Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша
§ 14. Ұлттық жазба әдеби тілдің лексикалық
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
Ббк 83. 3 (5 аз) с 94 аза стан Республикасы
| § 14. Ұлттық жазба әдеби тілдің лексикалық
құрамының толығуы және нормалануы XIX ғасырдың II жартысындағы ұлттық жазба әдеби тіл өзіне дейінгі қазақтың ауызша тараған төл әдеби тілінің бар қазынасын түгел пайдаланғандықтан, бұрынғы лексикалық қат-қабаттар мен нормалары бұған да тән болды. Сонымен қатар мұнда сапалық өзгешеліктер орын алды. Әдебиеттің жаңа жанрларының пайда болуына және шығарма тілінің сол шығарманың идеялық-тақырыптық мазмұнына үндесе түсуіне байланысты лексикалық топтар көбейіп, сөздік құрам жаңа көздермен (каналдармен) байыды. Әсіресе әлеуметтік-саяси лексика тобы ұлғайды. Публици- стика мен жартылай ғылыми стильдердің тууына байланысты қоғам өмірі, саясат, заң, медицина, география, табиғаттану т.б. қатысты сөздер әдебиетте актив және молынан қолданыла ба- стады. Олардың жоқтары жасалып, барлары тұрақтала түсті. Әсіресе дерексіз ұғым атаулары көзге түсерлік дәрежеде дамы- ды. Олар адамзаттың рухани дүниесін сөз ету үстінде публи- цистика мен ғылыми әдебиетте жиірек қолданылатыны мәлім. Осы жанрларға жататын Абайдың «Қара сөздері» мен мерзімді баспасөз тілі және көпшілік-ғылыми үлгілер қазақ тілінде дерексіз есімдердің молаюына бірден-бір себепкер болды. Бұл кезендегі қазақтың ұлттық әдеби тілінің лексикасын- дағы ерекшеліктердің бірі – жаңа сөздердің (неологизмдердің) көптігі болды. Мұнда бұрыннан бар сөздердің не мағынасын ауыстырып, немесе қолданылу жиілігін арттырып, тұрақтан- дыру да, өзге тілдерден сөз алу да, қазақ сөздеріне жұрнақ жалғап, жаңаларын жасау да орын алды. Әсіресе соңғы орай- да -лық жұрнағының қызметі күшейді. Мысалы, Абайдың бір өзі осы жұрнақтың көмегімен ондаған жаңа атауды ұсынды (ынтықтық, масқаралық, қырмызылық, суықтық, жылылық, арлылық, тоқтаулылық, жеңсікқойлық, қорғалауықтық т.т.). Бұл атаулардың бірқатары тұлға ретінде бұрында да бар болғанмен, белгілі бір терминдік мәнде жұмсалмайтын. XIX ғасырда шыққан екі тілдік сөздіктерді құрастырушы- лар орыс сөздеріне қазақша балама іздеу үстінде кейбір жаңа 323 сөздерді өздері жасап отырған. Ол үшін жалпы мағынасы жуық келетін, бұрыннан таныс қазақ сөздерін немесе қазақ тіліне сіңіп кеткен араб-парсы сөздерін алады. Мысалы: ойыншы – актер, сома – капитал, өсімші, сүтхор – банкир, әмектес – компаньон т.т. Сөздікшілер жаңа сөздер жасауда калька тәсілін пайдаланады. Мысалы, поденщик деген ұғымды күндікші деп, печатный деген ұғымды тасқа басқан деп, больница –ауруха- на, отдых – демалыс, писец – жазушы деп ұсынуларынан каль- ка құбылысы көрінеді. Лексика құрамын толықтырудың келесі жолы бұрыннан қолданылып келген араб-парсы сөздеріне жаңа, нақты мағына беру арқылы жүзеге асқан. Мысалы, бұл кезде ғылым/ илм/ілім, ғалым, ақы/хақы, дарухана, хисап ілімі, кітапхана, кітапшы, өнер/ һөнер, махкеме, қызмет/хизмет деген сөздер қазақ қауымы үшін енді-енді таныс бола бастаған наука, ученый, жалованье, аптека, арифметика, библиотека, библиотекарь, искусство, управление, служба деген терминдердің баламасы ретінде тұрақтала бастайды (әрине, бұл ұғымдардың өздері бұрыннан таныс болғанмен, оларды бір сөзбен дәл атау дәстүрі жоқ екендігі аян). XIX ғасырдың II жартысында осы көрсетілгендей, араб- парсы сөздерін түрлендіріп, ягни мағыналарын жаңғыртып, кеңейтіп, тарылтып пайдалану, тіпті бұл тілдерден жаңадан сөз алу – әлі де тоқтамаған тірі процесс болатын. Әсіресе проза жанрлары шығыс тілдерінің элементтерін молырақ жұмсады. Бұл кезенде араб-парсы сөздері поэтикалық қазына қорын да түзеді. Дүлдүл, перизат, айдаһар тәрізді сөздер өздерінің мифологиялық мәндерінен айрылып, поэтикалық образдар жа- сайтын құралға айнала түседі. Мысалы, Абайдың перизаты – пейіштегі хор қызы емес, «Евгений Онегиндегі» Татьяна Лари- на! Айдаһары – айналасын жалмайтын мифологиялық аждаһа емес, Кавказдағы Терек өзенінің толқыны! Қазақ лексикасы орыс сөздерімен толықты. Әсіресе Ре- сей империясының ел билеу, сот жүйесіне, сауда-саттыққа, орыс мәдениеті арқылы келген әртүрлі зат, бұйым, іс-әрекет атауларына, оқу-ағартуға байланысты жаңа ұғымдарды орыс сөздерімен білдіру принципі орнықты. Мысалы, бір ғана 324 сала – қазақ даласына келген Ресей империялық сот істеріне қатысты закон, адвокат, дознание, посредник, судья сияқты орыс сөздері баспасөзде де, ресми іс-қағаздарында да, Абай- да да еркін пайдаланылады. Сол сияқты доктор, визит, на- жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|