Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша
барыс септіктегі -у жұрнақты тұйық етістіктің («Пайда ойлама, ар ойла Талап қыл артық білуге
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
Ббк 83. 3 (5 аз) с 94 аза стан Республикасы
| да...»), барыс септіктегі -у жұрнақты тұйық етістіктің («Пайда
ойлама, ар ойла Талап қыл артық білуге. Артық ғылым кітапта Ерінбей оқып көруге...»), жатыс, барыс септіктердегі өткен шақ есімше тұлғаларының (қансонарда ~ андығанға ~ бұл жалғанда...) ұйқас құрайтын сәттері Абайда жиі кездеседі. Де- мек, Абай тек сөз тандауда емес, ұйқасқа шығарылатын сөздің морфологиялық тұлғасын тандауда да қазақ поэзиясы тіліне жаңа үлгі көрсеткен. Алтыншы. Абай қазақ өлеңінің құрылысына да бұрын- соңды болып көрмеген жаңалықтар енгізіп, бұл ретте де қазақ поэзиясын жоғары сатыдағы жазба әдебиет қатарына қосты. Бұл жөнінде тұңғыш рет Қ.Жұмалиев айтып дәлелдеген бол- са, одан кейін 3.Ахметов қазақ өлеңі құрылысын ғылыми негізде талдаған еңбегінде кеңінен сөз етеді 209 . Ал бұлардан да бұрын үстіміздегі ғасырдың бас кезінде Абайдың қазақ поэзиясын жетілдіру, жоғары көтеру жолындағы еңбегі мен орны жайында жалпы түрде ең алғашқы сөзді Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсыновтар айтқан болатын 210 . Абай, ең алдымен, өлеңнің ұйқас түрлерін көбейтіп, құбылтты. Оның ішінде абаб суретті шалыс ұйқас пен 6, 7, 8, 14 тармақты жаңа шумақтардың ұйқас фигурасы – қазақ по- эзиясында бұрын болмаған мүлде тың дүниелер. Соңдай-ақ Абай өлеңнің жаңа өлшемдерін енгізді, әсіресе аралас буынды тармақтардың өлшемі қазақ поэзиясында соны түр болды. Мысалы: Әм жабықтым – 4 буын Әм жалықтым – 4 буын Сүйеу болар қай жігіт – 7 буын Көңілден кеткен соң тыным? – 8 буын Немесе: 209 Жұмалиев Қ. XVIII -XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті. - Алматы, 1967. - 341- 352-б.; Ахметов 3. Казахское стихосложение. - Алма-Ата, 1964. - С. 304-366. 210 Букейханов А. Абай (Ибрагим) Кунанбаев //Записки Семипалатинского отдела Императорского географического общества за 1907 г. - Вып. ІІІ; Байтұрсынов А. Қазақтың бас ақыны // Қазақ. - 1913.№ 3. - 9-41-б. 320 Алыстан сермеп – 5 буын Жүректен тербеп – 5 буын Шымырлап бойға жайылған – 8 буын Қиуадан шауып – 5 буын Қисынын тауып – 5 буын Тағыны жетіп қайырған – 8 буын Толғау тоқсан қызыл тіл – 8 буын Сөйлеймін десең өзің біл – 8 буын деген шумақтардағы тармақ өлшемдері қатарында көрсе- тілгендей әртүрлі. Өлеңді шумақтау саласында да Абай көп жаңалық қосты. Абай өлеңдері арқылы қазақ поэзиясында бірнеше түрлі шумақтар пайда болды. Бұрынғы 11 буынды 4 тармақты шумақ- пен қатар, 8 тармақты («Сегізаяқ»), 6 тармақты («Ғашықтық іздеп тантыма», «Кешегі Оспан»), 14 тармақты («Сен мені не етесің?», «Ата-анаға көз қуаныш», «Қатыны мен Масақбай») шумақтық (строфикалық) құрылымдарды ұсынды. Жаңаша әрі түрлендіріп құрылған ұйқас, шумақ түрлері өлеңнің композициялық-синтаксистік құрылысын да өзгертті: абаб болып келетін шалыс ұйқастың әрбір аб фигурасы көбінесе бір тұтастық (единица) болып құрылады, ал қатар келетін ұйқастарға, мысалы, «Сегізаяқтың» аа, бб, вв ұйқасты жолдарына көбінесе жарыспа (параллель) конструкциялар ор- наласады: білгенге маржан ~ білмеске арзан, ауырмай тәнім ~ ауырды жаным... Қазақ поэзиясында тұңғыш рет Дулатта байқалған тәсіл – өленді композициялық бөліктерге ажыратып құру да Абайда жүйелі түрде кездеседі. Мұндайда әрбір композициялық бөлік өзгелерінен ұйқас суретінің бірдейлігі, модальдық реңктің тұтастығы, бір субъектіге қазықталу т.т. сияқты белгілі бір элементтермен ажыратылады. Мысалы, «Болыс болдым, мінекей» деп басталатын өлеңі 7 бөліктен тұрады, олардың әрқайсысы – бір шоғыр (тирада), бір тақырыпты қамтиды және бір ұйқаспен топтастырылады: 1-бөлік 14 тармақтан тұрады, ұйқасы: шығындап ~ тығындап ~ мығымдап... болып келеді, тақырыбы: бар малын тығындап болыс болған Күлембайдың 321 күштілерге бас изеп, әлсіздің сөзін шала тындайтын портретін беру, 2-бөлік – 18 тармақ, ұйқас суреті: лүпілдеп ~ дүпілдеп ~ күпілдеп...; тақырыбы: сол болыстың келесі жолғы болатын съезді естіген кездегі күй-қалпы мен іс-әрекеті... осылайша әрі қарай ажыратыла береді. Қазақ поэзиясында проза синтаксисіне жақын құрылымды да тұңғыш рет Абай ұсынды. Мысалы, «Қатыны мен Масақбай» өлеңін тармақтарға бөлмей, тұтас жазсақ: Сырмақ қып асты- на байының тоқымын, отының басына төрінің қоқымын бүксітіп,бықсытып,қоқсытып келтірді деген екі-ақ сөйлем (ал өлеңде – 7 жол) болып оқылар еді. Демек, бұл – тармақ араларында өлең тасымалы қолданылған прозаға жақын құрылым. «Сен мені не етесің?» өлеңі де – осындай. Бұл да – жетілген жазба поэзияның белгісі. Стильдік мақсатта инверсияны (сөздердің орнын алма- стыруы) қолдануда да Абай үлгі көрсетіп, жол салды. Өлең тасымалының алғашқы нышандары да Абай өлеңдерінен ба- сталады. Қорыта келгенде, Абай қазақ өлеңінің құрылысына барлық жағынан өзгеріс-жаңалықтар қосты деуге болады, осы арқылы ол қазақ өлеңін жоғары дәрежелі жазба поэзия деңгейіне көтерді 211 . 211 Өлең тіліндегі инверсия мең тасымал және олардың Абай поэзиясындағы көрінісі жайында мына еңбекте толық айтылды. С ы здықова Р. Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы. - Алматы, 1970. |