқатар мінездемелерді айтуға болады, 

бірақ оларды долелдейтін ниетім жоқ)  — “адам болу” деген 

нені білдіретінін немесе білдіре алатынын түсінуге комек- 

теседі.  Бір созбен  айтқанда,  егер біз адамзатты тікелей та- 

нығымыз келсе, онда біздер жалган атақтарды, метафизика- 

лык типтерді, бос салыстыруларды елемей, болшектерге дейін

112

карастырып, әртүрлі мәдениетгердің маңызды сипатын ғана 

емес, әрбір мөдениет ішіндегі өртүрлі индивидтер түрлерін 

де  анықтап  алуымыз  керек.  Бүл  саладағы жалпыға  қарай, 

гьілымның салыстырмалы түрдегі қарапайьщдануына қарай 

жол нақты жағдайлармен негізделуде жөне себептелуде жа­

тыр,  бірақ,  бүл жол мен айтқандай,  физикалық эволюция- 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: