Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 232-сурақ. Булиіық ет ж иырылуының м олекулалы қ м еханизм і
қандай? Б ұлш ы қ ет ж иы рылуының молекулалық негізін актин мен миозиннің электромеханикалық жанасу ерекшелігі құрайды. Актин мен миозиннің өзара өрекеттесуі саркоплазмалық торда сақталатын кальций иондарының қатысуымен жүреді. Тітіркенгенге дейін, не- месе босаңсу сатысында, актин мономері миозинмен өрекеттесе ал- майды. Оған тропонин кешені мен миозин молекуласының соңғы бөлшектерінің белгілі пішіні (конформациясы) мүмкіндік бермейді. Кальций иондарының актин мен миозиннің өзара әрекеттесуіне өсері актин жіпшелерінің құрамьша енетін тропомиозин мен тропониндік кешен арқылы жүреді. Алдымен әрекет потенциалы ықпалымен сар- коплазмалық тордан кальций иондары шығып, олар тропонин бело- гымен қосылады да, тропониндік кешен пайда болады. Кальций ион- д ар ы м ен қо сы л у н өти ж есін д е т р о п о н и н н ің п іш ін і ө згер іп , тропомиозинді актиннің екі тізбегі арасындагы науашаға итереді де, оны ң тығындық өсерін тиады (42-сурет). Осының нөтижесінде актиннің арнаулы учаскелері ашылып, оны ң миозин өсінділерінің басымен байланысуьша, көлдеңең көпіршелердің пайда болуына жағдай туғызылады да, жиырылу күші пайда болады. Көлденең көпіршелердің ескек төрізді қимылдары миофибриллалар бойында тіркес орналас- қан саркомерлерді қысқартып, етгің жиырылуын тудырады. Миозиннің көлденең өскіндерінің басында АТФ-аза ферментінің катализдік белсенді орталығы орналасады. Өскін басы актин жіпшелеріне бекіген кезде магний иондарының қатысуымен АТФ-аза активтеніп, АТФ- ті ыдыратады. Бүл процестерде бөлінген қуат ет талш ы қтары н жиырылту үш ін пайдаланылады. 42-сурет . Бүлшық етгің жиырылу механизмі. Актин мен миозиннің өрекетгесуін бейнелейтін Ф. Мерсон схемасы /1982/ ' ккгин Г У Л Ангин Тропомиаэині Т рonoM*f О О ІГс^ Г Мітин_________ I аитш А К Т Ш I ^»Тюпошн / / _______ МИОЩ 1 220 Жиырылу процесі аяқталысымен АТФ қуаты арқылы кальций сора- пы іске қосылып, кальций саркоплазмалық торга кері қуылады да, ет талшығының цитоплазмасында оның концентрациясы азаяды. Осының нөтижесінде акгомиозиннің АТФ-азалық белсеңцішіі басылады да, миозин- нің көлденең өскіндері акгиннен ажырайды, ет босаңсьпт, ұзарады. 233-сурақ. Еттің жиырылу процесі қалай куаттандырылады? Бұлш ық ет химиялық энергияны механикалық және жылу энер- гиясына айналдыратын қүрылым. Әрекет үстінде ол энергияның көп мөлшерін жылу түрінде жоғалтады. Қуат көзі ретінде бұлш ық ет АТФ-ті пайдаланады. Бұл қосылыс ыдыраған кезде бөлінген қуат торша мембранасының ішкі жөне сьіртқы беткейінде натрий мен калий иондары концентрациясының градиентін қамтамасыз ететін натрий-калийлік сораптың қызметі атқарылуы, актин жіпшелерін миозин жіпшелерінің бойымен жылжытьш, етті жиырылту, кальций иондарын саркоплазмалық торга қайта айдайтын кальцийлік сорап өрекетін қамтамасыз ету үшін жұмсалады. Ет жиырылған кезде АТФ ыдырап, АДФ, бейорганикалық фос фор жөне энергия бөлінеді. АТФ миозиннің АТФ-азалық белсенділігі арқасьшда ыдырайды. Бұл фермент өсерін актин мен магний ионда ры жандандырады. Демек, бұлшық ет өрекеті барысында АТФ қоры кеми түседі, сондықтан ет тек АТФ -тің қайта түзілуі (ресинтезі) толассыз жүріп отырғанда гана қызмет атқарады. Ал АТФ ресинтезі креатинфосфаттың креатин мен фосфор қы ш қы лы на ыдырауы нөтижесінде жүреді. Бүл реакция барысында бөлінген фосфор қыш - қылының қалдыгы АДФ-ке ауысады да, АТФ түзіледі. креатинкиназа Креатинфосфат + А Д Ф --------------------------- ► АТФ + креатин Креатинфосфат та химиялық реакциялар нөтижесінде қайта түзіліп отырады: Креатин + Р + тотығу энергиясы - » креатинфосфат Бұлш ық етгің ұзақ жөне қарқынды өрекеті кезінде креатинфос фат қоры да азаяды. Мүндай жағдайда АТФ гликолиз жөне ұлпалық тыныс реакциялары арқылы қайта түзіледі. АТФ-ті бүлш ы қ етте қайта синтездеу үшін глюкоза мен гликогеннің қуаты пайдаланыла ды. Бұл реакция барысында сүт қы ш қы лы бөлінеді. Аэробты жаг- дайда сүт қышқылы Кребс айналымында тотығып, көміртегінің қос тотығы, су бөлінеді жөне АТФ түзіледі. Сүт қы ш қы лы ны ң негізгі бөлігі гликогенез процесі арқылы қайтадан гликогенге айналады. Ауыр 221 жұмыс кезінде АТФ-ті қайтадан түзу процесінде май қышқылдары- ның тотығуы нөтижесінде бөлінген қуат пайдаланылады. С оны мен, бүлш ы қ ет жиырылуы үш ін қуат көзі ретінде АТФ пайдаланылады. Қ айта синтездеу процесі дұрыс жүрген жағдайда он ы ң ет құрамы ндағы мөлшері өзгермейді, тек еттегі гликоген қоры ғана азаяды. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|