kendinizi dindar bir kişi olarak görür müsünüz?� sorusuna ka-
tılımcıların büyük bir bölümü dindar gördüğünü ifade etmiştir.
Örneğin Kırgızlar’ın yüzde 92,4’ü, Türkler’in yüzde 83,4’ü, Kazak-
lar’ın yüzde 62,5’i, Ruslar’ın 61’i, Özbekler’in yüzde 52’si kendile-
rini dindar gördüklerini ifade etmişlerdir. Kendilerinin dindar olma-
dığını söyleyenler en çok Azeriler (%72) arasındadır. Öte yandan bu
ülkede kendilerini ateist olarak tanımlayanların oranı da çok düşük-
tür (%0,03). Materyalist 70 yıllık Sovyet yönetimine rağmen, sa-
dece Ruslar’ın yüzde 8,3’ü ve Kazaklar’ın% 6,3’ü kendilerine ateist
olarak ifade etmektedirler. Kendilerini dindar olarak tanımlama oranı
İsveç, Güney Kore ve Japonya gibi ülkelerle karşılaştırıldığında yük-
sek, buna karşılık Pakistan (%99,8) ve Katar (%94) gibi diğer Müslü-
man ülkelerle karşılaştırdığımızda oldukça düşük kalmaktadır.
ТҮРКІТІЛДЕС ЕЛДЕР ДАМУЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ
270 Түркітілдес елдер әлеуметтанушыларының V Конгресі
Tablo 3
Ulke * Dindar bir insan mısınız?
Dindar bir kişi
Total
Dindarım Dindar
değilim
Ateist
(tanrıya
inanmaz)im
Ulke
TR
Count
1314
246
15
1575
% within Ulke
83,4%
15,6%
1,0% 100,0%
AZ
Count
278
721
3
1002
% within Ulke
27,7%
72,0%
0,3% 100,0%
OZBEK
Count
730
671
4
1405
% within Ulke
52,0%
47,8%
0,3% 100,0%
KRG
Count
1384
84
30
1498
% within Ulke
92,4%
5,6%
2,0% 100,0%
KAZAK
Count
938
468
94
1500
% within Ulke
62,5%
31,2%
6,3% 100,0%
RU
Count
1329
667
181
2177
% within Ulke
61,0%
30,6%
8,3% 100,0%
Total
Count
5973
2857
327
9157
% within Ulke
65,2%
31,2%
3,6% 100,0%
(
Χ²=1885,598, df=10, P< 0, 000)
Öte yandan Azerbaycan (%99,5),
Türkiye (
%99,1),
Özbekistan
(%98,7)
Kırgızistan (%96,5) gibi ülkelerde insanların hemen hemen
tümüne yakını, Tanrı’ya inandıklarını söylemektedirler. Tanrı ta-
nımazlar en çok yüzde 10 ile Kazakistan’da ve yüzde 17,2 ile Rus-
ya’dadır. Benzer şekilde
НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН
V Конгресс социологов тюркоязычных стран 271
Tablo 4
Ulke* Tanrıya inanır mısınız?
Tanrıya inanç
Total
Evet
Hayır
Ülke
TR
Count
1564
14
1578
% within Ulke
99,1%
0,9%
100,0%
AZ
Count
997
5
1002
% within Ulke
99,5%
0,5%
100,0%
OZBEK
Count
1480
20
1500
% within Ulke
98,7%
1,3%
100,0%
KRG
Count
1443
52
1495
% within Ulke
96,5%
3,5%
100,0%
KAZAK
Count
1350
150
1500
% within Ulke
90,0%
10,0%
100,0%
RU
Count
1830
381
2211
% within Ulke
82,8%
17,2%
100,0%
Total
Count
8664
622
9286
% within Ulke
93,3%
6,7%
100,0%
(
Χ²=659,489, df=5, P< 0, 000)
İnsanların büyük bir bölümü Tanrı’ya inandığını belirtmek-
le beraber, hem Müslümanlığın hem de Hristiyanlığın temel ilkele-
rinden olan cehennem inancı konusunda sonuçlar değişmektedir.
Örneğin
yüzde
90,0 i Tanrı’ya inandığını söyleyen Kazaklar’ın sa-
dece yüzde 57,9 ı cehenneme inandığını belirtmektedir. Aynı şekilde
hemen hemen tümü (%99,5) Tanrı’ya inandığını söyleyen Müslüman
Azeriler’in de sadece yüzde 79,2 ü cehenneme inandığını belirtmek-
tedir. Benzer şekilde Ruslar’ın da sadece yüzde 52,0 si cehenneme
inandığını belirtmektedir. Yüzde 2.4’lük bir gerileme olsa da sadece
Türkler’in din anlayışı, kitabi din yorumuna uygun görülmekte-
dir.
ТҮРКІТІЛДЕС ЕЛДЕР ДАМУЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ
272 Түркітілдес елдер әлеуметтанушыларының V Конгресі
Tablo 5
Ülke-Cehenneme inanır mısınız?
Cehenneme inanır mısınız?
Total
Evet
Hayır
Ülke
TR
Count
1543
53
1596
% within Ulke
96,7%
3,3%
100,0%
AZ
Count
794
208
1002
% within Ulke
79,2%
20,8%
100,0%
OZBEK Count
1246
253
1499
% within Ulke
83,1%
16,9%
100,0%
KRG
Count
1310
186
1496
% within Ulke
87,6%
12,4%
100,0%
KAZAK Count
868
632
1500
% within Ulke
57,9%
42,1%
100,0%
RU
Count
1008
929
1937
% within Ulke
52,0%
48,0%
100,0%
Total
Count
6769
2261
9030
% within Ulke
75,0%
25,0%
100,0%
(
Χ²=1366,462, df=5, P< 0, 000)
Bu durum büyük ölçüde dinin Müslümanlığın ve Hristiyanlığın
kutsal kitabına dayanarak yorumlanıp yaşanmasından çok, din anla-
yışının kültürel bir karakteristik taşıdığı görüşünü desteklemek-
tedir.
Özellikle dinin anlamı konusunda Türkiye ile Türk dilli ülkeler
arsında önemli bir ayrışma ortaya acıkmaktadır. Türkler’in yüzde
64’ü için dinin anlamı, dini kurallara ve törenlere uymaktır. An-
cak hem Ruslar hem de Türkçe konuşan diğer ülkelerin insanları için,
dinin esas anlamı, insanlara iyilik yapmaktır. Örneğin Kazaklar’ın
yüzde
82,9’i, Ruslar’ın 81,0’i, Azeriler’in 70,1’i, Özbekler’in 67,4’i,
Kırgızlar’ın 63’ü için, dinin esas anlamı dini kurallar ve törenlerden
çok, iyilik yapmaktır.
НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН
V Конгресс социологов тюркоязычных стран 273
Tablo 6
Ulke* Dinin esas anlamı, dini kurallara ve törenlere uymaktır
Vs. Dinin esas anlamı, insanlara iyilik yapmaktır
Dinin Anlamı:
Din konusunda,
şu iki görüşten hangisine daha
çok katılırsınız?
Total
Dinin esas anla-
mı, dini kuralla-
ra ve törenlere
uymaktır
Dinin esas
anlamı,
insanlara
iyilik yap-
maktır
Ülke
TR
Count
998
562
1560
% within Ulke
64,0%
36,0%
100,0%
AZ
Count
300
702
1002
% within Ulke
29,9%
70,1%
100,0%
OZBEK Count
473
978
1451
% within Ulke
32,6%
67,4%
100,0%
KRG
Count
546
943
1489
% within Ulke
36,7%
63,3%
100,0%
KAZAK Count
256
1244
1500
% within Ulke
17,1%
82,9%
100,0%
RU
Count
416
1779
2195
% within Ulke
19,0%
81,0%
100,0%
Total
Count
2989
6208
9197
% within Ulke
32,5%
67,5%
100,0%
(
Χ²=1065,764, df=5, P< 0, 000)
«
Din, esas olarak, öteki dünyaya mı yoksa yaşadığımız bu
dünyaya mı anlam kazandırır?� sorunda da Türkiye, diğer ülkeler-
len çok belirgin olarak ayrışmaktadır. Türkler’in dörtte üçü (
%75,8)
dinin öteki dünyaya anlam kazandırdığını düşünürken, Kazaklar’ın
yüzde 85,1’i, Özbekler’in 73,3’i, Kırgızlar’ın 68,5’i ve Azeriler’in
61,6’i dinin esas olarak yaşadığımız bu dünyaya anlam kazandırdı-
ğı düşüncesindeler. Orta Asya’daki Türk dilli ülkelerde dinin bu
konudaki yorumları Türkiye’den çok Rusya’ya benzemektedir.
ТҮРКІТІЛДЕС ЕЛДЕР ДАМУЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ
274 Түркітілдес елдер әлеуметтанушыларының V Конгресі
Tablo 7
Ülke* Din esas olarak, öteki dünyaya anlam kazandırır vs. Din
esas olarak, bu yaşadığımız bu dünyaya anlam kazandırır
Din esas olarak, ölümden sonra-
sına, yani öteki dünyaya anlam
kazandırır vs. Din esas olarak,
bu yaşadığımız bu dünyaya
anlam kazandırır
Total
Öteki dünyaya
anlam kazan-
dırır
Bu dünyaya
anlam kazan-
dırır
Ülke
TR
Count
1166
372
1538
% within Ulke
75,8%
24,2%
100,0%
AZ
Count
385
617
1002
% within Ulke
38,4%
61,6%
100,0%
OZBEK Count
378
1037
1415
% within Ulke
26,7%
73,3%
100,0%
KRG
Count
470
1021
1491
% within Ulke
31,5%
68,5%
100,0%
KAZAK Count
224
1276
1500
% within Ulke
14,9%
85,1%
100,0%
RU
Count
316
1780
2096
% within Ulke
15,1%
84,9%
100,0%
Total
Count
2939
6103
9042
% within Ulke
32,5%
67,5%
100,0%
(
Χ²=1854,438, df=5, P< 0, 000)
Yine «Tanrı›nın sizin hayatınızdaki önemi nedir
?� sorusuna
daha çok Azeriler, Türkler ve Özbekler
çok önemli cevabını vermiş-
lerdir. Bu oran Ruslar ve Kazaklar arasında gerilemektedir (
F (5.
9285) = 474,993, p < .000).
«Bilim ile din çelişirse, her zaman din doğrudur� sorusuna en
çok Türkler (%74.6) ve Kırgızlar (%70.2) katıldığını ifade etmekte-
dir. Buna karşılık Azeriler’in (%67,1), Kazaklar’ın (%73,8) ve Rus-
lar’ın (%72,4) büyük bir çoğunluğu bilim ile dinin çelişmesi halinde
bilimin doğru olduğu görüşündedir.
НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН
V Конгресс социологов тюркоязычных стран 275
Tablo 8
Ulke* Bilim ile din çelişirse, her zaman din doğrudur
% within Ulke
Bilim ile din çelişirse, her zaman din doğrudur
Total
Kesinlikle
katılıyo-
rum
Katılıyorum Katılmıyo-
rum
Kesinlikle
katılmıyo-
rum
Ulke
TR
37,0%
37,6%
19,1%
6,4%
100,0
AZ
16,2%
16,7%
41,0%
26,1%
100,0
OZBEK
12,2%
24,1%
32,3%
31,3%
100,0
KRG
36,1%
34,1%
21,5%
8,2%
100,0
KAZAK
7,4%
18,8%
49,0%
24,8%
100,0
RU
7,4%
20,3%
40,4%
31,9%
100,0
Total
18,9%
25,5%
33,8%
21,7%
100,0
(
Χ²=1662,091, df=15, P< 0, 000)
Aynı zamanda �Bilim ile din çelişirse, her zaman din doğrudur�
diyeler ile �
Tek doğru din, benim inandığım dindir� diyenler ara-
sında güçlü bir korelasyon vardır (r=
,448
**).
Nitekim Türkler’in yüzde
79’u, Kırgızlar’ın yüzde 73.3’ü, Özbekler’in yüzde 80.3’ü, Azeri-
ler’in yüzde 68.7’si �Tek doğru din, benim inandığım dindir� görü-
şüne katıldığını ifade etmektedirler. Ruslar’da bu oran yüzde 37.5’e,
Kazaklar’da yüzde 39’a gerilemektedir.
Ancak �Devlet okullarında, bir tek değil bütün dinler okutul-
malıdır� görüşüne anketi cevaplayanların çoğunluğu olumsuz cevap
vermektedirler. Sadece Türkiye’de olumsuz cevap verenler yüzde
ellinin altında kalmaktadır. Buna karşılık incelenen bütün ülkelerde
�Benim inandığımdan farklı bir dine inananlar da benim kadar iyi
ve ahlaklı insanlardır� görüşüne büyük bir çoğunluk olumlu cevap
vermektedir.
Sonuç ve değerlendirme
Mevcut data,
hepsi Müslüman olsa da Türk dili konuşan ülkele-
rin, yaşadıkları coğrafyaların, tarihsel deneyimlerinin ve bugünkü de-
ТҮРКІТІЛДЕС ЕЛДЕР ДАМУЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ
276 Түркітілдес елдер әлеуметтанушыларының V Конгресі
mografik yapılarının etkisiyle dini konudaki değerlerinin Türkiye’den
önemli ölçüde farklılaştığını ortaya koymaktadır. Orta Asya’daki
Türk dilli cumhuriyetler, Anadolu Türklerine göre İslam’ı çok daha
sonra benimsemişlerdir. Bazı yazarların ifade ettikleri şekilde bölge
insanı, İslam öncesi gelenekleri, İslami geleneklere eklemlemiştir.
Yetmiş yıllık Sovyet deneyimi, hem Rusya’da hem de Türk dilli
ülkelerde İslami gelenekleri çok büyük ölçüde zayıflatmıştır. Bugün
Türk dilli ülkelerin tümü, Türkiye’den çok daha sekülerdir. Bu ülke-
lerde insanların çoğunluğu Tanrı’ya inandığını
belirtmekle beraber,
hem Müslümanlığın hem de Hristiyanlığın temel ilkelerinden olan
cehennemin varlığına inananların sayısı oldukça gerilemektedir. Ör-
neğin yüzde 90’ı
Tanrı’ya inandığını söyleyen Kazaklar’ın sadece
yüzde 57,9’ı cehenneme inandığını belirtmektedir. Aynı şekilde he-
men hemen tümü (yüzde 99,5) Tanrı’ya inandığını söyleyen Müslü-
man Azeriler’in de sadece yüzde 79,2’ü,
Ruslar’ın da sadece 52’si
cehenneme inandığını belirtmektedirler. Data, gerek Müslümanlığın
gerekse Hristiyanlığın, kutsal kitabına dayanarak yorumlanıp yaşan-
masından çok, din anlayışının kültürel bir karakteristik taşıdığı görü-
şünü desteklemektedir.
Bugün az sayıdaki kentli insan ibadethanelere gitmekle beraber
Özbekistan ve Kırgızistan gibi ülkelerde insanlar, hayırseverlik, da-
yanışma, aileye ve büyüklere saygı gibi dini değerlerle gurur duyduk-
larını ifade etmektedirler. Nitekim Kazakistan istisna tutulursa, aile
kurumu Türk dilli ülkelerde Rusya’ya göre daha güçlü durmaktadır.
Türkiye ile incelenen diğer Türk dilli ülkeler arasındaki en büyük
farklılaşma, dinin anlamı konusunda kendini göstermektedir. Türkiye
Türkleri’nin çoğunluğu, dinin anlamını, dini kurallara uymak olarak
ifade ederlerken, diğerleri dinin esas anlamını, insanlara iyilik yap-
mak olarak ifade etmekteler.
Bunun yanında Türkler’in çok büyük bir bölümü,
dinin öteki
dünyaya anlam kazandırdığını düşünürken, diğer Türk dilli ülkelerin
büyük çoğunluğu, dinin yaşadığımız bu dünyaya anlam kazandırdığı-
nı iddia etmekteler. Data, Orta Asya’daki Türk dilli ülkelerde yaşayan
insanların dini yorumlama biçiminin, Türkler’den çok, Ruslar’ın yo-
rumuyla örtüştüğünü ortaya koymaktadır. Türkler’in din anlayışları
incelenen diğer ülkelere göre, çok daha fazla formel kurallara dayan-
maktadır.
НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН
V Конгресс социологов тюркоязычных стран 277
Son dönemde Orta Asya ülkelerinde dini uyanışa vurgu yapan
ve içinde radikal İslam kaygısı barındıran yorumlara sıkça rastlan-
maktadır. Özellikle bölge dışındaki ülkelerin nüfuz arayışlarının
sonucu güçlenen köktenci İslamcı hareketlerin, etkilerini nereye
kadar artıracağını, sadece bu toplumların mevcut değerlerine bakarak
tahmin etmek kolay değildir. Ancak Türk dilli ülkelerde yaşayan in-
Ancak Türk dilli ülkelerde yaşayan in-
sanların çoğunluğunun dini yorumlama biçimleri, diğer Müslüman
ülkelerle karşılaştırılamayacak kadar esnek ve hoşgörülüdür. Bölge
insanları için din, bir zorunlu uygulamalar ve kurallar bütünü olmak-
tan ziyade, bu hayata dair eksistansiyal soruları cevaplayan, kültürel
bir fenomendir.
KAYNAKLAR
Abazov, R.,( 2007); Culture and Customs of the Central Asian Republics:
Culture and Customs of Asia Westport, Connecticut, London: Greenwood Press.
Aydıngün, A., Tüfekçioğlu,H., (2012); Avrasya’nın Merkezinden Dün-
yaya Açılan Ülke: Kazakistan, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Orta
Asya Cumhuriyetleri Türk Dilli Halklar – Türkiye ile İlişkiler içinde, Edi-
törler: Ayşegül Aydıngün – Çiğdem Balım, T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür,
Dil ve Tarih Yüksek Kurumu yayını, Ankara.
Babich, IL. (2008); Islam and the legal system in the Northwestern Ca-
ucasus in Ethno-Nationalism, Islam and the State in the Caucasus Post-Sovi-
et Disorder Edited by Moshe Gammer, Routledge.
Balım, Ç., & Gürbüz, YE, (2012) Özbekistan Respublikasi:‘Özbek
Modeli’ Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Orta Asya Cumhuriyetleri
Türk Dilli Halklar – Türkiye ile İlişkiler içinde, Editörler: Ayşegül Aydın-
gün – Çiğdem Balım, T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu yayını, Ankara.
Berger, P., (2008), Faith and Development, Society, 46 (1), p.69-75
Berger, P., (2010) Max Weber is Alive and Well, And Living in Gua-
temala: The Protestant Ethic Today, The Review of Faith & International
Affairs, 8:4, 3-9
Bozkurt, V., (2014); Değişen Dünyada Sosyoloji, 10. Baskı, Ekin Ya-
yınları, Bursa.
Casanova, J., (1994), Public Religions in the Modern World, The Uni-
versity of Chicago Press.
Casanova, J., (2007), Rethinking Secularization: A global comparative
perspective, in Religion, Globalization and Culture, Edit. Peter Beyer, Lori
Gail Beaman, Brill, Printed in the Netherland.
ТҮРКІТІЛДЕС ЕЛДЕР ДАМУЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ
278 Түркітілдес елдер әлеуметтанушыларының V Конгресі
Cox, H., (1966); Secular City: Cox, H., Secular City: Secularization
and Urbanization in Theological Perspective, The Macmillan Company,
New York
Cummings, S., (2005); Kazakhstan Power And The Elite, By I.B.Tauris
& Co Ltd
Dave, B.,(2007); Kazakhstan_ Ethnicity, Language and Power (Central
Asian Studies Series)
Demiralp, S., (2009): The Rise of Islamic Capital and the Decline of
Islamic Radicalism in Turkey, Comparative Politics 41, 315–335.
Esmer, Y., (1999); Devrim, Evrim, Statüko: Türkiye’de Sosyal Siyasal
Ekonomik Değerler, TESEV, İstanbul.
Gullette, D. (2010); The Genealogical Construction of the Kyrgyz Re-
public_ Kinship, State and ‘Tribalism’ -BRILL_
Gürbüz, YE, (2012); Demokrasi ve Otoriterlik Sarkacında:Kırgızistan,
Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Orta Asya Cumhuriyetleri Türk Dilli
Halklar – Türkiye ile İlişkiler içinde, Editörler: Ayşegül Aydıngün – Çiğdem
Balım, T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
yayını, Ankara.
Kanra, B., (2009), Democracy and Dialogue in Turkey: Deliberating in
Divided Societies, Ashgate Publishing Limited
Khalid, A.,
(2007)
; Islam after Communism Religion and Politics in
Central Asia,
Berkeley: University of California Press;
Kort, M. ( 2004), Central Asian Republics. New York: Facts on File, Inc.,.
Liczek, I. & Wandel, J., (2009); Internalization of universal norms A
study of Gender Equality in Kyrgyzstan and Turkmenistan in The Politics of
Transition in Central Asia and the Caucasus Enduring Legacies And Emer-
ging Challenges Edited by Amanda E. Wooden and Christoph H. Stefes
Louw, M. (2007); Everyday Islam in Post-Soviet Central Asia. Central
Asian Studies
Series. London: Routledge.Mardin, Ş., (1999); Din ve İdeoloji, , İleti-
şim yayınları, İstanbul
Önis, Z. , (2001); «Turkey and Post-Soviet States: Potential and Limits
of Regional Power Influence», Middle East Reviev of International Affairs,
Vol. 5, No.2, Summer.
Rashid, A., (1994); The Resurgence of Central Asia Islam or Nationa-
lism?, London: Zed Books, 1994, pp. 39-40.
Schrooyen, P. (2004; Modernization in Late Imperial Russia: Some Cri-
tical Reflections on and Suggestions for the Study of Russian Society in Ci-
vil Society, Religion, and the Nation Modernization in Intercultural Context:
Russia, Japan, Turkey, Editors: Gerrit Steunebrink &Evert van der Zweerde,
Printed in The Netherlands
|