П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


 .1 . И Н Т О Н А Ц И Я Н Ы Ң Б І Р Л ІК Т Е Р І



Pdf көрінісі
бет168/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   164   165   166   167   168   169   170   171   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

8 .1 . И Н Т О Н А Ц И Я Н Ы Ң Б І Р Л ІК Т Е Р І
Тіл жүйесінде дербес бір құбылыс ретінде 
интонацияның өзіндік спецификалық мағынаға 
ие болатын бірліктері бар. Қай тілде де олардың 
сан ы белгілі бір м ө л ш е р д е н асп ай д ы . Ол 
бірліктерді тіл білімінде суперсегменттік фоне- 
ма, интонациялы қ конструкция, интокема, ин- 
тонациялық морфема деп әр түрлі атайды. Себебі 
интонация оз алдына дербес құбылыс саналға- 
нымен, ол әр тілде әр түрлі өрнектеледі, әр тілдің 
форма және мазмұн категорияларымен ты ғыз 
бай лан ы сты болады. Ж о ғар ы д а келтірілген 
атаулардың ең қолайлысы - интонема. Сегменттік. 
бөлшектерді - фонемаларды фонология зертгейтін 
б о л с а , 
с у п е р с е г м е н т т ік
б ө л ш е к т е р д і-
интонемаларды интонология зерттейді. Фонема 
мен интонеманың арасында принципті айырма- 
шылық бар. Ф онемаға қарағанда интонеманың 
деңгейі жоғары. Өйткені ф онем а таңба емес, 
оны ң бір-ақ қыры (формасы) бар, ал мазмұны


ИНТОНАЦИЯНЬІҢ ҚЫЗМЕТІ
107
жоқ, интонема - ол таңба, оның формасы да, 
мазмұны да бар. Интонеманы морфемамен неме- 
се сөзбен салыстыруға болады. Сөйлемнің бар- 
лы қ түрлерінде де интонеманың өзіндік орны, 
атқаратын қызметі бар. Сөйлемнің қай-қайсысы 
да интонемасыз сомдала алмайды, олардың әрқай- 
сысының өзіне тән интонациясы бар. Сөйлемнің 
қай түрінің болса да, сомдалып, аяқталып, ком- 
муникативтік ф ункцияға ие болып тұруы үшін 
интонеманың мәні ерекше. Бір сөзден тұратын 
атаулы сөйлемдерді сөйлем етіп тұрған интона- 
ция екені белгілі. Мысалы: 
Өрт! Көктем!
Қай тілде де сөйлеушінің жадында сол тілдің 
негізгі интонемалары сақталады және бұл инто- 
немалар сөйлесудің эталоны болып табылады. 
И нтонемалар ф онем алар сияқты өзінің просо- 
дикалы қ өлшемдері және ерекшеліктерімен ва- 
риантгарында көрініс табады. Ал ол варианттар- 
дың қайсысын қолдану-қолданбау сөйлеуш інің 
мақсаты мен еркіне байланысты. И нтонеманың 
да фонема сияқты дифференциялау қасиеті бол- 
ғанды қтан, негізгі қызметі сөйлемдерді ажыра- 
ту болы п табы лады . Б ей тан ы с тілдің сөзін
түсінбегенмен, интонемасын аңғарған адам оның 
интонациясыны ң, әуенінің ерекшеліктерін бай- 
қай алады. Интонема әрқашан синтагмада көрініс 
табады. С интагма қай тілдің болса да сөйлем - 
дерінің синтаксистік құры лы сы мен он ы ң ма- 
ғы насы н терең зерттеп түсінуге көмектеседі. Ең 
ш ағы н синтаксистік мағы налы қ сөз, сөз тіркесі 
және сөйлем синтагма түрінде ин тон ац и ялы қ 
формаға ие болады. Синтагмалар - үлкенді-кішілі 
паузалармен бөлінетін тілдің интонациялық маз- 
м ұнды қ үзінділері ретінде жай сөйлемде, ж ай- 
ылма сөйлемде, құрмалас сөйлемде, сондай-ақ 
біртақырыпты күрделі синтаксистіктұтастықтар- 
да сөзді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді қам ты п, 
оларды бір интонациялы қ жүйеге бағы нды ры п 
ұстап тұратын тәсіл. Мәтін ішіндегі синтагм а- 
лардың интонациясы н құбылтып, түрліше мән 
беріп о қ ы с а , о н д а ғы сөздердің и н то н а ц и я
арқы лы түрліш е топ талуы н ы ң н әти ж есін де 
шекарасы өзгеріп, басқа бір стильдік мағына алуы 
м үм кін. Әдетте синтагм ада көрін етін и нто- 
немалардың түрлерін анықтауда, айыруда инто- 
нацияны зерттеудегі белгілі құры лы мды қ және 
глобальдық екі әдістің соңғы сы , я ғн и глобаль- 
ды қ әдісі қазақ тіліне лайы қ. Бұл әдіс интона- 
цияны зерттеуде сөйлем дегі е к п ін н ің оры с 
тілін д егід ей ж ы лж ы м алы о р н ы н а қ ар ам ай , 
сегменттерін бүтіндей алып қарайды. Мұны қазақ
ж ән е б асқ а да түркі тілдерін де сөйлем дегі 
сөздердің басын қосы п тұратын ерекш е тәсіл - 
үндестік заңыны ң болуыментүсіндіруге болады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   164   165   166   167   168   169   170   171   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет