Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| Жиырылгыштық деп ет талшықтарының тітіркеңдіргіш өсерімен өзінің
ұзындығы мен ширығу деңгейін өзгертетін қасиетін айтады. 229- сурақ. Жиырылу жылдамдыгына қарай ет талшықтары қалай ж іктеледі? Жиырылу жылдамдығына қарай ет талшықтары шапшаң жөне баяу әрекеті болып бөлінеді. Шапшаң өрекетті, немесе фазалық, талшықтарда саркоплазмалық ретикулум жақсы дамиды да, одан кальций иондары оңай, тез шыға- ды. Мұндай талшықтар қанмен нашар жабдықталады, жиырылған- нан соң шапшаң босаңсиды жөне оларда тотықтырғыш ферменттердің белсенділігі томен келеді. Олардың талшықтары ақ түсті, ірі өрі үзы- нырақ, құрамында миоглобин аз, гликоген көп болады. Баяу өрекеті, немесе тонустық, талшықтардың түсі қызыл, диаметрі жіңішке, тотықтырғыш ферменттерінің белсенділігі жоғары жөне олардың құрамында миоглобин көп, гликоген аз жинақталады. Ш апшаң өрекетгі еттер белгілі мерзім ішіңде АТФ-ті көп жүмсайды жөне тонустық жиырылу кезінде қуатгы аз сақтайды. Сондықтан статикалық жүмыс атқарылғанда (мысалы, дененің кеңістіктері жағ- дайын сақтау үшін) организм негізінен баяу өрекеті қызыл талшық- тарды, ал жылдам қимыл атқару үшін шапшаң өрекеті ақ талшық- тарды пайдаланады. 230- сурақ. Булшық ет жиырылуының қандай турлері болады? Бүлш ы қ етте изотониялық, изометриялық жөне ауксотониялық жиырылу түрлері кездеседі. Изотониялық жиырылу кезінде ет талшықтарының ширығу деңгейі өзгермей, оның тек ұзындығы қысқарады. Тәжірибе жағдайында изо- тониялы қ жиырылу оқшауланған бұлш ық етке аз ғана жүк іліп, электр тогымен тітіркендірген кезде байқалады. Изометриялық жиырылу жағдайында бүлшық етгің ұзыңдығы өзгер- мей, тек ширығу деңгейі артады. Төжірибе жағдайында жиырылу- ды ң бүл түрі оқш ауланған бүлш ы қ етке тым ауыр ж үк іліп, тітіркендіргенде байқалады. 218 Табиғи жағдайда таза изотониялық, немесе таза изометриялық, жиырылулар кездеспейді. Денеде бұлш ы қ еттің екі ұшы сүйек ры- чагына бекіген, сондықтан ол жиырылған кезде өзі эсер ететін мүшенің салмағына тең кедергіні, немесе антагонист еттердің қар- сылыгын жеңу керек. Демек, өрекет үстінде ет талшығы өрі ширы- ғады, өрі қысқарады. Ауксотониялық жиырылу деп бүлш ық еттің ширығу деңгейі мен ұзындығын өзгерте жиырылуын айтады. Қимыл әрекет үстінде етгер ауксотониялық жиырылу жағдайында болады, бірақ онда не изото- ниялық, не изометриялық жиырылу басымырақ келеді. Тітіркендіру жиілігіне байланысты ауксотониялық жиырылу дара жөне қарыса жиырылу (тетанус) түрлеріне бөлінеді. Қарыса жиыры лу кертпешті (тісті) жөне жазық қарысу болып бөлінеді. 231-сурақ. Булшық еттің жиырылу процесі қалай атқарылады? Бұлш ық еттің жиырылу механизмі өте күрделі, сондықтан оны түсіндіру мақсатында бірнеше теория ұсынылған. Олардың алгаш- қысы - актомиозиндік теория. 1939 жылы В.А.Энгельгардт пен М .Н.Любимова миозин белогына АТФ-ті ыдырататын АТФ -аза ферментінің қасиетгері төн екенін анықтаған, сондықтан АТФ әсерімен миозин жіптері қысқарып, ет жиырылады. Кейінірек Венгрия галы- мы А.Сцент-Дьорди ет талшығының қүрамында екінші - актин бе- логының болатынын анықтаған. Бұл белок миозинмен қосылып ак- томиозин кешенін түзеді. Актомиозиннің ферментгік белсенділігі миозиннен 10 есе артық болады. Бүл теорияға сөйкес актомиозин АТФ-ті ьщыратып, бөлінген қуат есебінен өзі жиырылады. Мейер үсынған жіпиіумақтық (мицелярлық) теория бойынша ми озин молекуласы өзара пептидтік байланыс арқылы біріккен амин қышқылдарыньщ үзын тізбегінен құралады. Бүл амин қышқылдары коллоидтық бөліктерге, — мицелл аларға, топтасады. Тыныштық жағ- дайыңда мицелл алар шиыршық (спираль) түрінде орналасады. Бүлшық ет қозған кезде шиыршықта оң жөне теріс зарядталған бүйірлік ион- дар тобы пайда болады. Олардың электростатистикалық тартылуы нотижесінде ет талшықтарының ұзьшдьиы қысқарады, ет жиырылады. Қазіргі кезде актомиозиндік теория негізінде А.Ходжкин үсын- ған протофибриллалардың сырганауы атты теория қабылданған. Бүл теорияға сөйкес тыныштық жағдайында актин протофибриллалары өздерінің үшымен миозин протофибриллаларының арасына еніп жата- ды. Бүлшық ет қозған кезде актин мен миозин арасындағы құрылым- ды қ жөне физика-химиялық байланыстар өзгеріп, актин жіпшелері 219 миозиннің бойымен саркомердің ортасына қарай жылжи бастайды да, Z -мембранасын өзімен бірге тартып, саркомер қысқарады. “Сыр- ғанау“ кезінде актин мен миозин жіпшелерінщ, А дискасының ұзын- дығы өзгермейді, ал И жөне Н дискалары қысқарады. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|