Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан

Атқаратын қызметіне,  эсер багытына қарай гормондар үш топқа 
бөлінеді.  1) Эффекторлық гормондар - олар тікелей нысана мүшелер- 
ге  өсер  етеді.  2)  Троптық гормондар -  эффекторлық гормондардың 
түзілуі мен бөлінуін жандандырады. 3) Релизинг гормондар - гипофиздің 
троптық гормондарының бөлінуін жөне гипоталамустың нейросекре- 
циялы қ қы змеіін реттейді.
191-  сүрақ.  Гормондарга қандай қасиеттер тән?
Гормондарға оларды биологиялық белсенді заттардың басқа топ- 
тарынан ерекшелендіретін бірнеше қасиет төн.
1. Алшақ (дистанциялық) эсер - гормондар өздері түзілген бездер- 
ден алш ақ орналасқан мүшелер қызметіне эсер етеді.
2.  Өзіндік  эсер  -  өрбір  гормон  организмде  жүретін  белгілі  бір 
процеске ғана эсер етеді. Дегенмен, жеке мүшелер қызметіне немесе 
белгілі бір процесіі реттеуге бірнеше гормон қатысуы мүмкін. Олар- 
ды ң әсері не бірыңғай (синергиялық), не кереғар (антагонистік) бо- 
луы  мүмкін.
3.  Зор  биологиялық  белсенділік.  Гормондардың аз  мөлшерінің өзі 
үлкен биологиялық жауап тудырады. Мысалы,  1 г адреналин 10 млн 
бақаның оқшауланған жүрегінің жиырылу күшін артгырып, жүмы- 
сын жиілетеді.  1 г инсулин 125 мың қоянда гипогликемия  тудырады.
4.  Гормондар  молекулалары  ықіиам  болады,  сондықтан  олар  ка- 
пиллярлар қабырғасынан оңай өтеді.
5. Көптеген гормондарга түліктік-турлік өзінділік сипат төн бол- 
майды, сондықтан олардың практикада қолданылу аясы кең болады.
6.  Гормондар улпаларда узак, сақталмай, тез бузылады, сондықтан 
ішкі секреция бездері оларды толассыз бөліп отырады.
7. Гормондар тек тірі организмде гана әрекет етеді, олардың өсері 
тірі торшалар мен қүрылымдарға ғана бағытталған.
192-  сурақ.  Гормондар әсері қалай атқарыладьі?
Гормондар өз бетінше жеке реттеуші жүйе құрамайды. Олардың 
түзілуі мен қанға бөлінуі организм функцияларын реттейтін біртұтас 
нервті-гуморальдық тізбектің бір ғана буыны болып табылады.
Гормондар нысана мүше торшаларына не тікелей, не нерв жүйесі 
арқылы эсер етеді. Олардың жеке мүшелер мен зат алмасу процесіне 
тікелей өсері ферменттік жүйе арқылы атқарылады. Гормондар фер- 
менттер концентрациясы мен белсенділігіне эсер ете отырып, торша 
мембранасының ферментке деген өтімділігін өзгертеді, ферменггің 
субстратқа өсерін жандандырып, не тежеп,  рибосомалар мен поли- 
рибосомалар белсенділігін өзгертеді, митохондриялар мен лизосома- 
ларға ықпал етеді.
182
Бір гормон бір мезгілде бірнеше ферменттерге ықпал етеді. Мыса­
лы ,  кортизон  митохондриялардағы  а-кетоглю таратоксидазаның 
өрекетін тежеп, бауырда глюкозалы- р-фосфотазаның түзілуін ж ан­
дандырады, аталық жыныс безінде тестостерон мен гиалуронидаза- 
ның белсенділііін күшейтеді, қуы қ безінде қы ш қы л фосфотазаның 
түзіпуін жандандырады, тыныс ферменттерінің белсенділігін артгы­
рып, үлпалық тынысты жақсартады.
Гормон  өрекетінің  м еханизмі  оларды ң  өздерінің  қүры лы м  
ерекшелікгеріне, қасиетгеріне молекулаларының мөлшеріне жөне эсер 
ететін нысана торшалардың ферменттік жүйелері мен беткейлік мем- 
бранасының құрылым ерекшелікгеріне байланысты. Гормондар өсері 
мембраналық жөне торшалық болып бөлінеді.
Мембраналық эсер белок тектес гормондарга төн. Олар торша  ішіне 
отпей, оның мембранасындағы рецепторлық аппаратқа бекиді де, торша 
ішіндегі биосинтездік процестерге мембрананың ферментгік жүйелері, 
і іростагландиндер, кальций иондары т.б. элементгер арқылы эсер етеді. 
Гормондардың бұл тобы торша мембранасындағы аденилциклаза (АЦ) 
ферментінің белсенділігін артгырады. Осы фермент пен торша ішіндегі 
фосфодиэстераза ферментінің қосарланған өсерінен аденозинүшфос- 
фор  қышқылы  (АТФ)  циклдік  аденозинді  -3-5  —  монофосфатқа 
(цАМФ) айналады.  Бүл қосылыс торша ішіндегі алмасу процесінің 
өмбебап ретгеушісі болып табылады жөне екінші медиатордың рөлін 
атқарады  (бірінші  медиатор  болып  гормондар  саналады).  цАМФ 
белсенділігін магний иондары, простагландиндер, фосфодиэстераза 
жандандырады. Аденилциклаза мен фосфодиэстераза цАМФ-пен біріге 
отырьш ядро қызметіне жене торша ішінде жүретін процестерге  эсер 
ететін аденилциклазалық жүйе қүрайды.

жүктеу/скачать 13,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: