П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


сырынды сәлемі жок (Әуезов).  Іркінді



Pdf көрінісі
бет451/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   447   448   449   450   451   452   453   454   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

сырынды сәлемі жок
(Әуезов). 
Іркінді суда то-
ңазыған іиыбындар жүзеді
(Аймауытов). Бірақ 
қалай дегенмен де термин жасау процесінде, 
аударма тәжірибесінде, калькалы қ ы ңғайда ту- 
ған бұл тәрізді туынды сын атауларына қара- 
ғанда, қазақ тілінің таза өз топы рағы нда сы н- 
ды қ мәнде қалыптасқан жаңа жасалымдар әлде- 
қайда мол. Бұлар ж әне м ағы налы қ ж ақтан оте 
әртарап болып келеді. Кейбірі олардың мына- 
лар: 
Көрүғылының асыранды кұлысың
(К ор ұ ғл ы / 
Қара жол м а дегенім Шүбырынды із болды-ай
(Ағаш аяқ). 
Енді біреу асықты ж іліктің ойынды
етін іиеңгелдеп...
(Аймауытов). 
Ақтардың шаіиы-
ранды отрядтарын кәріп...
(Сонда). 
Жырынды
жеңгелері үйреткен
(Сонда). 
Сырқынды Жетпіс-
бай қарсы ақыра қоя берді
(Әуезов).
Тілімізде осы 
-(ы)нды
ж ұрнағы н ы ң қаты- 
суымен ж асалған бірлі-жарым фразеологизмдік 
сипаттағы күрделі сын атауы да кездеседі, мыса- 
лы мына сияқты: 
Саба түбі сарқынды жасым
қалғанда...
(Сейдімбеков).
- ( ы ) м д ы //- ( і) м д і. Созж асамды қ 
-(ы)нды
жұрнағы сияқты, бұл формантта тілімізде құран- 
ды саналады. Бірақ ондай онімді емес. Қазақ 
тілінде ол арқылы ж асалған сы нды қ м ағы на 
білдіретін бірер ғана жалаң жасалым кездеседі. 
Онда сондай-ақ етістік негізді күрделі сын атауы 
да солай, сирек ұшырасады. 
Баянда жартымды
жүмыс табылмады
(Аймауытов). 
Келімді-кетімді
кісі бар
(Сонда).
-ғ ы //-г і//-қ ы //- к і. 
Сөзж асамдық бұл ф ор- 
мант түркі тілдерінде кейде -ғь//< тұлғасымен тек- 
тестіріледі, яғн и : 
-ғы > -ғы қ.
Ол түркі тілдерінің 
көбінде зат атауын да, сын атауын да жасайды. 
Бұл ф ормант олардың кейбірінде зат атауын жа- 
сауға кобірек қатысса, басқа біреулерінде одан сын 
атаулары ж иірек пайда болады. Ол озінің осы 
әртарап сөзжасамдық қызметінде есім негізге де, 
етістік негізге де жалғанады.
- ғ ы //- г і
қазақ тілінде де солай: етістік не- 
гізден зат атауын, ал есім негізден сын атауын 
жасайды. Бірақ мұнда оның соңғы топ жасалым- 
дардан горі зат атауын жасайтын тұстары басым- 
ырақ. Солай бола тұрғанмен де тілімізде ол арқ- 
ылы пайда болған сын атаулары да біраз бар. 
Кейбірі олардың мына іспетті. 
Таңғы самал жа-
татын сүйіп м ені
(М ақатаев). 
Бесінге ауып бара-
ды түскі аспаным
(Сонда). 
Жарқырайды түнгі
ауылдың оттары
(Сонда).
Қ азақ тілінде бұл 
-ғы
форманты, Ахмет Бай- 
тұрсы нұлы ның терминімен айтқанда, сөзжасам- 
ды қ қаты насқа мұндай “атауыш сездерден” гөрі 
“ шылау сөздерм ен” , я ғн и қазір көмекш і есім
үстеу, септеулік статусында сипатталатын сөздер- 
мен ж иірек түседі. М ысалы, мына бір тіл дерек- 
теріне қарап сөлай ойлауға болады. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   447   448   449   450   451   452   453   454   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет