Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| 297-сурақ. Иіс талдагышы қалай қурылган және иіс қалай қабыл-
данады? Адам мен жануарларда иіс талдағышының қызметі дистанциялық хеморецепциямен байланысты. Иіс талдағышы ең ерте дамыған тал- дағыштың бірі, ол қоршаған ортадағы биологиялық маңызды химия- лы к сигналдарды қабылдауды қамтамасыз етеді. Иіс талдағышьшьщ жетілу деңгейіне қарай жануарлар макросматиктер жөне микросма- тиктер болып бөлінеді. Макросматиктерге - иіс талдағышы жақсы дамығандарға, - сүт қоректілер жатады. Адамда, китге, маймылда иіс талдағышы нашар дамыған. Олар микросматиктер. Иіс талдағышының шеткі бөлімі мүрын қуысында, кеңсіріктің жоғарғы жолында орналасқан иістік төсемік болып табылады. Ол 287 рецепциялық, сүйеніш жөне негіздікторшалардан құралады. Сүйеніш торшаларының апикальдық ұшы тармақтанып, айырланып жатады. Негіздік торшалар тереңірек орналасады, олар эпителий қабатының бетіне шықпайды. Олардан сүйеніш торшалар мен рецепциялық тор шалар өсіл отырады. Иісті қабылдауды шашақты рецепциялық торшалар қамтамасыз етеді. Бастапқы хеморецепция - химиялық заттардың әсерін қабыл- дау, - осы торшалар шашақтарының мембранасында жүреді деген болжам бар. Иіс торшалары қос өрісті торша болып табылады. Олар- да пайда болған тітіркеніс иіс нервімен иіс жуашығына беріледі. И іс жуашығы іші қуыс, немесе қарынш алы , құрылым. Онда топтасқан торш алар алты қабатта орналасады. Бірінш і фиброзды қабат иіс нейрондарының өсінділерінен құралады. Осы талшықтар ұштары түрлі торшалар өсінділерімен синапс түзеді. Олардың ішінде негізгісі - митральды торшалар болып табылады. Бірінш і реттік иіс нейрондары ны ң терминалдары мен иіс жуашығы торшалары - н ы ң дендриттері шумақ, немесе гломерула, - деп аталатын екінші қабат құрайды. Осы шумақта қозу процесі жинақталады деген бол жам бар. Митральды торшалар төртінш і қабат түзеді.О ның бір жағында сыртқы - үшінші, екінші жағында сыртқы - бесінші тор- лы қабаггар орналасады. Бұл қабаттар нерв торшалары өсінділерінің ұйы сқан жері болып табылады. Алтыншы қабат дәнді торшалар- ды ң шоғырлануынан түзіледі. Иіс жуашығынан басталған талшықтар алдыңғы мидың бірнеше құрылымдарына бағытталады (иіс төмпешігіне, алдыңғы иіс ядро- ларына, препириформды жөне преамигдалярлық қыртысқа, бадам- ша кеш енінің медиальдық жөне қырты сты қ ядроларына). М идың аталған құрылымдары мен гиппокамп иістік түйсіктің қалыптасу- ы н қамтамасыз етеді. Қазіргі кезге дейін иістің түрлері толық жіктелмеген, сол себепті иісті көбінесе иісті шығаратын заттардың атымен атайды. Мысалы, жуа, раушан, сірке иістері. Х.Хенинг иісті иіс шығаратын заттардың химиялық қүрамына қарай жіктеген. Д.Эймур жіктеуіне сөйкес жеті түрлі иіс болады. Олар камфора, жупар, гул, жалбыз, эфир, өткір жөне шірік иістер. 298-сурақ. Терінің сезімдік қызметін қалай тусіндіруге болады? Тері дененің сыртқы жабындысы болып табылады, сондықтан ол арқылы организм қоршаған ортаның өр түрлі өсерлерін қабылдайды. Теріде температураны, жанасуды, қысымды, ауырсынуды сезінетін рецепторлар болады (57-сурет). 288 57-сурет . Тері рецепторлары: 1- Фатер-Пачини денешіктері, 2- Мейснер денешіктері, 3-түк түбірінің нерв шумақтары, 4-жалаңаш нерв үштары, 5-Меркель денешіктері, 6 -Краузе сауытшасы, 7-Руффини денешіктері. Ж ылуды терідегі Руффини денеш ікт ері, су ы қ ты қ ты К раузе сауытшалары, ж анасуды - М аркель торшалары м ен М ейснер жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|