П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
қима етік, үкі тағып... (Ш ал). Ж арма
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Аума-токпе
| қима етік, үкі тағып...
(Ш ал). Ж арма көттік қылып, тақасын қаза мінеп... (Аймауытөв). Ши- ратпа шыны күміс қ о лға түссе (Кете Ж үсіп). Келтірілген мысалдардағы байырғы бастама, шоң- қим а (шоңқайма), жарма, ширатпа туынды сын атауларына, сөндай-ақ, бүрама (түйме), сырма( шал- бар), қ а т п а ( күшік), оппа (балшық) сияқты тағы біраз туынды сын атауларын ж атқы зуға бөлады. Тілімізде өсы құрылымда кейін пайда бөлған да жасалымдар бар. Кейбірі мыналар: Мүрнындақыс- па козэйнегі бар (Аймауытөв). Қайырма ж аға көйлегіне галстук тағып қойыпты (Сөнда). Қазақ тілінде бұлардың сыртында сөзжасам- ды қ -м а ф өрм анты ны ң қатысуымен етістік не- гізден қалыптасқан күрделі сын атаулары да бірта- лай. Олар негізінен қөсарлану жөлымен пайда бөлған, яғн и қөс сөз түрінде қалы птасқан. Ал тіркесе жасалғандары көп емес, сирек ұшыраса- ды. М ынадайға кез болдың Аума-токпе заманда (Абай). Алба-жүлба ақша бүлттар жарысқан (М ақатаев). Қүрама-сүрама жоқтауын сүңқыл- датып қоя береді (Аймауытөв). Екі үрықты, періп кетпе мінезі болуіиы еді (Сонда). Қырма іиелек бидайымен (ҚӘ). -(ы )нды //-(і)нді. Сөзжасамдық бұл фөрмант- тың құранды екені сырт тұрпаты нан-ақ айқын аңғарылады, мысалы өны ~(ы)н+ды түрінде мүше- леп көрсетуге бөлады. Түркөлөгтар мұндағы ~(ы)н белігін ырықсыз етіс көрсеткіші деп қарайды. Ол 350 СӨЗЖАСАМ түркі тілдерінің жалпы қай-қайсысында да өзінің сөзж асам ды қбейім (қабілеті) ж ағы нан әуелден- ақ, туа ш ағы нан бастап сын атауы ж ұрнағы бо- лып табылады. Тілімізде бұл форма арқылы жа- салған етістік негізді сын атауларының қайсы - бірі кейін келе субстантивтене, заттана бастаған. Мысалы,қь//?ь///дб/ (шектің қырындысы), салын- ды: Қара судысалынды басып кеткен (Сейдімбе- ков). Қ азақ тілінде мұндай құры лы мды байыр- ғы сын атауларының оздерінің осы байырғылы- ғын сақтай отырып, бұлай субстанция жолымен озге сөз табына айналуы, мысалы заттық статус алуы өте сирек байқалады. Рас мұндай үрдіс, яғни сы нды қ м ағы на білдіретін туылымдардың тер- миндену, заттық мән алу процесі жалпы беріде, әсіресе кеңес дәуірінде етек ала бастады. М ыса- лы ертінді, тігінді (подшивка), шөгінді, жаратын- ды (создание), көбейтінді, косынды, кұранды (со- ставной), кәрсетінді, қорытынды, тапсырынды, осылар сияқты тағы біраз жасалымдардың линг- вистикалы қ табиғаты н дәл осылай түсіндіруге болады. Кейбіріне мысал келтірейік: О ныңтап- жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|