НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН

ТҮРКІТІЛДЕС ЕЛДЕР ДАМУЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ

280         Түркітілдес елдер  әлеуметтанушыларының V Конгресі

Like Orthodox Russians, majority of Muslim Central Asians believe 

that the meaning of religion is «to make sense of life in this World», not «to 

make sense of life after death». However majority of Turkish people think 

that is the opposite. In sum, the data show that the Central Asian Turkic-

Speaking Muslims in Post-Soviet republics have tolerance, flexibility and 

secular insight more than the people who live other Muslim countries.

 

РЕЛИГИОЗНЫЕ ЦЕННОСТИ В ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАНАХ

Проф. Доктор Хаяти Тюфекчиоглу,

Стамбульский Университет

Проф. Доктор Вейсель Бозкурт,

Стамбульский Университет

Проф. Доктор Бирол Йешилада,

Портландский Государственный Университет США

Цель данной статьи – изучение религиозных ценностей в Турции, 

Азербайджане, Киргизии, Узбекистане и Казахстане. Россия, в качестве 

контрольной  группы,  включена  в  анализ.  Данная  статья  основана  на 

последнем  информационном  комплекте  (2011–12)  �Исследование 

Мировых Ценностей�. 

Наряду  с  тем,  большая  часть  людей  в  Тюркоязычных  странах 

указывают, что верят в Господа и Он играет важную роль в их жизни; 

немногие  из  них  утверждают,  что  соблюдают  религиозные  правила. 

Толкование  Ислама  в  странах  Средней  Азии  намного  отличается  от 

толкования  в  Турции.  Для  них  смыслом  религии  является  �Делать 

добро людям�. Но, для многих Турков, живущих в Турции, религия – 

это �соблюдать правила и обряд�.

Как и православные россияне, большинство Мусульман, живущих 

в Средней Азии, верят, что религия придает смысл не в �потустороннем 

мире�, а в �этом настоящем мире�. В то время, как Турецкий народ, 

живущий в Турции, верят в обратное. Таким образом, мы видим то, что 

Тюркоязычные Мусульмане, живущие в пост-советских республиках, 

более снисходительны, гибки и живут светской жизнью, по сравнению 

с живущими в других мусульманских странах.

НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН

                  

 

 V Конгресс социологов тюркоязычных стран                      281    

SOSYAL SERMAYE ÖLÇÜTLERİ VE TÜRKİYE 

Doç. Dr. Eyüp Zengin

İstanbul Üniversitesi Avrasya Enstitüsü

Dr.

 

Mehmet Ayaz

Giriş

Ülkelerin sınıflandırılması sanıldığı kadar kolay bir kavram değildir. 

Kriterler, şartlar, ülke yapısı, bulunduğu coğrafya daha da eklenebilecek 

birçok değişken ülke sınıflandırmasına etki etmektedir. IMF ve Dünya 

Bankasının  ülkelerin  ekonomik  rakamlarını  değerlendirerek  yapmış 

oldukları gelişmiş, gelişmekte olan ve az gelişmiş ülke sınıflandırmaları 

dünya  ülkeler  tarafından  genel  kabul  görmüş  değerlendirmelerdir. 

Türkiye’de son yıllar da yapmış olduğu yatırım, uyguladığı politikalar 

ve  sahip  olduğu  değerler  açısından  değerlendirildiğinde  Brezilya, 

Rusya,  Hindistan,  Çin,  Meksika,  Endonezya  ile  birlikte  gelişmekte 

olan ülkeler olarak değerlendirilmiştir.

Çevremizden  algıladığımız  her  türlü  veriyi  bilgi  olarak 

değerlendirmek doğru bir yaklaşım değildir. Verinin bilgiye dönüşmesi 

için işlenmiş, veriye sahip olan kişiler tarafından bir şeylerin eklenmiş 

olması gerekmektedir. Toplum olarak yaşanılan bir yer de sadece kişi 

bazında bilgilenmekte yeterli değildir. 

21.yüzyılda entegre, chip teknolojilerinin gelişmesiyle başlayan 

bilgi çağı, küresel pazarda söz sahibi olmak isteyen ülkelere sayısız 

fırsatlar sunmuştur. Bilgi faktörünün teknolojiyle birleşmesiyle ina-

nılmaz bir sürat kazanan dünya acımasız bir hal almış, ülkeler arar-

sındaki uçurum giderek artmaya başlamıştır. Bilgi teknolojisine sa-

hip olan ülke hızla gelişirken, elinde bu imkânı olmayan ülkeler de 

yaptıkları teknoloji harcamaları ile yine gelişmiş ülkelerin gelirlerine 

gelir katmasına sebep olmuşlardır.

ТҮРКІТІЛДЕС ЕЛДЕР ДАМУЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ

282         Түркітілдес елдер  әлеуметтанушыларының V Конгресі

Sosyal sermaye kavramı içinde sermaye kelimesini barındırı-

yor olsa bile nakit olarak bir şey ifade etmemektedir. Ancak burada 

var olunan, gelecekte kullanılmak üzere biriktirilen unsur güvendir. 

Kişilerin,  hükümetlerin  veya  devletlerin  diğer  kişilerle,  hükümet-

lerle ve devletlerle kurdukları iyi iletişim, doğru politikalar sosyal 

sermayenin  dolmasını  sağlar.  İçinde  bulunulan  bilgi  çağını  hiçbir 

nakit değeri olmadığı halde en az diğer sermaye türleri kadar etkisi 

olan sosyal sermaye kavramı giderek yalnızlaşan insanoğlunun sım-

sıkı sarılması gerekli bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Artık 

gelişmişliğin göstergeleri olan ekonomik faktörlerin yanı sıra sosyal 

sermaye faktörünün de çok önemli bir kavram olduğu kabul edilir 

bir gerçektir. 

Sosyal sermaye kavramı

Sermaye kelime anlamı olarak, gelir ve kazanç gibi, fayda akışı 

sağlayan, maddi varlık birikimini ifade eder. Ancak, bugün, serma-

ye, maddi olan veya olmayan, her bir sermaye biçiminin fayda akışı 

sağladığı varlıklar sınıfını ifade eder. Yani, üretime sokulan, değerli, 

işlendikten sonra katma değer yaratan, değerinin objektif ölçütlerle 

ortaya  koyabildiği  maddi  varlıklar  olarak  ele  alınmasının  yanında, 

elde edilmesi güç, kullanılan süreçlerde fark yaratan, pazarda reka-

bet üstünlüğü sağlayan ancak objektif ölçütlerle de değer biçilmesi-

nin zor olduğu, maddi olmayan varlıklar da akla gelmektedir. Sosyal 

sermayede depolanan, biriktirilen ve ileri de kullanılması düşünülen 

insanlar arası ilişkiler, güvenle oluşan birlikteliklerdir. (Zengin, Ayaz, 

2010; 2). Sosyal sermaye kavramı �toplumu bir bütün olarak bir ara-

�toplumu bir bütün olarak bir ara-

toplumu bir bütün olarak bir ara-

da tutmak üzere tuğlalar arasındaki çimento ve parçaları birleştiren 

yapıştırıcı» şeklinde de açıklanır.(Aydın,2008,5)

Sosyal sermaye kavramı birey düzeyinde tanımlanabildiği gibi, 

kent  ve  hatta  ulus  düzeyinde  de  tanımlamak  mümkündür.  Kavram 

genellikle birey düzeyindeki tanımlamalarda, bireyin başarı amacına 

ulaşmasını sağlayan işbirliği eğilimleri, sosyal destek ağları ile ilişki-

lendirmiştir. Bunu yanı sıra sosyal sermaye, kent düzeyinde, daha çok 

«güven içinde yaşayabilme» olanakları ile bağlantılı olarak, sosyal 

kontrol ve suç oranı gibi göstergeler aracılığıyla tanımlanmaktadır. 

Ulus düzeyinde ise sosyal sermaye, güven ilişkilerinin kurumsallaş-

ması ve sivil toplum etkinliklerinin gelişmesiyle karakterize edilmek-

tedir. 

НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН

                  

 

 V Конгресс социологов тюркоязычных стран                      283    

Türkiye’nin  sahip  olduğu  örf,  adet  ve  dini  inançları  açısından 

sosyal sermayenin birçok izine rastlanılmasına rağmen Türkiye’nin 

47 ülke arasında yapılan Dünya Değerler Araştırmalarında 45. Sırada 

yer alması kayda değer bir konudur. (Ayaz, Pehlivanoğlu, 2012)

Dünya bankasının ülkeleri sınıflandırmak adına yaptığı çalışma-

lar sonucu elde ettiği verilere göre, ilk olarak Amerika Birleşik Dev-

letleri, Japonya, Almanya, Büyük Britanya Birleşik Krallık, Fransa, 

İtalya gibi ülkeleri dünya ekonomisinin lideri konumuna getirerek G6 

(Group of Sıx) kurmuş sonra, 1975 yılında Kanada’nın, daha sonra 

da Rusya’nın katılmasıyla G8 (Group of Eight) tanımını kullanmıştır. 

Bu tanımlamanın kavramı G20 kadar genişlemiş Türkiye’de kendi-

ne 17. sırada yer bulabilmiştir. IMF, G20 diye adlandırılan ülkeleri 

de kendi aralarında gruplandırılarak ülkelerin ilk harflerinden oluşan 

BRIC (Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin) diye adlandırılan gelişme-

ye aday ülkeleri belirlemiş, BRIC+3 diyerek Meksika, Endonezya ve 

Türkiye’yi ilave etmiştir. İlerleyen zamanlarda IMF bu ülkeleri E7 

(emerging economies, gelişim, gelişmekte olan ekonomi) adı altın-

da değerlendirmeler de bulunuştur. Bu çalışmada da E7 ülkeleri olan 

Brezilya,  Rusya,  Hindistan,  Çin,  Meksika,  Endonezya  ve  Türkiye 

arasında değerlendirilmeler yapılacaktır. 

Sosyal sermayenin göstergeleri ve ölçülmesi

Sosyal sermayenin ölçümü üzerine gerçekleştirilen çalışmalara 

bakıldığında, bu çalışmaların sosyal sermayeyi ne şekilde ölçülebile-

ceğine ilişkin ortak bir noktada buluşamadığını, buna karşın tümünde, 

sosyal sermaye kavramının ölçümünün oldukça güç olmasına vurgu 

yaptığı görülmektedir.

Sosyal sermayenin ölçülmesinde karşılaşılan güçlüklerin neden-

leri ise genel olarak şu şekilde ortaya koyulmaktadır (Altay, 2007; 

341):



Çok boyutlu her şeyi kapsayan nitelikte olmasıdır.



Sosyal sermayenin bağlamsal yapısı nedeniyle ölçümüne 

ilişkin sonuçların değerini yitirmesi, hatta geçersizleşmesidir.



Sosyal sermayenin işlevselliği açısından bilgi veremeyecek 

olmasıdır.

Bu kriterler gelişmekte olan ülkelerin ortalamalarıyla Türkiye or-

talamaları karşılaştırılacaktır.

ТҮРКІТІЛДЕС ЕЛДЕР ДАМУЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ

284         Түркітілдес елдер  әлеуметтанушыларының V Конгресі

GÖSTERGELER

TÜRKİYE 

ORT.

BRIC ORT.

GSYİH İçinden Ar-Ge İçin Ayrılan Pay

0,6935

1,1435

Ar-Ge 2011 Yılında Yapılan Harcamalar

6,9 milyar $

37,25 milyar $

Bin Kişi İçindeki Araştırmacı Sayısı

2,34

2,85

Bilimsel Teknik Ve Dergi Makaleleri

8296

17756

Patent Başvuruları

181

32178

Ülkelerin Okur Yazar Ortalamaları

90,81

94,33

Öğrenci Başına Yıllık Eğt. Harcamaları

53,81

77,45

Yüksek Öğretim Okullaşma Oranları

*45,81

32,74

Her Yüz Kişideki İnt. Kullanıcı Sayısı

*38,17

25,75

İleri teknoloji ihracatı (milyon dolar)

2745

60891

E-devlet Kullanım Oranları

0.5281

0,5921

Güven Endeksi

*0,699

0,6823

Cezaevi nüfusu

64,051

278,68

100.000 kişideki suçlu oranı

92

182

Vergi Oranları

43,9

55,94

Boşanma Oranları

*0,5

9.254

İntihar Oranları

*3,7

12,58

Kişi Başına Düşen GSYİH ( dolar)

*9849,8

6434,21

Göç Oranları

*-125000

-699585

Kaynak:

 http://data.worldbank.org/indicator/SM.POP.NETM; http://www.divor-

cereform.  org/gul.html  http://www2.unpan.org/egovkb/datacenter/CountryView.aspx, 

OECD Factbook 2011: Economic, Environmental and Social Statistics ISBN 978-92-

64-11150-9 – © OECD 2011, OECD, Education at a Glance, 2009, sayfa 202. 

Sosyal  sermayenin  belirleyici  unsurlarının  daha  iyi  anlaşılma-

sında  sosyal  sermaye  miktarının  bir  toplumda  nasıl  ölçüldüğü  çok 

önemli bir konudur. 2003 yılında Bjornskov ve Svendson tarafından 

yapılan  bir  literatür  çalışmasında  sosyal  sermayeyi  ölçmeye  yöne-

lik 10 kadar denenmiş yönteme rastlanmıştır (Bjornskov vd., 2003; 

9-17),  Bu  ölçümlerde birbirine yakın ve  birbirinden farklı kriterler 

kullanılmış olsa da bu yazarlarca mikro ve makro olmak üzere ikili 

bir ayrıma tabi tutulmuşlardır. Mikro yaklaşım kapsamında; bireyle-

rin gönüllü kuruluşlara üyelikleri ve güven derecesi; Makro yaklaşım 

kapsamında ise; hükümetin gücü, bireylerin gönüllü kuruluşlara üye-

НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН

                  

 

 V Конгресс социологов тюркоязычных стран                      285    

lik oranları yer almakta ve Freedom House tarafından her yıl düzenle-

nen �Özgürlük Endeksi� sonuçlarının bu konu ile ilgilenenlerce çoğu 

zaman kullanıldığı görülmektedir. Norris ise 2002’de yaptığı çalış-

mada bu iki yaklaşımı bir araya getirerek, bireylerin genelleştirilmiş 

güven düzeylerini, herhangi bir kuruluşa üye olup olmadıklarını, bu 

kuruluşlarda aktif rol oynayıp oynamadıklarını endekse dâhil etmiştir 

(Altay, 2007; 341).

Putnam sosyal sermayenin önemli bir unsuru olarak tanımladığı 

sosyal ağları derneklere üyelik oranları ile ölçmektedir. Yardım der-

nekleri, okul aile birlikleri, izcilik grupları ve kardeşlik dernekleri bu 

kapsamda yer almaktadır.

Sosyal  sermaye  ve  bilgi  toplumunun  göstergeleri  olarak  de-

ğerlendirilmeye  alınacak  olan  kriterler;  GSYİH  içinden Ar-Ge  için 

ayrılan  pay, Araştırmacı  sayısı,  patent  ve  makale  sayısı,okur  yazar 

oranı, internet kullanıcı sayısı, teknoloji ihracat rakamları, e-devlet 

oranı,güven endeksi, cezaevi nüfusu, suçlu oranı, boşanma ve intihar 

oranları, vergi ve göç oranlarıdır.

Geniş  ve  kapsamlı  göstergelerin  yokluğunda  toplumlarda  var 

olan  güven  durumu  en  kabul  edilir  göstergeler  konumunda  bulun-

maktadır. �Güven� sosyal sermayenin en önemli unsuru olarak ifa-

�Güven� sosyal sermayenin en önemli unsuru olarak ifa-

Güven� sosyal sermayenin en önemli unsuru olarak ifa-

� sosyal sermayenin en önemli unsuru olarak ifa-

 sosyal sermayenin en önemli unsuru olarak ifa-

de edilmektedir. Metodolojik olarak güven tanımlamaları ne olursa 

olsun,  sosyal  sermayenin  ve  güvenin  belirleyicilikleri  konusunda 

uzlaşmaya  varılmış  gibidir.  Makro  düzeydeki  değişkenlerden  ülke-

lerin  gelir  düzeyleri  ve  gelirlerin  adil  dağılması  sosyal  sermayenin 

ve  bireyler  arası  güvenin  gelişimine  pozitif  katkıda  bulunacaktır. 

Bu  konuda  yapılan  en  önemli  girişim  Dünya  Değerler Araştırması 

(World Values Survey) gelmektedir. Yapılan bu araştırmada insanlara 

yöneltilen şu soru toplumların güven durumunu açığa çıkarmaktadır: 

� Sizce genelde insanların çoğuna güvenilebilir mi? Yoksa başkala-

 Sizce genelde insanların çoğuna güvenilebilir mi? Yoksa başkala-

rıyla herhangi bir ilişki kurarken veya bir iş yaparken hiçbir zaman 

dikkati elden bırakmamak mı gerekir ?» Bu soruya verilen cevaplar 

eğer evet, «insanların çoğuna güvenilebilir» şeklinde oluşuyorsa bu 

toplum güven açısından yüksek bir yerde, diğer şık «dikkatli olmak 

gerekir»  seçeneği  öne  çıkarsa  da  düşük  güvenli  bir  toplum  olduğu 

şeklinde anlaşılmaktadır.

Sosyal sermayenin göstergelerine göre Türkiye

Yapılan çalışmanın bulgularının genel olarak değerlendirilmesi 

maddeler halinde aşağıda yer almaktadır: 

ТҮРКІТІЛДЕС ЕЛДЕР ДАМУЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ

286         Түркітілдес елдер  әлеуметтанушыларының V Конгресі



Türkiye ekonomisi yapısı, yatırımları ve sahip olduğu değer-

ler açısından sınıflandırıldığında 111 ülke ile birlikte sanayisi hızla 

gelişmekte olan ve teknoloji satın alan ülke olarak gelişmekte olan 

ülkeler sınıfına girmektedir. 



Türkiye  okuma  yazma  oranı  açısından  değerlendirildiğinde 

son yıllarda yapılan yatırımlara rağmen hızla gelişmekte olan ülkeler 

içinde iyi bir değere sahip değildir.



Bilgi  toplumunda  gelişimin  temeli  olarak  gösterilen Ar-Ge 

yatırımları  açısından  değerlendirildiğine Türkiye  hem  OECD  ülke-

lerinden  hem  de  hızla  gelişmekte  olan  BRIC  ülkelerinden  daha  az 

yatırım yapan ülke konumundadır.



GSYİH’dan  eğitime  ayrılan  pay  açısından  incelendiğinde 

Türkiye ile hızla gelişmekte olan ülkeler arasında büyük farklar oldu-

ğu değerlendirilmiş, bu farkın yükseköğretim olarak değerlendirildi-

ğinde ise daha da fazla olduğu görülmüştür.



Türkiye nüfusunun%52’lik kısmın genç nüfus olarak değer-

lendirildiği ve genç nüfusun eğitimine verilecek önemin bilgi toplu-

mu olma yolunda anahtar rol alacağı değerlendirilmektedir.



Türkiye’de  öğrenciler  daha  fazla  para  harcayıp,  öğretmen 

ve derslik olarak az olmaktan kaynaklanan ilgiden daha az faydalan-

maktadırlar. Bunu yanında öğretim elemanlarının sayısı ve bu öğretim 

elemanlarının aldıkları ücretler açısından değerlendirme yapıldığında 

yine gelişmekte olan ülkeler içinde iyi bir dereceye sahip olunamadığı 

görülmektedir.



İleri  teknolojinin  ürünleri  olan  telefon,  bilgisayar,  ipod, 

internet  gibi  ürünleri  satın  alıp  kullanma  ve  değiştirme  sıklığı 

açısından  değerlendirildiğinde  dünya  sıralaması  listesinin  ilk 

sıralarında  yer  alırken  bu  teknolojileri  üretip  dış  pazarlara  satma 

açısından  değerlendirildiğinde  listenin  alt  sıralarında  yer  alındığı 

görülmektedir.



İleri  teknolojileri  üretip  pazarlar  da  var  olmayı  sağlayacak 

teknoparkların  sayısının  yeterli  olmadığı,  teknoloji  ithalatının 

ihracattan  daha  fazla  olduğu  değerlendirilmiştir.  İleri  teknoloji 

ürünlerinin pahalı ürünler olması sebebiyle satın alınan her ürün ülke 

ekonomisini daraltırken gelişmiş ülkelerin kaslarının dolmasına bu da 

zaten açık olan ekonomik farkın giderek açılmasına sebep olmaktadır.

НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН

                  

 

 V Конгресс социологов тюркоязычных стран                      287    



Bilgi toplumunun göstergeleri olarak değerlendirilen patent 

başvuruları  ve  makale/dergi  yazıları  açısından  değerlendirildiğinde 

bilgi toplumu olma yolunda sıkı çalışmak gerektiği ve Türkiye’nin 

daha yolun başında olduğu değerlendirilmektedir.



Küreselleşen dünya da bilginin hızlı yayılımını sağlayan ile-

ri teknoloji ürünleri olan bilgisayarlar vasıtasıyla kullanılan internet 

kullanım  oranları  açısından  değerlendirme  yapıldığında  OECD  ve 

BRIC  ülkelere  göre  zaten  az  olan  kullanım  oranı,  amacına  uygun 

kullanılmamakta, e-posta maksatlı kullanım araştırma maksatlı kul-

lanıma göre üç kat daha fazla olduğu değerlendirilmektedir. Ancak 

internet  için  ödenen  ücretler  olarak  dünyanın  en  pahalı  internetini 

kullanan ülkeler arasında olduğumuz da bir gerçektir.



Bilgi  toplumunda  eğitilmiş  insanın  önemi  bir  kat  daha  art-

mıştır.  Türkiye’de  genç  nüfusu  eğitmek  için  yükseköğretime  daha 

fazla önem verilmeli, okullaşma oranı, öğretim elemanı sayısı ve sağ-

lanan  imkânlar  arttırılarak  «beyaz  yakalı�  işçi  sayısının  artmasının 

sağlanması gerektiği vurgulanmıştır. 



Sosyal sermaye ve GSYİH oranları arasındaki bağlantı ince-

lenerek  ekonomik  refahlığın  güven  duygusuna  etkisi  değerlendiril-

melidir. Ekonomik olarak rahat olan kişiler de güven duygusu daha 

fazla olduğu bunun da sosyal sermayenin artmasına sebep olduğu de-

ğerlendirilmiştir.



Türk insanının özünde var olan yardımlaşma, dayanışma gibi 

insani duyguların yaşanılan siyasi ve ekonomik krizler, yapılan hatalı 

yatırımlar, devlet çıkarlarının önüne geçen siyasi ve kişisel çıkarlar 

sayesinde giderek törpülendiği, sonuçta güven duygusunun kaybol-

masına yol açtığı değerlendirilmiştir.



Sosyal sermaye oluşumuna destek veren en önemli yapıların 

başında sivil toplum kuruluşları gelmektedir. Bugüne kadar kavgacı, 

siyasi kimliklere bürünmüş sivil toplum kuruluşları artık hem işçinin 

hem işverenin hem de devletin çıkarlarını koruyacak politikalar belir-

lemeli ve dünya da mevcut diğer sivil toplum kuruluşlarıyla kendini 

karşılaştırarak politikalarını güncellemelidir.



Güven  duygusunun  yaygınlaştığı  toplumlarda  suç  oranının 

düşük  olduğu,  bununda  güvenlik  harcamalarının  azalmasına  sebep 

olduğu  vurgulanmıştır.  Ülkelerin  GSYİM’dan  yapılan  harcama  ka-

lemlerinde en fazla yer tutan güvenlik harcamalarını yerine vatandaşa 

жүктеу/скачать 5,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: