2 1 0
СӨЗЖАСАМ
деген туынды етістіктер
балта, қара, жақсы, таза
деген есім сөздердің туынды сөзге негіз болуы
арқылы жасалған. Осы туынды сөздердің бәрінің
м ағы насы негіз сөздердің м ағы насы м ен байла-
нысты:
балтала
- балта арқылы жасалатын қимы-
лы ң аты,
қарала -
қар аға
айналдыру қим ы лы -
ның аты,
ж ақсы ла-
ж ақсы ға айналдыру қиылы-
ның аты,
т азала -
тазаға айналдыру қим ы лы -
ның аты. Бұлар - бір сөзж асам ды қ тип арқы лы
ж асалған туынды сөздер. С онды қтан м ұндағы
жұрнақ
-ла
есім сөздерге қимыл м ағы насы н
қосы п, есім создерден етістік ж асаған я ғн и ту-
ынды сөздер негіз сөздерден басқа сөз табыны ң
сөзіне айналған, олардың сөз табы категориясы
өзгерген.
Негіз сөздің лексикалы қ м ағы насы ны ң ту-
ынды сөздің лексикалық мағынасына арқау, өзек
болуы негіз сөз бен
туынды сөздің м ағы н ады қ
б ай лан ы сы н ту ғы заты н ы түбірлес сөздерде,
сөзж асам дық ұяда, сөзж асам дық жұпта, сәзж а-
самдық тізбекте ан ы қ көрінеді.
Бір негізгі түбірден түрлі мағыналы жұрнақ-
тар арқы лы ж асалған туынды түбірлер түбірлес
сөздер аталады. М ысалы,
сан-сана-санаулы, жи-
жиын-жина-жиналыс, ек-егін-егіниіі-егіншілік
де-
ген сөздерде 3 түрлі түбірлес сөздер бар, олар
сан, жи, ек
негізгі түбірлерден ж асалған 3 түрлі
түбірлес сөздер. Б ұларды ң әрқай сы сы н да да
түбірлес сөздер толық қамтылмаған. Өйткені олар
сөзжасамдық ұяның бір тізбектері ғана. Түбірлес
сөздерді сөзжасамық ұя ғана толық қамтиды. Бір
сөзжасамдық ұяда қанш а туынды соз болса, оның
бэрі түбірлес созге жатады да,
ондағы туынды
сәздердің бәрінің м ағы налары байланысты бо-
лады, ойткені олар - бір негізгі түбірден өрбіген,
ж асалған туынды түбірлер. Түп негіз сәз олар-
дың м ағы на байланы сты лы ғы н туғызады. Ол
сөзж асам ды қ ж ұптан (
өн-өнім
т.б.) басталып,
сөзжасамдық ұяның бірінен-бірі тікелей өрбитін
сө зж асам д ы қ тізб ек тер ін ің бәріне қаты сты ,
сөзжасамдық ұяны ң әр сатысында қанш а туын-
ды сөз жасалса да, олар да бір-бірімен м ағы н а-
лы қ байланыста болады.
Созжасамдық ұяда ма-
ғыналық байланы ссыз соз болмайды. Ол м ағы -
налық байланыс созжасамдық ұядағы негіз созге,
әр ж ұптағы негіз созге созж асамдық тізбектегі
туынды сөздердің біріне-бірі негіз болып, негіз
соз бен негізді сөзден құралуына байланысты.
Бұл м ағы на негізділігінің м ағы на байланысты-
лы ғы н туғызуына тікелей қатысты.
Туынды сөздердің негіз сөздері лексикапы қ
мағынаның жасалуына қызмет етіп, оның негізін
қаласа, жұрнақ ол лексикалық мағынаның соз та-
б ы лы қ категориясы н өзгерткен. Чех ғалымы
М.Докули созжасамдық мағы на ономасиология-
л ы қ категория деп санап,
оны созж асам ды қ
көрсеткішпен байланыстырған. Туынды сөздердің
мағыналары негіз сөздің м ағы насы ның негізінде
туады. Мысалы,
жасар, көгер, бөлме,
әсе/ш сияқты
туынды түбірлердің мағынасы
жас, көк, бол, әсер
деген негіз сөздердің м ағы насы ны ң негізінде ту-
ған. Сондықтан негіз сөздер мен олардан жасал-
ған туынды түбірлердің м ағы насы байланысты
болады. Туынды создердің мағынасы негіз создің
мағынасына негізделе жасалатындықтан, туынды
сөздер негізді сөздер деп аталады делінген.
Д емек, мұнда туынды сөз м ағы н асы н жасау
тек ж ұрнақты ң мағы насы мен ш ектелмей, негіз
сөздің туынды сөздің м ағы насы н жасауда үлкен
қы зм ет атқараты ны байқалды. Ал
негіз сөздің
мағы насы н қалай өзгерту жұрнаққа байланысты.
Сонды қтан синтетикалы қ сәзжасамда негіз ғана
туынды соз жасаушы бірден-бір тұлға емес, онда
ж ұрнақты ң м ағы н а ж асауға қаты саты ны сөзсіз.
С онды қтан туынды мағына жасауда негіз сөзбен
бірге ж ұрнақ та қы змет атқарады. О сымен бай-
ланысты ғалымдардың бір тобы сөзжасамдық ма-
ғы на туынды сөздің құрам ы ндағы негіз сөз бен
қосы м ш аны ң мағы насы арқылы жасалатын жи-
ы нты қ м ағы на деп санайды. Бұл пікірмен келісу
орынды, ойткені жұрнақ негіз сөздің мағынасын
өзгертеді, оған үстеме мағына қосады. Я ғни негіз
сөзге жұрнақ қосылғанда, негіз сөздің мағынасы
озгеріссіз қала алмайды.
Ж ұрнақты ң осы қасиеті ерекш е көзге түсіп,
ғалымдар
көп уақытқа дейін, сөзжасамда негіз
сөзді ескермей, тек ж ұрнаққа ғана м ән беруіне
бұл себеп болды. Бұл ж ағдай - синтетикалы қ
сәзжасамда жұрнақтың да қызметі күшті екеніне
дәлел, ол созжасамда ж ұрнақ мәселесінің елеусіз
қалмауына негіз болды.
Сөзжасамдық жұрнақ туынды мағына жасау-
да негіз сөзбен қатар, негіз сөзбен бірге қызмет
етеді. Н егіз сөз бен
ж ұрн ақты ң қы зметтерін
бірінен-бірін бөлуге болмайды, олардың екеуінің
де туынды м ағы наға қосатын үлестері бар. Сон-
ды қтан да ғылымда туынды м ағы на негіз сөздің
мағынасы мен жұрнақтың мағынасының қосын-
дысы деген ұғым кең тараған. Алайда, жұрнақ
негіз сөзсіз өз қызметін атқара алмайтынын ұмыт-
пау керек.
Сөзжасамдық жұрнақ атаулы сөз таптарымен
байланысты, яғн и оның мағы насы да белгілі сөз
табына қатысты. Бүкіл сөз табына ортақ жұрнақ