Национальные стратегии развития тюркоязычных стран
НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН
жүктеу/скачать 5,46 Mb. Pdf көрінісі
|
НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН
V Конгресс социологов тюркоязычных стран 261 Summary The short summary In article the sociological bases of an ethnonational modernization dis- course of the Tatars who have gained the development under the influence of the European Modernist style are considered. Influence of a social and economic environment of the Soviet industrialization and specifics of a ratio of culture of the ethnic majority (Russians) and ethnic minority (Tatars) still make inertial impact on a current state of ethnic culture of Tatars, the Tatar language and national mass media. Keywords ethnicity, modernization, language competence, social struc- ture, ethnonational identity, nationalist discourse Kısa özet Bu makalede, sosyolojik taban Tatar modernizasyon söylem, alınan kendi gelişimine etkisi altında avrupa Modernizm. Etkisi sosyo-eko- nomik çevre sovyet sanayileşme ve özgüllük oranları, kültür, etnik çoğunluğu (Rusça) ve etnik azınlık (Tatarlar) şimdiye kadar vermekteyiz ataletsel etkisi mevcut durumu, etnik kültür, tatar, tatar dili ve ulusal medyanın.
yapı, этнонациональная kimlik, milliyetçi söylem ТҮРКІТІЛДЕС ЕЛДЕР ДАМУЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ 262 Түркітілдес елдер әлеуметтанушыларының V Конгресі ТУРЕЦКАЯ РЕСПУБЛИКА TÜRK DİLLİ ÜLKELERDE DİNİ DEĞERLER Prof. Dr. Hayati Tüfekçioğlu İstanbul Üniversitesi, Rektor mustesari ve sosyoloji bolum baskani Prof. Dr. Veysel Bozkurt İstanbul Üniversitesi, Sosyal degişim ve sosyal kurumlar bolumu başkanı Prof. Dr. Birol Yeşilada Portland State University USA Giriş Aguste Comte’dan Karl Marks’a, Friedrich Nietzsche’den Max Weber’e, 19. yüzyılın hemen hemen tüm sosyal teorisyenleri, modern toplumun gelişine paralel bir biçimde, dini değerlerin sosyal hayatta- ki etkisini yitireceğini ve bunun yerini, rasyonel/seküler bir anlayı- şın alacağını iddia etmişlerdir (Casanova, 1994; Berger ve Zijderveld, 2009). Nitekim sonraki yıllarda dinin modern/kentli toplumun haya-
Berger’ın da bulunduğu bazı sosyologlar, 1970’li yıllardan itibaren sekülerleşme tezine karşı itirazlarını dile getirmeye başlamışlardır (Berger, 2008; Casanova, 2007). «Bilimsel materyalizm»e iman eden seküler bir «Homo-Sovye-
kültürü ve dini değerleri bastırmış ve dini sınırlayan modernleşme kampanyaları düzenlemiştir. 1928 yılından başlayarak Orta Asya’da göçebeler yerleşik hayata geçmeye ve kolhozlara katılmaya zorlan- mıştır. Geniş ölçekli tarımsal üretim planları ile bu politikalar haya- ta geçirilmeye çalışılmıştır. Yine bu amaçla eğitim ve dil reformu- НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН
V Конгресс социологов тюркоязычных стран 263 nu başlatılmıştır (Gullette 2010; Taşdelen, 2011). Sovyet yönetimi, Orta Asya halklarının dini ve ulusal kimliklerini ortadan kaldırarak, Sovyet kimliğini benimsetmek ve yeni bir kültür yaratmak istemiş (Abazov, 2007) ve bu amaçla dini değerler, güç kullanarak kamusal alandan çıkartılmıştır (Khalid, 2007).
Sovyet yönetimi, başlangıçta şeriat mahkemelerini destekleye- cek kadar serbest davransa da, 1920’lerin ikinci yarısından itibaren bu kurumları lağvetmiştir. İslami okulları ve camileri kapatmış ve din adamları baskı altına alınmıştır. Diğer birçok bölge olduğu gibi, Ku- zeybatı Kafkasya’da da Sovyet yönetimi döneminde dini gelenekler
lu, 2012). Zaman zaman politikalarında konjonktürel değişmeler olsa bile, Sosyalist yönetimin dine mesafeli duruşu özünde değişmemiştir. Bir Kafkas ülkesi olan Azerbaycan’ın, kendine has bir din anlayışı- na sahip olduğu söylenebilir. Anayasasında resmi dine yer vermeyen Azerbaycan, bünyesindeki önemli Şii unsuruyla bu çalışmada ele alı- nan ve hepsi Sunni olan diğer Türk dilli toplumlardan kimi yönleriyle ayrılmaktadır. Kazaklar, her ne kadar İslam ile 14. yüzyıldan itibaren tanışma- ya başlasalar da, İslam’ın bölgede asıl yaygınlaşması Volga Tatarları kanalıyla ve Ruslar’ın teşvikiyle 19. yüzyılda olmuştur. Kazakları’n göçebe yaşam biçimleri bu gecikmenin en önemli sebepleri arasın- da sayılmaktadır. Din konusunda daha az sınırlayıcı ve daha çok toleranslı olan Kazak kültürü, İslam öncesi ritüellerin bir kısmını İslam’a eklemleyerek yaşamaya devam etmiştir (Aydıngün ve Tüfek- etmiştir (Aydıngün ve Tüfek- çioğlu, 2012; Kort, 2004). Bazı yazarlara göre (Rashid, 1994) kentli Kazak kadınları, Rus kadınlardan bile daha özgür olmuştur. Göçebe kökenden gelen ve göçebeliği devam ettiren Kazak, Kır-
öncesinde de, en gevşek formları ile benimsenmiştir. Dini ritüellere özellikle doğum, ölüm, evlenme gibi törenlerde başvurulur ve günlük ibadetini yapmak isteyenler de bu görevlerini daha çok bireysel olarak yerine getirirlerdi. Buna karşılık Özbekler, Tacikler, hatta Tatarlar ara- sında İslamiyet hayatın her safhasında etkili olmuştur (Togan, 2012). Sovyet politikalarının bölgenin kültürel gelişimi üzerinde derin izler bıraktığı konusundan yaygın bir kanaat vardır (Abazov, 2007). Bugün Orta Asya faklı geleneklerin ve kültürlerin bir karışımını tem- ТҮРКІТІЛДЕС ЕЛДЕР ДАМУЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ 264 Түркітілдес елдер әлеуметтанушыларының V Конгресі sil etmekte ve halen de Rus/Sovyet etkisi bölgenin kültür ve siyaseti üzerindeki varlığını (Öniş, 2001). Örneğin 1991 yılında Sovyet yö- netimi çöktüğünde çoğunluğu kuzey-doğu bölgelerinde yaşayan, Rus kültürü/değerleri ile yetişmiş (Russophone) kentli Kazaklar2ın, Rus- ya ile yakın bağları olmayan bir hayatı endişe ile karşıladığı ifade edilmiştir (Dave, 2007 ).
Öte yandan İslam’a daha yakın olan ve güneyde yaşayan Kazaklar’ın da dinle ilişkileri daha çok kültürel düzeydedir. Bunların çok azı İslam’ın kurallarını günlük hayatlarında tatbik etmektedirler. Yine çok küçük bir bölümü, ibadet için dini bilgiye (bazı surelerin ezberine) sahiptirler. Özbekçe ve Türkmence tercümelerinde olduğu gibi Kuran’ın Kazakça’ya tercümesi de ancak 1990’lı yılların başın- da olmuştur (Cummings, 2005). Bazı yazarlar (Gullette, 2010; Liczek & Wandel, 2009) böl- gedeki İslami gelişme ile pre-Sovyet normların canlandığını iddia ediyorlar. Onlara göre, tarihsel bir kurgu olarak Kırgızistan’da «derin geçmiş» dirilmektedir. Günümüz Kırgız dilinde «mankurt, Kırgız değerlerinden sapmayı simgelemektedir. Mankurtlaşmak sadece atasını tanımamaktan ve Kırgız olmaktan çıkmak değil, aynı zamanda insanlıktan çıkmayı ifade etmektedir. Manas destanı- na dayandırılan ulusal birlik, çalışkanlık, yurtseverlik, ulusal onur, halklar arasında uyum ve işbirliği, eliaçıklık, doğayla uyum, Kır- gız devletinin korunması, bilgiyle refaha ulaşmak ve hoşgörü gibi değerlerle Kırgız kimliğinin ana öğeleri oluşturulmaya çalışılmak- tadır. Ancak halen Kırgızistan’da bir hedef ve değerler sisteminin oluşturulamaması şikâyet edilen konular arasında belirtilmektedir (Gürbüz, 2012). Din, bölgede milli kimliği oluşturmanın en önemli ögelerinden birisi haline gelmiştir. Günümüzde az sayıda kentli Özbek düzenli ibadet etmekte ya da camiye gitmektedir. Ancak Özbekler, hayırseverlik, diğer Müs- lümanlar’la dayanışma içinde olmak, aileye ve büyüklere saygı gibi İslami değerlerle gurur duymaktadırlar (Spechler, 2008). Dindar Müslümanlar’ın çoğunluğu sufi geleneği benimsemektedir. Özbek- ler arasında «El işte, gönül Tanrı’da» anlayışı, çalışmanın bir ibadet gibi yorumlanmasına yol açmıştır. Sovyet döneminde 1960’lı yıllar- dan itibaren, hükümet kontrolünde olan «resmi» İslam ile kontrolde olmayan ve negatif çağrışımları olan «paralel» İslam ayrımları ya- НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН
V Конгресс социологов тюркоязычных стран 265 pılmaya başlanmıştır. Sovyet döneminde, tarikatlar, gizli paralel bir örgütlenme ve tehdit olarak görülmüştür (Louw, 2007). Otoriteryen günümüz Özbek yönetimi, devlet kontrolündeki resmi İslam’ı destekliyor. Ancak dini liderler ve imamlar, din kay- naklı siyasi muhalefeti engellemek için yakından izlenmektedir. İzin
şinin hapishanelerde olduğu ifade edilmektedir. Ancak bazı yazarla- ra göre (Balım ve Gürbüz, 2012) radikal din ve devlet arasındaki
boyutlara ulaşabilmektedir. Khalid’e ( 2007) göre Orta Asya’da din, toplumda iktidarı sürdürmek için istismar edilen araçlardan birisi ha- line gelmiştir. Türkiye’de devlet, Cumhuriyetle beraber, Fransız tipi bir laiklik anlayışını benimsemiş olsa bile din, toplumda merkezi bir rol oyna- maya devam etmiştir. Bazı yazarlara göre (Kanra, 2009) Atatürkçü- lük, dini kontrol ederek, ulus inşa etmenin bir aracı olarak kullanmaya çalışmıştır. Şerif Mardin ilk baskısını 1967’de yaptığı ‘Din ve İdeo- loji’de Türkiye’nin değer boşluğunun gözleri kamaştıracak boyutta olduğunu söylüyor. Ona göre, «Alt sınıflarda bu değer boşluğu İslami olarak bildikleri itikatlara sıkı sıkıya sarılmak suretiyle halledilmek istenmiştir. Aydınlarca ‘batıl itikatların artışı’ olarak değerlendirilen bu niteliklerin toplumsal ve siyasal davranış boyutlarına dönüşeceği şüphe kabul etmez» durumdur. Mardin’in 40 yıldan fazla bir süre önce yaptığı bu öngörülere paralel bir biçimde, 2000’li yıllarda İslamcı ideoloji içinde yetişen bir kadro AK Parti ile iktidara gelmiştir. Ancak Türk modernleşmesi, diğer toplumsal gruplarda olduğu gibi muhafazakâr çevreleri de etki- lemiştir. Nitekim AK Parti kurucuları, değiştiklerini, dini siyasetten ayırdıklarını ve demokrasinin kurallarını benimsediklerini deklare etmişlerdir (Demiralp, 2009). Dünya Değerler Araştırması’nın daha önceki anket sonuçları da ortaya koymuştur ki, Türkiye, özellikle Av-
Noor-
dijk, 2010
). Yine Türk toplumunun Batı ile karşılaştırıldığında ayırt edici diğer özellikleri arasında, düşük güven düzeyi ve kadercilik de yer almaktadır (Esmer, 1999).
grubu olarak dâhil edilmiştir. Rusya’da 1721’de Büyük Petro ТҮРКІТІЛДЕС ЕЛДЕР ДАМУЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ 266 Түркітілдес елдер әлеуметтанушыларының V Конгресі tarafından, Moskova Patrikhanesi’nin kaldırılmasından itibaren
eğitim ve dini seremonilerle sınırlandırılmıştır. Diğer taraftan Rus- ya’da dinin Rus düşüncesini yönlendirdiğine ve rasyonalizmin ona uzak olduğuna dair de yaygın bir inanç vardır ( Schrooyen, 2004). Bunun yanında Sovyetler Birliği’nde uygulanan din karşıtı politika-
liğin gelmesiyle, dini değerlere ilginin ve ibadethanelerin sayısının arttığı sıkça dile getirilmiştir (Yaman, 2008). Sosyalist deneyimin etkisi Rusya’da Müslüman Orta Asya cumhuriyetlerinden çok derin olmuştur. Kısaca ifade etmek gerekirse, Türk dilli ülkelerde dini değerle- ri incelemeyi amaçlayan bu çalışmanın temel argümanı, Türk dili
Bu iddianın alt başlıkları «Dünya Değerler Araştırması»nın data seti- ni dayanarak test edilecektir.
Türk dili konuşan ülkelerde dini değerleri ortaya koymak için Dünya Değerler Araştırması’nın (DDA) son dalga veri seti (2011) kullanılmıştır. Data seti 36 ülkeyi kapsamakla birlikte, bu tebliğde Türkiye, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Azerbaycan ve kontrol grubu olarak Rusya verisi kullanmıştır. Son dalgada Türk dili konu- şan ülkelerden Türkmenistan’ın verisi yer almadığı için, bu ülke ana- lizlere alınamamıştır. Toplamda 9607 kişiyi kapsayan veri setinin yüzde 16,7’sini Tür- kiye,
10,4’ünü Azerbaycan, 15,6 ’ünü Özbekistan, 15,6’sını Kırgızis- tan, 15,6’sını Kazakistan ve 26’sını da Rusya oluşturmaktadır. Verinin yüzde 44,8’i erkek, yüzde 55,2’i kadınlardan oluşmaktadır. Katılan- ların yüzde 66.8’i dini aidiyetini Müslüman, yüzde 22.2’si Ortodoks, yüzde 11’i ise hiçbir- bağlı değil şeklinde ifade etmiştir. Hiçbir dine mensup olmadığını ifade edenlerin oranı en yüksek yüzde 27 ile Rus- ya’dadır. İkinci sırayı Kazakistan almaktadır. Bunların dışındaki ül- kelerde bu oran oldukça düşüktür. İncelenen ülkeler arasında kentleşme oranı en yüksek olanlar, Rusya (%73.5) ve Türkiye’dir (%71). Kentli nüfusun en düşük oldu- НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН
V Конгресс социологов тюркоязычных стран 267 ğu ülkeler ise Kırgızistan (%35) ve Özbekistan’dır (%37). Azerbay- can (%52,2) ve Kazakistan’da (%53,6) kentli nüfus ortalamanın biraz üzerindedir. Çocuk sayısı ve evlik oranı en yüksek olanlar, kırsal nüfusun çoğunlukta olduğu Özbek ve Kırgızlar arasındadır. Diğer ülkelerin hepsinde çocuk sayısı ortalaması 2’nin oldukça altındadır. Ruslar, evlik oranı ve çocuk sayısında en düşük (%1,3), fakat boşanma ora- nı en yüksek olandır. Aile tarzı Türk dilli ülkelerde Rusya’dan be- lirgin biçimde ayrılmaktadır. Örneğin boşanma ve evli olmaksızın birlikte yaşayan Müslümanlar’ın oranı Ruslar’la karşılaştırıldığında çok düşüktür. Sadece Rus kültürünün daha yoğun etkisinde olan ve bünyesinde önemli bir Rus nüfusu da barındıran Kazakistan’da bu oran, Ruslar’a kısmen yaklaşmaktadır. Özellikle hiçbir dine mensup değilim diyenlerde, evlilik oranı azalmakta, buna karşılık boşanma oranları artmaktadır. Hala nüfusunun yüzde 5,7’si biçimsel eğitimi olmadığını söyleyen Türkiyeli Türkler arasında eğitim en düşük dü- zeydedir. Eğitimde en yüksek oran ise Rusya ve Kazakistan’dadır. 2012 İnsani Gelişme İndeksi’nde Rusya 55, Kazakistan 69, Azerbaycan 82, Türkiye 90, Özbekistan 114 ve Kırgızistan 125. sıra- dadır. Yani özellikle Rusya ve Kazakistan dışındakilerin sıralamadaki yerleri oldukça kötüdür. Altı ülkenin de son 12 yılın ortalama büyüme
Azerbaycan’ındır. Dini değerlere ilişkin bulgular Sosyologlar, insanların çocuklarına, onların gelecekte ihtiyaç duyacaklarına inandıkları değerleri aşıladıklarını iddia ederler (Boz- kurt, 2014). Ankete katılanlar içinde dindar çocuk isterim diyenle- rin oranı en çok yüzde 37,3 ile Türkiye’dir. En düşük oran ise yüzde
( Χ²=683,345, df=5, P< 0, 000). Müslümanlar için cenazeler dışında bugünlerde camiye (Müs- lüman olmayanlar için, Cenazeler, evlenmeler, vaftizler dışında bu- günlerde sinagoga/kiliseye) ne kadar sık gidiyorsunuz ? soruna en
tümünde yüzde 10’un oldukça altındadır. ТҮРКІТІЛДЕС ЕЛДЕР ДАМУЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРЫ 268 Түркітілдес елдер әлеуметтанушыларының V Конгресі Tablo.1’de görüldüğü şekilde hemen hemen hiç ibadet etmedi-
bekler, Ruslar ve Kazaklar izlemektedir. Tablo 1 Ulke* Camiye(Sinagog/Kiliseye) ne kadar sık gidiyorsunuz? % within Ulke Camiye(Sinagog/Kiliseye) ne kadar sık gidiyorsunuz ? Total Haftada bir defadanfazla Haftada bir Ayda bir Özelgünler - de, bayram - larda Yılda bir Yılda bir de - fadandaha az Hiç; hemen hemen hiç Ulke TR 12,1
18,5 4,0
30,1 2,6
5,7 27,0 100,0 AZ 2,9
2,3 4,2
36,4 5,7
5,2 43,3 100,0 OZ- BEK 1,1
3,7 4,8
32,6 3,1
15,5 39,3 100,0 KRG 9,4
19,9 9,2
22,4 3,0
8,7 27,4 100,0 KA- ZAK 2,1
6,8 10,8
26,5 9,1
8,3 36,4 100,0 RU 1,5
3,3 8,8
27,4 10,5 11,2
37,3 100,0 Total 4,7
9,0 7,3
28,7 6,1
9,4 34,8 100,0 ( Χ²=1444,372, df=30, P< 0, 000) Cenazeler, evlenmeler dışında ne sıklıkta dua edersiniz? so- rusuna yine Türkler (%62.2) ve Kırgızlar (%51.6) günde bir veya birden fazla dua ederim cevabını vermişlerdir. Yine en çok Özbekler
cevabı vermiş- lerdir. Bu diğer Müslüman ülkelerle karşılaştırıldığında hayli seküler sayılabilecek bir kitledir. Hiç dua etmem diyenlerin diğer Müslüman ülkelerdeki oranı, Malezya’da%, 1,1, Nijerya’da%0,1, Pakistan’da% 0,6’dır.
НАЦИОНАЛЬНЫЕ СТРАТЕГИИ РАЗВИТИЯ ТЮРКОЯЗЫЧНЫХ СТРАН
V Конгресс социологов тюркоязычных стран 269 Tablo 2 Ülkeler *Ne sıklıkta dua edersiniz % within Ulke N e sıklıkta dua edersiniz Total Günde birkaç defa Günde bir defa Haftada birkaç defa Sadece dini tör enlerde Sadece özel dini günlerde Yılda bir defa Yılda birden az Hemen he - men hiç Ulke TR 47,3 14,9 18,5 3,6 8,9
1,2 1,3 4,3
100,0 AZ 14,3 1,9
2,4 8,5
23,5 3,7 3,9
41,9 100,0 OZBEK 11,8 6,0
2,8 3,9
7,4 1,4 12,6 54,2 100,0 KRG 36,2 15,6 10,6 5,3 11,5
2,1 8,9 9,7
100,0 KAZAK 6,7
9,9 8,1
14,7 16,1 3,3 7,4
33,8 100,0 RU 8,4
7,0 8,6
11,5 13,0 3,9 7,9
39,7 100,0 Total 20,3 9,5
8,9 8,1
12,8 2,6 7,2
30,5 100,0 ( Χ²=3114,287, df=35, P< 0, 000) �Camiye (sinagoga/kiliseye) gidip gitmediğinize bakmaksızın siz
жүктеу/скачать 5,46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|