деген тыйымның табиғаты жөніндегі сүраққа айқын жауап

ты мэдени үдеріс болып табылады. Астрономия, медицина 

жэне  модениеттанудагы түсінудің дамуы  адам  тегінің жер 

жэне космос жагдайларына өлдеқайда шьшайы жэне нәтижелі 

бейімделуін мүмкін етеді.

Ғылымдағы терең озгерістер жөйлап болса да өзіне жол 

ашуда.  Егер қоғамның тек сауатты топтары жөнінде сөз қоз- 

ғасақ, адамзатқа күн жүйесінің қүрылымын гелиоцентристік 

түрде  қабылдап  жэне  онда  түйықталған  мүмкіндіктерді 

жетілдіру үшін коптеген жылдар қажет болды. Адамньщ био- 

логиялық эволюциясы идеясының бүрынғы концепциялар- 

дан  үстем болуы  үшін де  белгілі бір уақыт керек еді.  Пси- 

хологиялық талдау окілдерінің бейсаналықты ашып, зертгеуі 

қастық пен қарсылыққа тап болды. Демек, ғылымның жаңа 

салага,  ягни,  мэдениет саласына  қазіргі алға  басуының да 

белгілі бір қарсыластық пен  кері өсерге  тап болуында еш- 

қандай аса таң қаларлық нәрсе жоқ.  Ғылымдағы алға басу- 

ларға  деген  қарсыластық  пен  кері  өсерлердің  бүкіл  жағ- 

дайларының  жалпы  негізін  көрсетуге  болады.  Ғылыми 

түсіңдіру — антропоморфистік те емес,  антропоцентристік 

те емес. Коперник,  Галилей жэне Дарвин теорияларына де­

ген қарсылықтар адам жоне космостың антропоморфистік, 

антропоцентристік, сондай-ақ, супернатуралистік концеп- 

циялардан туындаған еді:  ягни,  адам Жаратушының басты 

жаратылысы ретінде қарастырылды,  ол Қүдайдың бейнесі 

бойынша жаратылған;  әлем ол үшін жаратылған; ол қоғам- 

ның жөне әлемнің ортальпында болды; барлық нәрсе Жердің 

тоңірегінде  айналды;  бүкіл  нөрсе  адамдық терминдермен 

түсіндірілді.  Ғылыми  түсіндіру — детерминистік,  өйткені, 

бүл  жәйт  Еркін  Ерік  философиясын  үстанатындардың 

борінде  дүшпандық  сезім  тудырады.  Копшілік  қүрметіне 

ие Вильгельм Шмидт өкейдің антропологиялық мектебінің 

бар  болуы  көрсетіп  отыргандай,  адам  жасаган  қогамдык 

гылымдар супернатурализмнен толық болмаса да,  аса үлкен 

дөрежеде тазартылган. Сонда да олар бүрынгыша үлкен дә- 

режеде антропоморфизм мен антропоцентризмге багыттал- 

ган. Айтарлықтай шамада олар өлі де Еркін Ерік философия- 

сына  негізделген.  Осыдан  енді  мэдениет  туралы  ғылымга 

деген қарсылық түсінікгі болады. Антропоцентристік көзқарас 

адам мінез-қүлқьшың формасы мен мазмүнын анықтайтын 

адам емес, мэдениет деген тезиспен, орине,  келісе алмайды. 

Еркін Ерік философиясы мэдени детерминизм теориясын

122

қабылдай алмайды.  Көптеген әлеуметганушылар мен мэде­

ниет антропологтары үшін мэдениет қүбылыстарының ерек­

ше  бір  төртіпті  құрайтыны,  өзіндік зандар  мен  қағидалар 

үстанатыны, демек, тек мөдениеттанушылық терминдермен 

түсіндірілетіні жөніндегі түжырым “мистикалық метафизи­

ка” болып табылады.  Бірақ та мөдениеттанушылық көзқа- 

расқа  қарсы түратындар үшін өз үстанымдары өбден  шы­

найы болып көрінеді.  Олар үшін мәдениеттің адамсыз бола 

алмайтьшы жэне эрекет етіп отырған “мэдениет” деп атала­

тын  белгілі бір  заттандырылған  мон  емес, тэн мен  қаннан 

түратын шынайы адамдар екені күмэнсіз; себебі, бүл жэйтгі 

әркім өзінен-ақ байқай алады.

Біз  гылымда  таза  ақылға  негізделген  бақылаулар  мен 

пікірлердің “өзіңдік айқын” ерекшеліктеріне эрдайым сүйе- 

нуге болмайтынын түсіндіруге тырыстық.  Әрине, мөдениет 

адамдароыз бола алмайды. Сайлауға қатысатын, ағылшынша 

немесе басқа тілдерде сөйлейтін, жалмауыздарға немесе тағы 

сол сияқты нәрселерге сенетін, кемелер жасайтын, соғыстар 

жариялайтын, пинокль ойыньш ойнайтын жэне т.с.с. жасай­

тын осы адамдар екені айқын. Мэдениеттануға қарсы түра- 

тындар заттар болмысын заттардың ғылыми түсінігімен ара- 

ластырады. Адамның сүтгі шырын ретінде үнатуын немесе 

жеркенуін айту бүл қүбылысты түсіндіру емес, тек негіздеу 

ғана бол ып табылады.  Мәдениетганушы сүтті ішетін немесе 

жиіркеніп қабылдамайтын “мэдениет” деп аталатын белгілі 

бір жеке  немесе  заттандырылған  мэн”  емес,  ол  адам,  адам 

организ мі екенін толықтай түсінеді.  Бірак сонымен қатар ол 

қүбылысты  бақылау  мен  оны  түсіндіру  бірдей  нәрсе  емес 

екенін  де  біледі.  Адам  неге  сүтті  үнатады  немесе  одан 

жиіркенеді, жалмауыздарға жэне бактерияларға сенеді және 

т.б.?  Мэдениеттанушы  адам  ағзасының  мінез-қүлығын 

жауап  беруге шақыратын жэне оның формасы мен мазмү- 

нын хабарлайтын түрткілер ретінде қызмет ететін экстрасо- 

матикалық мэдени элементтерге негіздеп түсіндіреді. Мэде- 

ниетганушы сонымен қатар мэдени үрдістердің озіне негізделіп 

түсіндірілетінін  де  біледі;  үжымдық  немесе  индивидуалды 

түрде алынған адам ағзасы мөдени процестің озіне де,  мэде­

ни процесті түсіндіруге де қатыссыз болып келеді. Бізге тек- 

ТеР,  заңдар  жинағы,  грамматика,  философия  жэне  т.б. 

іүсіндіруде адам деп саналатын жүйкелік-сезімдік — бүлшық 

етгік-бездік күрылымды карастыру қажет емес.

123

Адам мінез-қүлығын түсіндіре отырып, біз мәдениеттің 

өзінің өмірі болатындай, ол түгілі оның адамзат тегіне тәуелсіз 

өзіндік тіршілігі болатындай етіп өрекет етеміз.  Ол — бүрын 

Лоуи көрсеткендей-мистицизм емес, ол — қомақты ғылыми 

әдіс,  біз мүндай  шара физика секілді ғылымдардың дамы- 

ған салаларында кездеседі деп қоса аламыз. Денелердің еркін 

түсу заңы түтастай вакуум жағдайларында ғана қолданыла 

алады.  Мысалы,  Физиктер мәселелерді көбінесе үйкеліссіз 

қозғалатын механизмдерді қарастыра отырып шешеді.  Фи­

зика оқулығында мен мынаны  оқимын:  “Қатты дене — ол 

формасы ешқандай күштің өсерінен де өзгермейтін дене”. 

Бірақ та келесі сөйлемде былайша жазылған:  “Мүндай дене 

идеалды үғым болып табылады, себебі катты денелер омірде 

жоқ”.  Егер де біздің мәдениеттануға қарсылардың филосо- 

фиялық көзқарастарын үстансақ, онда бүл физиктерді “ре­

алист еместер” деп санау керек. Онда денелердің еркін түсу 

заңы шындықта болмайтын қүбылыстарды бейнеледі деген 

негізде жоққа шығарылар еді. Онда үйкеліссіз механизмдерді 

мистикалық норсе ретінде қабылдамай, қатты денелерді аб­

стракция ретінде теріске шығаруға мәжбүр болар едік. Мө- 

дениеттануға  қарсылардың  көзқарасы  физиктің  коптеген 

нотижелерге жету мүмкіндігінің негізгі себебі оның дол осы 

тосілмен жүмыс жасауында екенін үғыну қабілетсіздігінде 

түйықталған. Денелердің еркін түсу заңы әрбір бөлек қүбы- 

лысты  бейнелемегендіктен  ғана  ол  жалпыға  бірдей  мағы- 

наға жоне шынайылыққа ие.  “Қазірде шекеулі абстракция- 

лар біздің нақты фактілерді үғынуды бақылауға көмектесетін 

күш екендігі туралы парадокс толық орнатылған”

Модениеттанушы да физиктің бағыты тәрізді бағытпен 

қозғалады және бірдей көзқарас пен түсіндіру техникасын 

қолданады.  Механизмдер үйкеліссіз тіршілік ете алмайты- 

ны төрізді, модениетгер де адамдарсыз тіршілік етпейді. Бірақ 

та,  физиктің механизмдерді үйкелістен тоуелсіз деп карас- 

тыруы,  немесе денелерді шынымен қатгы сияқты етіп эре- 

кет етуі секілді, мәдениетті де адамдардан тәуелсіз деп қара- 

стыруға болады.  Бүл — түсіндірудің нотижелі техникалары. 

Күннің  Жерді  айналатынын  айқын  білетіндердің,  еркін 

түсетін денелердің атмосферадан өтуі керек деп ойлайтын- 

дардың, үйкеліссіз қозғалатын механизмдер мен қатты де- 

нелер омірде жоқ деп сенетіндердің реализмі;  ағылшынша 

сойлейтін,  тырнак  бояйтын,  сүттен  жеркенетін  және  т.б.

124

мэдениет  емес,  ал  адамдардьщ  өздері  деп  білетіндердің 

реализмі — ол ғылымда орны жоқ жалған реализмнің пате- 

тикалық

 формасы.

“Мэдениет — ерекше бір ғылымның зерттеуін талап ететін 

белгілі  бір  сала  екендігі  соңғы  жүзжылдық  барысында  ай- 

қындала 

түсуде...,  — деп  жазады  Лоуи”.  Бірақ  біздің  жаңа 

гылымымызды қалай атасақ болады? Біз үшін мэдениет ту­

ралы ғылым мен элеуметгану, психология секілді гылымдар 

арасындагы түпкілікгі айырмашылықты корсету қиынга со- 

қты, демек, бүл терминдер мүнда жарамайды.  “Антрополо­

гия”  термині де бірқатар себептер бойынша жарамсыз.  Бүл 

термин соншалықты көп нәрселерді белгілеуде қолданыла- 

тындықтан, магынасыз болып кету алдында түр. Оның қүра- 

мында оз кезегінде адам полеонтологиясын,  приматтардың 

салыстырмалы морфологиясын, адам генетикасьш, физиоло­

гия мен психологияны жэне т.б. қамтитын физикалық ант­

ропология бар. Модени антропология болса эр түрлі жагдай- 

да психология, психоталдау, психиатрия, элеуметгану, қол- 

данбалы антропология, тарих жэне т.с.с.  ретінде түсініледі. 

Ешбір қалжьщсыз, антрополгияны “антрополог” көсіби атагы 

бар адамның араласатын іс-әрекеті ретінде анықтауга бола­

тын  еді.  Шын  монісінде,  кейінгі  Франц  Боас  бірде  “бүкіл 

антрополгиялық қүбылыстар тобы тарауы мүмкін және өзінің 

негізінде бүл мәселелер биологиялық не психологиялық бо­

лып табылып, ал антропологияның бүкіл саласы осы гылым- 

дардың біреуіне жатуы мүмкін”, — деп түжырымдады. Сөйтіп, 

Боас мэдениет туралы гылымды қабылдаудан бас тартып қана 

Қоймай, тіпті антропологияның озінің “гылым болудан қалып, 

көптеген  гылымдарда  қолдануга  болмайтын  одіске  айнала 

беретіндігін” түжырымдады. Демек,  “антропология” термині 

біздің мақсатымыз үшін жарамсыз.

Бірақ та біздің сүрагымыздың жауабы айқын болып түр 

емес пе?  Щешім біздің коз алдымызда жатқан жоқ па?  Мэ­

дениет туралы гылымды мэдениеттану дегеннен озгеше атауга 

бола ма? Егер сүтқорекгілер туралы гылым — маммология, 

Музыка  туралы  гылым  -   музыкатану,  бактериялар  туралы 

гылым  — бактериология жоне  т.с.с.  болса,  онда  мэдениет 

туралы гылымга неге мэдениеттану болмасқа? Біздің ой тужы- 

РЫмымыз  оте  занды  жэне  дүрыс,  біздің  қорытындымыз 

аКылға  сыйымды  жэне  негізді  болып  көрінеді.  Бірақ  та, 

аДам туралы гылымдар аясында еңбек ететіндердің кертарт-

125

па,  ұяң немесе бейжай болуы соншалық,  бүрыннан тац>і|с 

созге  жаңа  жүрнақты  қосу секілді  мүндай  түбегейлі  ж: 

төңкерілісті  жаңалық  оларға  кекірейген,  ақылға  сиымі 

немесе белгілі бір дәрежеде үнамсыз болып көрінеді. Б із |ф  

Спесердің “социология” терминін қолдануьша қатысты 

ган  қарсылықтарга тагы да тап  болып отырмыз.  Ол  озі| 

“Социология бастауларына”  кіріспесінде жазгандай,  о 

достары бүл сөзді “жабайылықтың”  корінісі деп,  қолд; 

дан  бас  тартуды  сүраган.  Бүгінде  де  кейбір  галымдар, 

ойынша,  “мэдениеттану”  сөзі олардың естуіне  кері әо 

тигізеді.  Осьшайша,  В.  Гордон  Чайлд  былай  деп  жаз 

Litterae  Humaniores тугызган  соқыр  сенімдердің  күшт| 

сонша,  [ол] Уайггың енгізген мэдениеттану терминін қаі 

дай  алмайды.  Сол  сияқты  Дж.  JI.  Майерс  те  “Ғылым 

орісін кеңейту” еңбегіне берген өзінің пікірінде “мөден| 

тану” созін  “жабайылық атау” деп жазады.

Шамасы, Спенсердің “элеуметгану” терминін қолдаі 

“жабайылық” деп сынаушылар үшін создің этимоло 

негізі  себеп  болса  керек:  ойткені  ол  грек түбірінің ла’ 

мен қосылуынан туындаған. Ал осының өзі пурист дене] 

тітіркенуі үшін жеткілікті шыгар.  Бірақ та,  жақсы  ма 

ман ба,  әйтеуір тірі тілдер тенденциялары мен үдерісте] 

мүндай сезімділікке қатынасы аз. Агылшын-америка 

тілдер  оз  бойына  табу,  шаман,  койот,  табак  сияқты| 

тілдердің сөздерін  оңай  сіңіріп  алады,  ал  одан да же: 

жаңа сөздер (“кодак”) немесе жаңа формалар (“trust-bultér”) 

күрастырады.  Ол күдіктенбей-ақ нумерология, термоіара 

термоэлемент, автоколік жэне т.б., соның ішінде элеулвтга- 

ну тәрізді  кездейсоқ  импровизацияга жэне  будандауғ 

береді.  “Теледидар”  — ол лингвистикалық араласты 

ең соңгы туындыларының бірі. Профессор Чайлдқа 

ниеттану”  термині  үнамаса  да,  ол  “осындай  буданд 

дамуынының жалпы тенденциясына сәйкес келетін с: 

деп атап кэрсетеді. Америка тіліндегі аса беделді X. JI 

кен  “культурология”  “сәл  ыңгайсыз,  бірақ  сонда да 

каға сәйкес келеді”, — деп ойлайды жэне ол “осыны 

ну керек деген фактінің орныққанын” сезінеді.  Біз де 

сер сияқты “рәміздерді жаратудың зандылыгынан ко 

олардың  ыңгайлылыгы  мен  қолдангыштыгы  элді 

кобірек маңызды”  екенін сеземіз.

126

Осыған байланысты біздер Чикаго университетінің ант­

ропология бөлімшесінде жоне Чикагоның табиги тарих Мүра- 

жайында  кейде  мүражайды  үйымдастыру  мен  жабдықтау 

және оны басқаруды білдіруге  “музеология”,  ягни,  “мүра- 

жайтану” терминін қолданғанына назар аударғымыз келеді. 

Егер  “-ол оги я ” 

туралы  гылым”  деген  мағынада 

түсіндірілсе, онда музеология деген соз дүрыс қолданылмай 

отыр, өйткені “мүражайлық гылымның” өзі “кітапханалық 

гылым”,  “әскери гылым”  немесе “үй шаруашылыгы гылы- 

мьшан” артық гылым емес; бүлардьщ бәрі гылым емес, онер. 

Егер  “музеология ” созі  байсалды  бола  алатын  болса,  онда 

этимологиялық негізі жагынан  себебі жеткілікгі “мэдени­

еттану”  созі де  неге  сондай  болмайды?  Алдыңгы  беттерде 

түсіндіріп откеніміздей,  мэдениет туралы гылым түсінігі -  

ескі үгым;  кем дегенде ол  1871 жылы жазылган Тайлордың 

“Алгашқы қауымдық мэдениет”  еңбегінің бірінші тарауы- 

наи бастау алады.  “Мэдениеттану” термині салыстырмалы 

түрде  аз қолданылды,  бірақ оны біз  қазіргі  кездері  қолда- 

нып жүргеніміздей ерекше магынасында үштен бір гасыр- 

дан артық уақыт бүрын қолданган,  ал бүгінде кем дегенде 

әлемнің үш континентінде қолданылады.

1915 жылы жарыққа шыққан  “Ғылым жүйесі”  шыгар- 

масында  атақты  неміс  химигі  жоне  Нобель  сыйлыгының 

лауреаты Вильгельм Оствальд былай деген:  “Мен коп жыл- 

дар бүрын осы талқыланьш жүрген саланы оркениет туралы 

гылым немесе мэдениеттану (Kulturologie) деп атауды үсы- 

нган едім”.  Біздер оның осы терминді ертеректе қолданга- 

нын таппадық.

Оствальдің “Ғылым жүйесі” шыгармасы шыккан соң он 

төрт жылдан соң Дж.А.Лундберг жоне т.б. шыгарган  “Аме- 

рикалық социологияның багытгары” атгы жинақтың соци­

олог  Рид  Бейн  жазган  тарауында  “мэдениеттану”  туралы 

айтылады.  Бірақ оның осы терминді қолдану магынасы то- 

льіқтай айқын емес; бір жерде “мәдениеттануды” олеумет- 

танумен,  ал басқа жерде адам экологиясымен теңестіретін 

сияқты.  Сондай-ақ,  ол  “элеуметтік психология мен  мэде- 

ниеттанудың арасында жақын туыстыктың барын” айтады. 

Мен алгаш рет “мэдениеттану” сэзін баспада  1939 ж.  “Туы- 

стық терминологиясының моселесі” еңбегімде қолдандым, 

әИтсе де мен осыган дейін бірнеше жыл бүрын оны өз курс- 

ТаРЫмда пайдаланып жүргенмін. Доктор Ченг-Че-Ю  1943 ж.

127

-

Берклиде жарық көрген “Шығыс жөне батыс мэдениетгерінщ 

қарама-қарсылығы” кітабын  “Мәдениеттануға кіріспе” де­

ген тақырыпшамен таратқан.  Ол бүрын өзінің қытайша жа- 

рияланымдарында “мэдениеттану” терминін гана емес, “куль- 

турософия”  терминін де қолданғаны туралы маган жазған 

болатьш. Хуань Кантонындагы Сунь Ятсен атындағы Үлттық 

университетгің Антропология институтының профессоры Вэн 

Шан мэдениеттану саласынан қытайша бірқатар мақалалар 

жариялаганын, ал қазірде оның мэдениеттану жайында кітап 

жазу үстінде екенін маған хабарлаган. Жақында мен Й. Ием- 

беллонидің Буэнос-Айресте шыгарылған Epitome de Culturo- 

logia кітабының жарнамасын көрдім. Әлбетге, менің назарым- 

нан тыс қалған өзге де жағдайлардың болуы да ықтимал.

Агылшын тіліне  қараганда қытай тілі  “культурология” 

тэрізді жаңалықтар енгізуге бейім екені анық. Қытайша “мэ­

дениеттану”  wen  wha  (модениет)  hsueh  (...туралы  гылым) 

болады.  Екі соз де қытай тілінде қарапайым терминдер бо­

лып  табылады,  ал  олардың  қосылуы,  шамасы,  қытай 

галымдарының есту қабілетін қорламайды жэне сезімтал- 

дыгын жараламайды.

Бірақ “мәдениеттануга” қатысты қарсыльпымыз тек фи- 

лологиялық түргьща гана емес. Лингвистикалык қарсылыгы- 

мыз тек жогары бетінде қалады;  ал оның тереңінде “мэде­

ниеттану” терминін қабылдауга жэне қолдануга кедергі бо­

латьш Litterae Humaniores әлпештеген классицистерден көрі 

элдеқайда күштірек көзқарастар мен қүндылықтар жатыр. 

Осыны жасай отырып, ол элеуметгану мен психологияның 

ең бастапқы қүқықтарына қол сүгады. Әрине,  ол қол сүгу- 

дан да бетер үлкен нэрсе жасайды; ол аталган қүқықтарды 

озі иеленеді. Сонымен, ол белгілі бір гылыми моселені шешу 

бүрын ойлаганымыздай психология немесе элеуметгану са- 

ласында жатпаганын, ал оны шешу мэдениет туралы гылы- 

мга  тиесілі,  ягни,  тек  сол  гана  жүзеге  асыра  алатынын 

түсіндіреді. Элеуметганушылар да, психологтар да өздерініН 

зерттеу саласынан тыс  адам  мінез-қүлыгының моселелері 

бар екенін мойындагысы келмейді; сондықтан олар оз қүқта- 

рына қол сүгушы мансапқүмар ғылымга реніштерін білдіріп, 

қарсыласады.

Бірақ, мэдениеттану гасырлар бойына адамдар жүрегіне 

жол болып келген жэне қазір де қогамдық гылым окілдері 

мен дилетанттардың бүрынгыша қүрметіне боленіп жүргеН

128

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: