Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке»

129 
ФИО автора: Yandashova Dilniso
O‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi 2-kurs magistranti
ФИО научного руководителя: Qurbonova X. (f.f.n.) 
Название публикации: «TA’LIM MUASSASALARIDA ALISHER NAVOIY 
ADABIY MEROSINING O‘RGATILISHI» 
Annotatsiya: Ushbu maqolada umumta’lim maktablari ona tili darsliklarida 
Alisher Navoiy ijodining o‘rganilishi haqidagi masalalar yoritilgan. 

Annotation: This article deals woth the study of Alisher Navoi’s works in the 
text- books of the native language of secondary schools. 
Аннотация: Статья посвящена исследованию творчества Алишера Навои 
в учебниках родного языка общеобразовательных школ 
Kalit so‘zlar: darslik, tuyuq, qit’a, fasohat, Unsiya, Musallo 
Keywords: textbook, hen, continent, eloquence, ounce, musallo 
Ключевые слова: учебниккурица, материк, красноречие, унция, мусалло. 
Sharqdagi uyg‘ onish davrining ulug‘ siymolaridan bo‘lmish Alisher Navoiy 
asarlarini ta’lim muassasalari o‘quvchilariga o‘rgatish bu ularning qalbiga tilga 
sadoqat, inson shaxsiga hurmat va extirom, yuksak insoniy fazilatlar urug‘ ini qadamoq 
demakdir.
Har qanday ulkan shoir ijodining tub asosi va mohiyati u mansub millatning 
tilidir. Alisher Navoiyni ham buyuk mutaffakkir bo‘lib yetishishida albatta tilning o‘rni 
beqiyos. Uning hikmatlari, yozgan asarlari-yu, biz avlodlarga qoldirgan buyuk merosi 
har qanday insonning hayoti va ilmiy ijodiy faoliyati uchun buyuk maktab bo‘lib 
xizmat qiladi. Shu tomonlarni hisobga olgan holda bugungi kunda ta’lim 
muassasalarining ona tili darsliklarida ham Alisher Navoiy ijodiga munosabat, uning 
ilmiy va adabiy ijodiga bo‘lgan qiziqish mana bir necha asrdirki o‘z qiymatini aslo 
yo‘qotgani yo‘q. Umumta’lim maktablaridagi qay bir sinf darsligini qo‘lga olmaylik, 
ularning barchasida Navoiy nazmining vasfi, hikmatlarining xazina nurlari ufurib 
turadi. Masalan, 10-sinf darsligidagi B.Mengliyev, Sh.Toshmirzayeva, S.Atoyeva, 

130 
S.Majidova, D.Mannopova, “O‘qituvchi” NMIU, 2020) mashqlar orqali ham Alisher 
Navoiy ijodidan berilgan ma’lumotlardan bahramand bo‘lib, ta’lim va tarbiya oladilar. 
Masalan 10-1 mashqda berilgan matnni o‘qish va uning asosiy mazmunini bir jumlada 
bayon qilish topshirig‘ i berilgan. Matn “Devon orzusida…” deb nomlangan. Bu mashq 
orqali o‘quvchilarning kommunikativ kompetensiyalari, shuningdek matndagi 
ma’lumotlarni o‘rganish orqali o‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyalari ham 
rivojlantiriladi. Bundan tashqari shu sinfda omonim so‘zlar sifatini o‘rganishda 12-1 
mashqda Tuyuqlarni tinglash va omonim so‘zlarni topib, qaysi ma’noda qo‘llanganini 
aniqlash topshirig‘ i darslikda Navoiyning turkiy adabiyotgagina xos bo‘lgan tuyuq 
janrida yozilgan namunalari orqali berilgan. 
Yo rab, ul shahd-u shakar yo labdurur
Yo magar,shahd-u shakar yolabdurur.
Jonima payvasta novak otqali
G‘ amza o‘qin qoshig‘ a yolabdurur.
Ma’nosi: Yo labdurur-labmikin, shakarmikin 
2. Yolabdurur-yalaganmikin 
3. Yolabdurur-yoylabdimi? kabi tajnisli so‘zlardan mohirona foydalangan. 
Olmani sundi nigorim, “ol” dedi 
Olma birla bu ko‘ngulni “ol” dedi 
So‘rdim ersa olmasini rangini 
Ne so‘rarsen olma rangi “ol” dedi 
Ma’nosi: 1. ol-yomon, 2. Ol-olish, 3. ol-qizil rang. 
Yo qoshingdin necha bir o‘q ko‘z tutay, 
Otki, o‘trusiga oning ko‘z tutay. 
Necha ko‘rgach o‘zga mahvashlar qoshin, 
Yangi oy ko‘rgan kishidek ko‘z tutay. 
1. ko‘z tutmoq , 2. tutmoq, 3. sevinmoq. 
Bunda o‘quvchilarga tuyuq orqali tilimizdagi so‘zlarning naqadar keng 
imkoniyatga egaligini anglatishimiz mumkin. Shuningdek, darslikning 62-betida 
Alisher Navoiyning quyidagi qit’a namunasi keltirilgan. 

131 
Anda har bayt necha ma’ni ila
Bayt emaskim, g‘ arib xonadurur
Demak yuqoridagi qit’ani o‘rganish jarayonida o‘quvchilarning nutqiy 
kompetensiyaviy malakalari rivojlanadi va mustahkamlanadi. She’r o‘quvchida 
qancha ko‘p mushohada uyg‘ otsa, uning adabiyotga bo‘lgan tilga bo‘lgan qiziqishi 
shunchalik ortadi. Yuqoridagi misralar bu fikrimizga misoldir. Ya’ni izohini shunday 
yetkazishimiz mumkin o‘quvchiga: baytlar shunchalik ma’no mazmun bilan birgalikda 
g‘am, iztirobga liq to‘laki, ular go‘yoki bayt emas g‘aribxonadir deydi shoir. 
Garchi mumkin yo‘q vale bir qatla kirsang ilgima, 
Borsa bosh, aldin chiqarmoq o‘zga ne imkon seni. 
Ko‘z bila qoshing yaxshi, qabog‘ ing yaxshi, 
Yuz bila so‘zing yaxshi, dudog‘ ing yaxshi, 
Eng bila menging yaxshi, saqog‘ ing yaxshi, 
Bir-bir ne deyin boshdin ayog‘ ing yaxshi. 
Navoiyning yuqoridagi misralarida keltirilgan inson ta’na a’zolari nomlarining 
ko‘hna ifodalarini hozirgilari bilan almashtirib, ularning ro‘yxatini tuzish kabi mashq 
sharti albatta o‘quvchilarni adabiyot va til bilan birgalikda so‘zlarning kelib chiqish 
tarixiga ham murojaat qilishga, izlanishga va fikrlashga undaydi. 
Misradagi ilig-panja, al-qo‘l, qabog‘ -qovoq, dudog‘, saqog‘ kabi so‘zlarning 
ma’nolarini izohlab berish va ularni o‘quvchilar xotirasida saqlanib qolishi 
o‘qituvchining ilmiy mahoratiga ham bog‘liq. 
Hozirgi kunda birgina 10-sinf darsligida emas balki umumta’lim maktablarining 
11-sinflari uchun yaratilgan ona tili darsligida (B.Mengliyev, Sh.Toshmirzayeva 
S.Atoyeva, S.Majidova.”O‘qituvchi” NMIU 2020) ham Alisher Navoiy ijodiga qayta 
va qayta murojaat etilgan. Shundan darslikdagi 1-1-mashq “Fasohat gulshani” deb 
nomlangan mashqda buyuk mutaffakir bobomizning istiqomat qilgan uylari bo‘lmish 
“Unsiya”, hazrat mangu qo‘nim topgan makon “Musallo” maydoni ezgu niyatlar, 
xayrli duolar qilinadigan pok ko‘ngillar sajdagohi sifatida ma’lum va mashxurdir kabi 
g‘ oyat ma’noli fikrlar aytib o‘tilgan. Bugungi kunda ham buyuk bobokalonimiz 

132 
shaxsiyati hurmat va e’zozda ekanligining yaqqol isboti sifatida Toshkentdagi milliy 
bog‘ imizda hazrat Navoiyning muqaddas haykalining qad rostlaganligini.ularning 
siymosi nur taratib turgan go‘shada bunyod etilgan “Adiblar xiyoboni”ni ham 
yurtimizda ularga bo‘lgan yuksak hurmatning ifodasi deb aytishimiz mumkinligi 
matnda yoritib berilgan. Shu o‘rinda darslikdagi Minhojiddin Mirzo qalamiga mansub 
4 banddan iborat g‘ oyat mazmunli she’rning berilganligi ham Navoiy bobomizning 
asarlari sehri nafaqat yozuvchilarimiz balki shoirlamizning ham ijodida katta bir 
uchqun bo‘lgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. 
Bu go‘shakim, dil bahr olar, muanbar ziyoratgoh bo‘lgay, 
Sohibkim hazrat Navoiy, demakkim, saodatgoh bo‘lgay, 
Misli, ”Musallodek” ahli ko‘ngilga sajdagoh bo‘lgay, 
Bunga pok qalb-la kelganlar anga o‘zi guvoh bo‘lgay. 
Bundan tashqari biz bilamizki Alisher Navoiy ijodida do‘stga sadoqat, vafo 
tushunchalari ham alohida mazmunga, mohiyatga ega, 18-2-mashqda o‘quvchilar 
gaplarni ixchamlashtirish va she’riy parchalarni sodda gaplarga aylantirib yozish orqali 
o‘z o‘zini rivojlantirish kompetensiyasi rivojlanadi.
2
Yor uldurki, har nechakim o‘ziga istamas, yorig‘ a ham istamagay.
3
 
Yuqoridagi bayt Navoiyning o‘limidan yil oldin qog‘ ozga tushurgan asari 
“Mahbub-ul qulub” (Ko‘ngillarning sevgani) asaridan olingan. Darsda o‘qituvchi 
birgina shu misra bilan cheklanib qolmasdan, ushbu asar haqida ham o‘quvchilarga 
to‘liqroq ma’lumot berib,asarda safarning foydalari, hilm (yumshoq tabiatlilik) haqida, 
yaxshilik va yomonlik haqida aytilgan ibratli fikrlarni ham keltirib o‘tishi 
mumkin.xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, O‘zbek tili va adabiyoti shunday 
bir mohiyatga egaki, unda moddiylikdan ko‘ra, ma’naviylikka e’tibor hamisha yuksak 
bo‘lgan.

жүктеу/скачать 12,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: