П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет166/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   162   163   164   165   166   167   168   169   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ИНТОНАЦИЯ
8 ИНТОНАЦИЯ
Кез келген тілдін фонетикалык жүйесі оның 
се гм е н ттік б ө л ш ек те р ін е н , я ғ н и сөздердің
д ы б ы с т а р ы н а н ғ а н а (д а у ы ст ы , д а у ы с сы з) 
тұрмайды, ол тілдің күрделі суперсегменттік 
деңгейін, сөйлемдердің, мәтіннің жалпы инто- 
нациялы қ сипатын да қамтиды.
Әуелде “ и н то н а ц и я ” терм ині латы н н ы ң
“ іпіопаге” “ қатты сөйлеу” деген сөзінен пайда 
болғанымен, бұл терминнің қазіргі мағынасы әрі 
күрделі, әрі сан қырлы. Әуен (мелодика), пауза, 
қарқын (темп), интенсивтілік, екпін, ырғақ, про- 
содикалық тембр интонацияны ң компоненттері 
болып табылады. С оны мен, интонация - кеп 
ф ункциялы күрделі құбылыс. Тілдің басқа эле- 
менттерімен салыстырғанда интөнацияның өзіне 
ғана тән қасиеттері мен ерекшеліктері бар.
Интөнация мен сәйлеу дыбыстарының қай- 
сысы бұрын пайда бөлғаны ж айында әр қилы 
д е р е к т е р б а р . И н т ө н а и и я м ен с ө й л е у
дыбыстарының адамдардың бір-бірімен қатынас 
жасауында атқаратын рөлі ерекш е. И нтөнация 
дыбыстан бұрын пайда бөлған деп есептеледі. 
Бұған дәлел ретінде дамуы ж өғары саналатын 
үйірлі хайуанаттардың өзара қаты настары нда 
өлардың дауыс интөнациясының құбылуының мэні 
зөр екенін айтуға бөлады. Олар сол дауыс интона- 
циясының өзгерістерін аңдап, өзара қатынастарына, 
тіршіліктеріне сигнал қабылдайды.
Демек, сөйлеу тілінің пайда бөлуынан көп 
бұрын үйірлі хайуанаттардың қарым-қатынасы- 
на қы змет еткен интөнация деп жөрамалдауға 
бөлады. И нтөнацияны ң адамдардың қарым- 
қатынасындағы ең алғаш қы құрал екендігін өн- 
төгенез корсеткіштері де дәлелдей түседі. Мыса- 
лы, бесіктегі сәбилер алдымен уілдеуден бастап 
қана қөймай, сөз мағы насы н түсінбесе де, ана- 
сы ны ң дауыс ы рғағы н , сөздің интөнациясы н 
ұға бастайды, сөған сай әрекет жасайды. О ған 
біреу қатты сөйлесе, иегін кемсеңдетіп жылай 
бастайды, ал енді біреу жағымды дауыспен “агу- 
агу” , “ кіш -кіш ” десе және сөл сияқты анасы- 
ның еркелеткен сөздерін естіп, өлардың мағы- 
насын ұқпаса да, көздерін жаутаңдатып, езу 
тартып күледі.
И н т ө н а ц и я т ө н ы н ы ң ( т ө н а л ь н ө с т ь )
адамдардың қарым-қатынасында үлкен өрын ала-
тыны мәлім. Бір сөздің айтылу интөнациясы на 
қарап, ол создің қандай сезім мен айты лы п 
тұрғаны н білу адамға қиын емес. Сонды қтан 
интон ац и ян ы ң сөйлеуден, сөзден бұрын пайда 
б өл ған ы н м өйы ндай өты рып, өн ы ң кейінгі 
сөйлеу тіліндегі мэнінің зөр екенін де баса айту 
керек.
И нтөнация сөйлеу тііінде естілуімен қатар 
жазба тілде (сөйлемде, мәтінде) де өқылады. 
Мысалы, жазушы жазғанының басқалар өқы ған- 
да қалай естілетінін, өның қандай интөнациямен 
айтььіатынын ескеріп, тиісті тыныс белгілерін 
қөйып өтыруының себебі сөнда болса керек.
С ө й л е у тіл ін д егі и н т ө н а ц и я н ы н ж азба 
мэтінде көрініс табуы табиғи нэрсе ж эне жа- 
зы лған мәтінді м азм ұны на қарай дұры стап, 
мәнерлеп өқу да өның интөнациясына баііланыс- 
ты. Егер мэтіннің интөнациясын өзгертігі, яғн и
қатар тұрған сөздердің ырғақтықтөгітасуын, сө- 
нымен байланысты паузасын жылжытса, өның 
стилистикалық реңкі ғана емес, сөздерінің ф ам - 
м атикалы қ м ағы насы да өзгеріп кетуі мүмкін. 
Д е м е к , и н т ө н а ц и я л ы қ қ ұ б ы л ы с т а р м ен
фамматикалық құбылыстардың арасындағы бай- 
ланы с өте күрделі және құбылмалы бөлып ке- 
леді. К ү рд ел і м әтін д ер д егі и н т ө н а ц и я н ы ң
көмпөненттерін, өның көріністерін өған мейлінше 
үңіліп, экспериментті зерттеу арқылы ғана анық- 
тауға болады. Қ азақ тілі жүйесіндегі сан алуан 
синтаксистік- коммуникативтік құрылымдарда 
и н т о н а ц и я ж ә н е о н ы ң е д и н и ц а л а р ы м ен 
компоненттері өзара эр қилы күрделі қатынас- 
тарға түсіп өтырады. Түрлі синтаксистік құры - 
лымдарда интөнациялы қ көмпөненттердің ала- 
тын өрны ерекше. Оның сөйлемдегі сөздерді се- 
м ан ти к а л ы қ -қ ұ р ы л ы м д ы қ тө п тар ға бөлуде, 
өларды бір-бірімен байланыстыруда мэні зөр. 
Күрделі мәтіндердегі сөйлемдердің түрлеріне 
қарай интөн ац и я эр түрлі көм муникативтік, 
эмөциялы қ м азм ұн ға не бөлып, өзара түрлі 
қарым-қатынастарғатүсіп, мэтіннің жалпы маз- 
мұны м ен э м ө ц и я л ы қ р ең кін түрлендіруде 
айрықш а қызмет атқарады.
Ж алпы тіл білімінде интөнация сөйлемді 
сөмдайтын ең маңызды универсалды фактөрлар- 
дың бірі саналады , өны ң көм п өн ен ттерін ің
сөйлемнің эр алуан түрлерін түзіп, диф ф ерен- 
циялауда ж эне бір-бірінен айырып ажыратуда 
өрны ерекше.


106


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   162   163   164   165   166   167   168   169   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет