П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет456/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   452   453   454   455   456   457   458   459   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СЫН ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
353
сөзжасамдық бұл формант қазақ тілінде тек сын 
атауын ғана түзе алады. Бұл құрылымды туын- 
ды сын атаулары тілімізде ж оғары дағы
-ғы н
ж ұрнағы арқылы қалыптасқан сын мәнді жаса- 
лы м дарға қарағанда едәуір, я ғн и сөзжасамдық 
бұл 
-а ға н //-еге н
ф орманты негізінен өнімді са- 
налады. Ондай құры лы мды сын атауларының 
кейбірі мыналар: 
Өрік береген кісі болып алды
(Аймауытов). 
Ара-арасында қабаған каніиыктар
шэуілдейді
(Сонда). 
Ш ал сүзеген өгіз болып, ж ал-
ғыз көзін алайтады
(М үсірепов).
Қазіргі түркі тілдеріндегі сөзжасамдық бұл 
-а ға н //-еген
ф орм анты ны ң осы қолданымды қ 
ерекшелігіне кезінде Махмұд Қаш қари да көңіл 
аударған көрінеді. Ол оны ң әрекеттің көп қай- 
талан ы м ды ғы н , ұ зақты ғы н білдіретінін атай 
келіп, мынадай мысал келтіреді: 
оі ег оі е щ е
Ьага$ап
‘тот человек, он часто идущий д о м ой ’. 
Кейбір зерттеушілер 
-аған
ж ұрнағы н етістіктің 
ж иілетпе-қарқы нды (“учаш ательно-интенсив- 
н ая” ) формасы деп санайды және оны қарқы н - 
дылықты білдіретін 

көрсеткіші мен есімшенің 
-ған
формасының бірікпесі түрінде мүшелейді.
-ғы р//-гір. 
Бұл созжасамдық формант түркі 
тілдерінде жалпы өнімсіз саналады. Қазақ тілінде 
де солай. Тілімізде ол арқылы етістік негізден 
қалы птасқан сын атаулары көп емес. М ұндай 
құры лы м ды ж асалы м дар әдетте субъектінің 
белгілі бір қим ы л-әрекетке деген озіндік бейім- 
қабілетін білдіреді, мысалы: 
Үшқыр заманның
зыркырап отіп бара жатканы...
(Ш әкәрім).
-кер. 
Түркі тілдерінде сын атауын жасайтын 
өнімсіз ж ұрнақтар қатары на осы 
-кер
ф орм ан- 
тын да ж атқы зуға болады. Бұл олардың біразы- 
на араб-иран тілдерінен, өзі ж алғанған түбір не- 
гізбен бірге кірген. Қ азақ тілінде оны ң 
-гер
ва- 
рианты да сақталған. Бірақ тек зат атаулары ту- 
ылымдарында: 
каламгер, майдангер, тәлімгер, сау-
дагер, жүлдегер т.б.
Ал сын мағыналы туылым- 
дар жасауға осы -керф орм анты ны ң бір өзі ғана 
қатысады. Бұл оны ң кірмелігімен байланысты 
ерекшелік. Бірак тілімізде мұның озінің қатысу- 
ымен қалыптасқан туынды сын атаулары бірен- 
саран-ақ: 
Ол иттің өзі айлакер, жанкешті неме
(Аймауытов). 
Осы күнде дэулескер домбыраіиы
боп кетіпті
(Әуезов). 
М ініскер жігіт іиегінің
тұкыаын суырып жатыр
(Аймауытов). Соңғы мы- 
салдағы 
мініскер
туылымы “ ылпың, епті, қағы - 
лез” магынасын білдіреді
. Дэулескер (дауласкер)
жасалымы да осы іспетті мәнде, ‘шебер’ ұғымында 
қолданылған.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   452   453   454   455   456   457   458   459   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет