Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан

Сағаның (кіреберістің) қапшықтарында сезімтал торшалар шоғыр- 
ланған дақ деп аталатын дөңестеу бөлік болады. Бұл сезімтал торша- 
лардың бір бөлігі цилиндр пішінді келеді де, екінші ұшы сүйірлене 
бітеді.  Оның  сүйір  ұшында бос тұрған  бір  қимылдағыш жөне  бір- 
біріне жабысқан 60-80 кірпікшелер орналасады.  Бүл торшалар ерек- 
ше іркілдек зат массасына батьш жатады. Осы массаны отолит жар- 
гагы  (отолит  мембранасы)  деп  атайды.  Оның  беткейінде  көптеген 
алты қырлы өте майда фосфор-көмір қышқылды кальций кристал- 
дары - қулақтас (отолиттер), - жатады, ал жарғақ сезімтал торшалар 
кірпікшелерін қысып түрады (56-сурет). Қимыл үдегенде не баяула- 
ғанда, дененің, бастың кеңістіктегі қалпы өзгергенде отолит өз сал- 
мағымен торша кірпіктерін не кереді, не басады, не бір бүйірге тар- 
тады. Осыдан сезімтал торшалар тітіркеніп жағдайды орталық жүйке 
жүйесіне хабарлайды.
Вестибулалық аппаратгьщ рецепциялық торшалары вестибулалық 
түйін түзетін қос өрісті торшалар өсінділерімен синапс арқылы жал- 
гас ады. Осы қос өрісті торшалар аксондары есту жүйкесінің вестибу- 
лалы қ тармағын түзеді.  Вестибулалық аппаратта пайда болған им- 
пульстер есту жүйкесінің талшықтарымен сопақша мидағы вестибу- 
лалы қ ядроға беріледі.  Осы жерде қимыл сипаты, дене мен бастың 
кендстіктегі жағдайы жайлы ақпаратгар алғашқы талдаудан өтеді. Со- 
пақша мидың вестибулалық ядроларынан өткеннен кейін вестибула- 
лы қ аппаратгың аф ф еренпік жолы айқасады да, таламустың вентро- 
базальды қ  қүры лы м дары на  бағытталады.  Бүл  құрылымдардан 
аф ф ерен п ік импульстер үлкен ми жарты шарлары қыртысының са- 
май бөлігіне жіберіледі.
296-сурақ.  Заттың дәмі қалай анықталады?
Дөм сезу талдағышының қызметі арқылы ауыз қуысына түскен 
қоректің сапасы, сипаты анықталады. Бұл талдағыштың қабылдау- 
шы бөлігі тіл бүртіктерінде, жүмсақ тандайда, жүтқыншақтың артқы 
бетінде,  бадамшада жөне  көмекей  қақпашығында орналасады.  Тіл 
бүртіктері  шатырша,  жапырақша  және  орлы  болып  бөлінеді.  Осы 
бүртіктер ішінде эпителиальды құрылым - дәм жуашыгы, орналаса­
ды.  Дөм  жуашығы  сопақш а  пішінді,  жуа төрізді  болып  келеді.  Ол 
бүйірлі, ұрш ы қ пішіндес дәм торшаларынан жөне цилиндр пішінді 
сүйеніш торшалардан тұрады да, тілдің көп қабатты эпителийі бойында 
орналасады. Дөм торшаларының ұшында майда түкгер (кірпікшелер) 
болады.  Дөм  жуашығы  кілегей  қабы қ  беткейінде  дәм  саңлауы деп 
аталатын кішкентай тесікпен ашылады.
286
Әр тіл бүртігінде бірнеше дәм жуашығы орналасады. Олар әсіресе 
орлы бүртіктерде көптеп саналады.  Орлы буртіктвр тщдің түбірінде 
жөне  үстіңгі  беткейінде  орналасады.  Шатырша.  буртіктвр  тщдің 
үстінде, бүйір беткейінде орын тебеді. Тілдің кілегей қабығында дөм 
сезу рецепторларымен  қатар температураны,  жанасуды,  қысымды 
қабылдайтын сезімтал нерв үшгары болады. Дөм сезу процесі сілекейде 
еріген химиялық заттарды дөм саңлауы арқылы дәм торшаларының 
микротүктеріне өсер етуінен басталады. Күрделі биохимиялық жөне 
биоэлектрлік процестердің нөтижесінде дәм торшаларының рецеп- 
торлары қозады. Тітіркеніс дөм рецепторларынан үшкиі, тіл-көмекей- 
лік, кезеген және беттік (дабыл шегі) жүйкелер тармақтары арқы - 
лы сопақш а мидағы алғаш қы  дөм сезу орталығына беріледі.  Осы 
Қүрылым нейрондарының аксондары өзара айқасқаннан қейін та- 
ламустың доға төрізді  ядроларына,  содан  кейін  үлкен  ми  жарты 
шарлары  қы рты сы на  —  сом атосенсорлы қ  қы рты сты ң  төменгі 
бөлігіне,  - бағытталады.
Қазіргі кездегі жіктеуге сөйкес ащы, тузды, қышқыл, төтті жөне 
су дәмі болады. Қышқыл дөмді сугегінің еркін иондары, түзды дөмді - 
кейбір түздар,  ащы жөне төтті дөмді  -  өр түрлі  құрылымды  заттар 
тудырады. Бір дөм жуашығы тек ащы дөмді, екіншісі — тұзды дөмді, 
үшіншісі - қышқылды т.с.с. қабылдауға бейімделген. Дегенмен, бір 
бүртікте  өр  түрлі дәмді қабылдайтын рецепторлар  қатар  орналаса 
береді, сондықтан бір бүртік бірнеше дөм түріне реакция бере алады. 
Сонда да тілдің ұшы - тәтгіге, бүйір беткейінің орта бөлігі - қышқыл- 
ға,  тілдің түбі  -  ащы дөмге,  тілдің ұшы  мен  бүйір  беткейі  — тұзды 
дәмге сезімтал. Дөм сезу талдағышы шөп қоректі жануарларда ж ақ- 
сы, жыртқыштарда - нашар дамыған.

жүктеу/скачать 13,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: