Нәпсі – жар , шайтан – бөрі қорғалаған, Ойнаған – иман – жарға қозы- лақтай . Солардан саулығыңды сақтанбасаң, Қоя ма аңдып жүрген бөрі шаппай ? [E.К]
– деген жыр шумақтарында образды ойлау арқылы нәпсіге
тыйым болмайтын жерде имандылық адамдықтың болуы да мүмкін еместігі
танымдық метафоралар арқылы айтылады.
Бірқатар сөз жекеше тұлғада тұрып-ақ көптік ұғымды білдіре алады.
Нұртуғанның «Қарасай–Қази» дастанында: Қалипаның Қарасайға айтқаны:
Қарасай топырақ жасын берсін саған, Жеткерсін жаратқан хақ талабыңнан! [H.К.IIт] – деп жырлайды. Мұндағы
«топырақ жасы» тіркесі
көптік категорияда қолданылып, адамзаттың өмір жасымен байланыстырып,
танымдық метафора жасап тұр.
Өмір тәжірибесінен тұжырымдап, қорытып ақыл-ғибрат айту − өсиет
өлеңнің негізгі белгісі. Сондықтан да болар, ақын жырлаған өсиет өлеңдерде де
ғибрат сарын басым. Өлеңдерде өмірмен қоштасып жатқан басқа адам атынан
жазылғанымен де ақынның өмірден түйген ой-толғаныстары афоризмге
айналған:
« Адам – ит, дүние – киік, әй, аға!» деп, Сәлемді көп көрдің бе бір жазарға?! [Е.К.]
«Тоғашы топқа болдың» дегеніңше, Сен десең: «Адам – егін, өлім – орақ» [Е.К.]. Мұнда Ерімбет ақын пенделердің дүниеден өтер алдындағы
психологиялық көңіл-күйіндегі құбылыстың сипатын
танымдық метафора арқылы танытады.
Адамзат заттар мен құбылыстарды танып білуде олардың ең басты
айрықша белгілерін салыстыру, ұқсату сияқты қасиеттерін жинақтап, ортақ
белгілерінің негізінде жаңа ұғымға белгі, қасиет тұрғысынан атау береді.
Келтірілген деректерде –
ұқсату заңы аталымға негіз болған.
Тіл бірліктерінің жасалуын метафоралану негізінде қарастыру, олардың
мағынасын ұлттық танымдық болмысына байланысты сипаттау сөздердің
табиғатын жаңа қырынан тануға жетелейді.
116
Ғалым Ғ. Қалиев пен Ә. Болғанбаев еңбектерінде метафораның үш түрі
анық
түсіндірілген:
